Erkin Omardyń "Qazaq tiliniń qadirin ketirmeıik" degen kitapshasy qolymyzǵa tústi. Onda avtordyń qazaq tili zańdylyǵynyń buzyla bastaǵany, dybys úndestiginiń saqtalmaýy týraly jazylǵan maqalalary toptastyrylǵan. Bul maqalalardy oqyǵan til mamandary, qarapaıym oqyrman, osy máselege kóńil aýdaryp, til buzylǵan aımaqtardy til máselesin qolǵa alady degen úmitpen Qamshy qoljazbanyń birinshi bólimin oqyrman qaýym nazaryna usynǵan bolatyn. Ekinshi bólim de oqyrmannyń paıdasyna jarar degen senimdemiz. 

6. Qazaq tilin múlde umytqandyqtan oryssha sózderdi bylyqtyryp qate aýdaryp jazýy (aıtýy)

Ot sebá – ózińnen qaraı (durysy: Ary qaraı), ot 500 tenge – bastap 500 tenge, sort – suryp, kónkı – syrǵı (durysy: kánkı), rúkzak (dorba) – arqa qorjyn, shtamp – mórtaban, mnogoýgolnık – kópkúl, chetyrehýgolnık – tórtkúl, meto-dıst (nusqaýshy) – ádisker, praktıkant (tájirıbe alýshy) – mashyqker, bankomat – aqshamat, profsoıýz (kásipodaq) – kásibı odaq, odejda na ves – kıim salmaqqa, novoe postýplenıe odejd – jańa toptama, magazın nızkıh sen – arzan dúkeni, probka – tyǵyn (durysy keptelis), domashnyı tvorog – úı súzbesi (durysy: qoldan jasalǵan irimshik, qoldyń irimshigi), zapretnaıa zona – ótýge tıim salynǵan aımaq (durysy: ótýge bolmaıdy), stroıtelnyı dvor – qurylys aýlasy (durysy: qurylys zattary) t. b.

Al, endi osy sózderdiń keıbireýine nazar aýdaraıyq. Keıbireýin aýyzsha aıtyp júrsek (kelatyrym, baratyrym), keıbireýin orysshadan aýdardyq, tilimizdi jańa sózdermen tolyqtyryp, baıyttyq dep júrmiz, shyndyǵynda solaı ma?

Qazaq tilinde ózgertilmegen sóz qalmaǵan. Nusqaýshy – ádisker, minbe – minber, bilimdi – bilimger, aýyl – kent, balabaqsha – bóbekjaı, ádisteri – ádistemesi, t. b. Kórgen kózde jazyq joq. Tipti bir úlken mekemeniń kórme zalynda Talǵat Bıgeldınov aǵamyzdyń sýretiniń janynda 1922-jyly týylǵan dep jazýly tur. M. Maǵaýın aǵamyzdyń da jazyp júrgeni osy emes pe?

«Adam ózdiginen týylmaıdy, ony tabady» (Bes bala tapqan, on bala tapqan). Áıel týmaıdy, bosanady. Urǵashy mal týady (M. Maǵaýın «Týylǵandar men ólingender».)

Tipti buryn durys jazýly turǵan aýyldyń attaryna deıin ózgertilip shala qazaqtardyń tiline kóshirilgen. Buryndaı – Boraldaı, Ashybulaq – Ashybulaq, Saryarqa – Sary Arqa t. b.

Buryndaı. Keıbir derekterde (shala qazaqsha: derekteme) Buryndaı qalmaqtardyń bir batyrynyń aty dep aıtylady. Eger bul sóz qalmaqsha Boraldaı dep aıtylsa da, biz basqa ultpyz.

Qazaq tiliniń dybys úndestigine saı Buryndaı dep aıtylady (jazylady). Al Ashybulaq aýylynyń aty, endi Ashybulaq dep jazylyp, aýyldyń aty, sýy ashshy bulaqqa aınalǵan.

Saryarqa sózin ekige bólip (Sary-Arqa) «Sary»ny syn esimge aınaldyryp jibergen. Saryarqa – syn esim men zat esim sóziniń birigýinen paıda bolǵan, birikken jeke sóz. Osy úsh sózdiń ózi-aq osyny jazyp júrgen adamdardyń qazaq tiliniń úndestik zańyn, sózderdi durys jazý erejesin (orfografıa), durys aıta bilý erejesin (orfoepıa) múlde umytqan adamdar ekenin kórsetedi.

Taǵy bir mysal.

«Kóresini tórt tuıaqtydan kórdik» (Gazet №35 (2284) 13.

4. 2018)

Qazaqta tórt tuıaqty mal degen sóz joq. Bul da shala qazaqtardyń tilderindegi sóleket sózderdiń biri. Durysy: Tórt aıaqty mal. Tórt aıaqty maldardyń ishinde aıaqtarynda tuıaǵy joqtary da bar.

Túıe malynda tuıaq bolmaıdy, tek aıyr tuıaqty (asha tuıaqty) mal degen sóz bar. Buǵan sıyr, qoı, eshki maldary jatady. Bulardyń aıaǵyndaǵy tuıaǵyn sanasańyz (osylaı aıtýdyń ózi uıat) tórteý emes, segiz. Ár aıaǵynda qos-qostan tuıaǵy bar. Oryndyqtyń aıaǵyn (sıraǵyn) «tuıaǵy» dep aıtýy da, bulardyń jaı qarapaıym sózderdiń ózin umytqandaryn kórsetedi.

Qapty (meshok) da, dorbany da – qalta, aýyldy da, yqsham aýdandy da – kent, jurnaldy da, gázetti de, kitapty da – basylym (basylym betterinde) dep bir-aq sózben aıtyp (jazyp) júrgender, osy shala qazaqtar.

«Kúlásh kóshesi kórkeıip jatyr». Atyrynyń aldyna «j» árpin qoıa salǵan (durysy: Kúlásh atyndaǵy kósheniń boıy kórkeıip keledi).

«Eski jatahana súriledi» (durysy: buzylady.) Úlken respýblıkalyq gazetterdiń ózinde osyndaı maqalalardy jazyp júrgen tilshilerdi kim deısiz, tildi umytqan shala qazaqtar demegende.

Endi tilimizge aýdaryp, jańa sózder engizdik, tilimizdi baıyttyq dep júrgen sózderdiń birnesheýin taldap kóreıik.

Shtamp-mórtaban

Bul sózdiń qazaqshasy (balama sózi) erte zamannan kele jatqan sóz-belgi.

Qazaq halqynyń sonaý kóshpeli zamanynda da, árkim óziniń usaq malyna óz belgisin basqan. Belgi basý ádeti áli de bar.

Maldary qosylyp ketken jaǵdaıda, maldaryn tez ajy-ratyp alý úshin, temirden sandardy nemese áripterdi ıip jasap, ony boıaýǵa malyp, maldaryna belgi salady (jylqy malyna temirdi otqa qyzdyryp tańba basady).

Qaǵazǵa basyp júrgenimiz osy belgi (shtamp).

Mór de, erte zamannan qazaqta bar nárse. Ony pechat sóziniń aýdarmasy dep túsinbeý kerek.

Metodıst-ádisker

Bul da «keremet» aýdarylǵan sóz. Ádisker, ádisqoı dep kúreske túsip júrgen balýandy aıtady.

Nusqaýshyny emes. Metodıstti biz aýdarǵan joqpyz, tek shala qazaqtardyń sózin engizip, tilimizdegi burynnan bar durys sózdi (nusqaýshy), qoldanystan shyǵaryp jiberdik «Asyńyz dámdi bolsyn» degen durys sózdi «As bosyn»-ǵa aıyrbastaǵanymyz sıaqty.

Asty berip turyp «as bolsyn» deýge bola ma? Eger berip turǵanyńyz as bolmasa, asqa aınalyp as bolsyn deýge bolatyn shyǵar, al asty berip turyp «as bosyn» dep aıtý óte sóleket, óreskel sóz. (Bir árpin túsirip aıtady.)

Rúkzak – arqa qorjyn (Durysy: Dorba) Qorjynnyń eki basy bar. Salt atty kisi ony ertoqymnyń artqy jaǵyna baılap qoıady.

Jaıaý júrgende, eki basy bolǵandyqtan arqasyna emes, ıyǵyna asyp alady. Solaı yńǵaıly.

Rúkzak degenimiz – túri ózgergen dorbanyń bir túri. Burynǵy zamanda da, arqasyna dorbasyn asyp alyp, elkezip júretin kezbeler bolǵan. Ózimiz de, 60-jyldardyń basynda, sheshelerimizdiń qalyń shúberekten tigip bergen dorbasyna kitaptarymyzdy salyp, ony arqamyzǵa asyp, mektepke baryp júrdik.

Kitaptardy bylǵamasyn dep, sıa saýytymyzdy kishkentaı qol dorbaǵa jeke salyp, qolymyzǵa ustap júretinbiz.

Shala qazaqtardyń tiliniń beleń alyp ketkendigi sondaı, osyndaı shala qazaqtardyń sózderin mektepte «dıálekti sózder» dep oqytyp júr.

5-kylastyń qazaq tili oqýlyǵynyń 84-betin ashsańyz tabaqty – legen, shapandy – jadaǵaı deıdi dep jazýly tur. Tabaqqa betin jýǵan adamdy nemese legenge tamaq salǵan adamdy qashan kórip edińiz. Shapandy jadaǵaı demeıdi, jadaǵaı tigilgen astarsyz shapan deıdi. Jadaǵaı syn esimniń sózi (Ózenniń jaǵasy jadaǵaı eken).

Osy oqýlyqtyń 58-betin ashsańyz: Jumyrtqany – tuqym, mańdaıdy – mańlaı deıdi dep jazǵan.

Týhým, manlaı ózbekshe sózder.

Bul da shala qazaqtardyń tildi búldirip (buzyp) júrgeniniń bir mysaly.

Kónkı – syrǵı

Bul aýdarylmaıtyn ataý sóz. Qazaqsha – kánkı.

(Velosıped – belesebed, shofór – shopyr, mashına – ma-shıne, traktor – tráktir, poezd – poıyz, búldozer – búldezir, pech – pesh, pochta – poshta, týflı – tóplı t. b.

Kánkımen syrǵanaıdy, kánkıdi tebedi. Syrǵı, tepkı dep aýdaryp tilimizdi baıytqan joqpyz, tilimizdi shubarladyq. Eldi sózden shatastyrdyq.

Sort – suryp

Sort – oryssha sóz bolǵanymen, buryn qazaq tilinde osy qalpynda qoldanylǵan (1-shi sortty un, sorttalǵan, sort-taldy) Aýdara almaǵandyqtan emes. Tildi umytqan adamdar-da, sol tildiń úndestik zańy, erejeleri bolady degen túsinik bolmaıtyn sıaqty.

Áıteýir aıta bersek qalyptasyp ketedi deıtin uǵym bar. Bul jerde de, kánkıdi «syrǵı» dep aýdarǵannyń kebin keltirgen. Syrǵanaıdy sózinen «syrǵı»-dy alǵandaı, suryptaldy sózinen «suryp» dep ala salǵan. Sort sózi – orys tilinen kelgenimen, qazaq tiliniń dybys úndestigin buzbaıtyn, ári sol maǵynasynda qoldanylatyn sóz. Qazaq-sha «Sazan» (balyqtyń aty) – orys tilinde de, sol qalpynda ózgertilmeı aıtylady. Sebebi bul sóz orys tiliniń dybys úndestigin buzbaıdy, maǵynasy da orys tilinde ózgermeıdi. Mashınelerdiń jol ústinde tyǵynda-lyp turyp qalǵanyn (keptelip), «tyǵyn» dep jazý da durys emes. Tyǵyn dep – bótelkeniń tyǵynyn aıtady.

Shampan araǵynyń aýzyn ashqanda, tyǵynynyń atylǵanyn talaı kórgen shyǵarsyzdar.

Keptelisti «keptelek» deýge de bolmaıdy. Shala qazaqtardyń tilderindegi sózderdiń buzylýyna baılanysty, bulardyń maqal-mátelderi, jumbaqtary bári buzylǵan túsiniksiz sózdermen aıtylady.

«Úlken sýda ótkelek bolad, úlken jolda keptelek bo-lad» (Boladynyń aıaǵyndaǵy «y» árpin túsirip aıtady, se-bebi ózbek tilinde «y» árpi joq). Shala qazaqtar «ótkeldi – ótkelek, keptelisti – keptelek» dep aıtsa, biz de solaı aıtyp tilimizdi buzýymyz kerek pe? Osy maqaldy durys sózder-men aıtsańyz, bylaı aıtylady (jazylady): «Úlken sýdyń ótkeli bolady, úlken joldyń keptelisi bolady». Taǵy da maqal: «Aqymaq bas eki qolmen eki aıaqqa tynym bermeıdi».

Shala qazaqtardyń tilinde «Aqymaq bas eki aıaqty dóń-geletedi!» Kórdińiz be, aıaqtaryn dóńgeletip jiberedi. «Eki qoshqardyń basy, bir tabaqqa syımaıdy». Shala qazaqsha: «Eki qoraz en qoraǵa syımaıdy». En qora degen sóz joq. En – malǵa salynatyn belgi. Oryssha sózderdiń bárin aýdara berýge de bolmaıdy. Bul da tildi umytqan adamdar-dyń istep júrgen bylyqtary.

Biz – ózimizdiń tilimiz bar ultpyz. Óz tilin jaqsy biletin adam, basqa tilde aıtylǵan sózderdi maǵynasyna qarap, ony óz tilinde jazady (aıtady). Óz tilindegi sózderdi erkin paı-dalanady.

Grýntovaıa daroga – qara jol. Qara jol qazaqtyń tól sózi. Endi tilimizge shala qazaqtardyń sózderi enip «topyraq jol» dep júrmiz.

«Domashnyı tvorog – úı súzbesi». Tili joqtardyń aýdar-ǵan sózderi. Qazaqtyń óz tilimen aıtsaq, qoldyń irimshigi (qoldan jasalǵan irimshik). Súzbe degen – irimshik emes, qatyq. Dákeden (márliden) dorba jasap, dorbaǵa aırandy quıyp, súzedi. Sary sýy aǵyp ketken súzbeni – qatyq deıdi.

Odan qurt ta jasaıdy. Bul da, óz tilin umytqan adam-dardyń ózge tilden de sózderdi aýdaryp qaryq qylmaı-tynynyń bir kórinisi. Shala qazaqtardyń buzylǵan sózderden til qalyptastyryp alǵan deýimizdiń taǵy bir sebebi, osy buzylǵan sózderdiń osy qalpynda jiktelip, septeletindiginde.

Shala qazaqtardyń osy shubalańqy sóılemderindegi sózderi, aýyzsha aıtqanda osylaı ózgerip, múmkin sózi «múkin» al tulǵalardyń, júrginshilerdiń sońyndaǵy -lar, -ler kóptik jalǵaýlar -dar, -der, -ge aınalyp, «ń» dybysy «n» dybysyna ózgerip tulǵadaryn, júrginshilerdin bolyp aıtylady.

Qazaq tilindegi sózderdiń kópshiliginiń ózgertilýi aıaq as-tynan bolǵan jaǵdaı emes, shala qazaqtardyń tilderindegi sózderi «dıálekti sózder» degen jeleýmen engizilgen.

Qazaq tili shala qazaqtardyń tiline kóshirilgen (almastyrylǵan).

Zań                                                zańnama

Ruhsat qaǵazy                         ruhsattama

Derek                                           derekteme

Tizim                                             tizimdeme

Synaq (alý)                              synama (alý)

Túsinik                                        túsinikteme

Aryz                                            Aryznama

Maqtaý qaǵazy                        madaqtama

Qujat toltyrý                       qujattama

Nusqaý                                        nusqama

Ómirbaıan                                   túınekteme

Sóz jumbaq                              ermekteme

Sýretteý                                   sýretteme

Kórkemdeý                                kórkemdeme

Órnekteý                                   órnekteme

Áskerdiń (kıimi)                    áskerı (kıim) ózbekshe: Askarı

Áskerlik (tártip)                  Áskerı (tártip)

Imandylyq                             ımanaýı

Qazaqshyl                                 qazaqı

Kásiptik (bilim)                      kásibı (bilim) ózbekshe: kasabı

Ádebıettik (til)                     ádebı (til) ózbekshe: Odabı

Zańdylyq                                  zańı (ózbekshe: Zangı)

Synshyl (adam)                      synı (adam)

Adamshylyq                            adamı (ózbekshe: ınsonı)

Ǵylymnyń (jetistikteri)  ǵylymı (ılmı) jetistik

Mádenıet (jurnaly)           mádenı jurnal (ózbekshe: modanı)

Din uıymdary                        dinı uıymdar (ózbekshe: dınıı)

Osy sózderdiń sońyndaǵy jalǵaýlaryna qarap, ózbek-sheden burmalanǵan sózderdi shala qazaqtardyń tilimizge engizip, qazaqsha sózderdi qalaı qoldanystan shyǵaryp jibergenin kóremiz.

Tildiń buzylǵandyǵy sondaı keıbir sózderdiń durysy qaısy, qatesi qaısy, kez-kelgen adam ajyrata almaıtyn jaǵdaıǵa jetken.

1. Asqana – taǵamjaı

2. Dárethana – ájethana

3. Balabaqsha – bóbekjaı balabaqsha t. b.

Dárethana – dáret alatyn oryn, ájethana – ájet alatyn oryn.

Balabaqsha – balalardy táńerteńnen keshke deıin baǵyp beretin jer. Bóbekjaı túsiniksiz sóz.

Nege túsiniksiz? Sebebi «bóbek» qazaqsha sóz, «jaı» ózbekshe sóz. Jaı dep – ózbek tilinde úıdi aıtady. Endi bóbekjaıdy qazaqshaǵa aýdarsańyz bóbekter úıi (detdom) degen sóz shyǵady.

Mine, durys sózdi (balabaqshany) qandaı sózge aıyrbas-tap júrmiz.

Tipti «bóbekjaı balabaqsha» dep eki zat esim sózdiń birin-biri qaıtalap osylaı jazylýynyń ózi, til erejesine múlde qaıshy. Sad sózi – qazaq tilinde balabaqsha dep te aıtylady.

Detskıı sad – balalardyń balabaqshasy Iaslı-sad – sábılerdiń (bóbekterdiń) balabaqshasy.

3. «Sábıjaı» – (ıaslı-sad).

Bul jerde de, «sábı» sóziniń aıaǵyna ózbekshe «jaı» sózin tirkeı salǵan. «Iaslı-sad», «detskıı sad» sózderiniń aıaǵyna orystar nege «dom» sózin tirkemegen dep oılamaǵan. Eger osy sózderdiń aıaǵyna «dom» sózin tirkese, jetim sábılerdiń úıi bolyp shyǵar edi. Al shala qazaqtar ózbektiń «jaı» sózin tirkeý arqyly «ıaslı-sadty» jetim sábılerdiń úıi qylyp shyǵarǵan. Tipti sábı men bóbektiń aıtylýy ár túrli bolǵanymen maǵynasy baýyr, ini nemese áke, kóke sıaqty bir sóz ekenin de túsinbegen.

Sábı, bóbek, kishkentaı náreste, perishte dep, áli tili shyqpaǵan, júre almaıtyn, óz betimen tamaq ishe almaı-tyn 2 jasqa deıingi kishkentaı balalardy aıtady. «Bóbek» sózin «bóbekjaı» dep balabaqshaǵa teligen de, «sábı» sózin «sábıjaı» dep ıaslı-sadqa teligen. Osylaısha bir maǵyna beretin eki sózdi (sınonım sózderdi), bir-birinen ajyra-typ jibergen. Durysy: Sábılerdiń nemese bóbekterdiń balabaqshasy. 

Sábı ediń, balalyq shaǵyńdasyń, Atań qalaı seni oılap saǵynbasyn. Jarqyrasyn juldyzyń tý bıikten, Ǵasyr boıy shattyǵyń jalyndasyn.

Bul Sábetaı Sypataıdyń 5 jasar balaǵa arnaǵan óleńi. Balanyń sábılik kezeńinen balalyq shaǵyna ótkenin jazyp otyr.

«Telim bastyǵy». «Jer telimderi» Telim-shala qazaqtardyń tilderindegi ózbeksheden burmalanǵan sóz. Ózbekshesi: «Tılım».

Ózbekterde «i» dybysy joq. Qazaqshasy: «Tilim». Jer tilikteri, jer tilimderi.

Shala qazaqtardyń «telimin» taldap kóreıik. Qazaq tilinde qandaı maǵyna beredi.

Telimniń túbiri – telý. Qazaqta óz tólinen jerip ketken maldyń tólin, ekinshi bir malǵa telıdi. Telý dep – osyny aıtady. Shala qazaqtardyń «teliminiń» qazaq tilindegi maǵynasy osy.

Telim bastyǵy degen sózdi – tilim bastyǵy dep túsinemiz be, álde telý bastyǵy dep túsinemiz be?

Durysy: Bólim bastyǵy. Jer telimderi de, buzylǵan sóz.

Durysy: Jer bólikteri, bólingen jerler. Tipti kózge kórinip turǵan qate sózderiniń ózin, tilimizge engizip jibergen. Jatatyn oryn – jatyn oryn, keńesshiler toby – aqyldastar toby t. b.

Osyndaı qaptaǵan buzylǵan sózder, qazaq tiliniń dybys úndestigin joıyp, qazaq tilin shalajansar kúıge túsirgen. Aıtaıyn degen oıyńdy túsiniksiz sózdermen jazyp, onyń maǵynasyn ózińniń túsindire almaýyńnan ótken soraqylyq joq shyǵar.

Ǵylymı-mádenı tanymdyq jurnal. Osy sóılemdi qalaı túsinýge bolady.

Ǵylymdy, mádenıetti tanytatyn jurnal ma? Álde ǵylym men madenıetti taný jurnaly ma?

Tanym-taný degen sóz be, tanytý degen sóz be?

Shala qazaqtardyń sózderinen qurastyrylǵan sózdiktiń 6-shy bólimin qarańyz.

Osyndaı túsiniksiz sózderdi dıálekti sózder dep júrmiz.

Keńes ókimeti kezinde shyǵarylǵan oqýlyqtarda mynan-daı eskertý bar (shala qazaqtarsha: Eskertpe):

«Qazaq tilinde, qazaq tilinde sóıleıtin adamdardyń bar-lyǵyna túsinikti, zamandar eleginen ótken, ábden suryp-talǵan, qazaq tiliniń dybys úndestigine túsip qalyptasqan, eldiń bári biletin, eldiń bárine ortaq, ádebıettik til bar. Jazǵanda da, tipti sóılegende de osy ádebıettik tildi qol-daný qajet» (1971-jyly shyqqan, 5-kylasqa arnalǵan qazaq tili oqýlyǵy. Qurastyrǵan Q. Ahanov).

Bul jaı jazyla salǵan sóz emes. Eger osyny este saqtamasa, tildiń shubarlanyp buzylatyny jónindegi esker-tý. Biz osyǵan nazar aýdarmadyq. Týra osy bette qysqasha dıálekti sózder týraly málimet bar. Ol kezde tildiń buzylýy kázirgideı jappaı beleń alyp ketpegendikten, bul máselege onsha nazar aýdarmaǵan. Qazaqstannyń keıbir aýdandarynda kiltti – ashar, at qorany – abzar, arqandy – qoqan, óteni – júdá, úlkendi – nán, deıtin dıálekti sózder kezdesedi dep jazǵan. Biraq bul sózder qalaı paıda bolǵan, maǵynasy bar sózder me, qaı tilde qandaı maǵyna beredi, ne sebepten qate sózderdi qoldanyp júr, ol jóninde eshteńe aıtylmaǵan. Ol kezde at qorany – abzar dese, kázir qorany – sıyrhana dep júr. Úlkendi – nán dese, endi «nán» nemese «dáýsi» dep júr. Buryn tek shekaralyq aýdandarda baıqalsa, mundaı sózder, endi búkil Qazaqstanǵa taralyp, adamdar biriniń sózin biri túsinbeıtin jaǵdaıǵa jetti. Joǵarydaǵy, tek qana ádebıettik tildi qoldaný qajet degen eskertý men shala qazaqtardyń sózderinen qurastyrylǵan sózdiktegi sózderdi saralaı otyryp, mynandaı qorytyndy shyǵarýǵa bola-dy. Dıálekti sózder degenimiz – tildi buzyp sóılep júrgen adamdardyń tilderindegi, ádebıettik tilge jatpaıtyn, shyǵý tegi (paıda bolýy) zerttelmegen, saraptalmaǵan, túsiniksiz buzylǵan sózder. Al dıálektiniń óziniń anyqtamasyn munyń aldynda aıtqanbyz. «Dıálekti degenimiz – ár túrli ulttardyń tilderindegi tildik dybystyq úndestikteriniń aıyrmashylyqtary». Nege buzylǵan sózderdi dıálekti sózder deıdi?

Sebebi adamdardyń tilderiniń buzylýy tildi buzyp sóıleýi, tildiń osy dybystyq úndestigine tikeleı baılanysty.

Biraq buzylǵan sózder barlyq ulttardyń tilinde birdeı maǵyna bermeıdi. Buzylǵan sózderdiń eki jaǵy bar. Qazaq halqy úshin munyń eki jaǵy da, shala qazaqtardyń sózderi dep aıtylady. Tildiń buzylýy asqynyp, buzylǵan sózder kóbeıip ketse, til aralyq ótpeli kezeńniń tili, ıaǵnı shala qazaqtardyń tili paıda bolady. Qazirgi qazaq tiliniń, óziniń tildik dybys úndestiginen aıyrylyp, qatty buzylýy, shala qazaqtardyń ózbekshege qaraı kóshe bastaǵan til aralyq tilderiniń, bukil Qazaqstanǵa taralyp, beleń alyp ketkendiginde. Shala qazaqtar ózderiniń til aralyq tilderin engizýde óte belsendilik jasap, dıálekti sózder degendi kerisinshe paıdalanǵan. Qazaq halqy da, erte zamandardan-aq, tildiń buzylýyna erekshe nazar aýdarǵan. Tildi buzyp sóılegenderdi «shala qazaqtar» atandyryp, sol arqyly olardy oqshaýlap, urpaqtaryn olardyń tilderinen saqtan-dyrǵan. Shala qazaqtardyń ózderi de, urpaqtary «shala qazaq» atanbas úshin, olardyń durys sóıleýdi tez úırenip, qazaqtardyń arasyna tez sińisip ketýine jaǵdaı jasap otyrǵan. Munyń dáleli Naıman rýynyń ishindegi «shala qazaq» rýynyń paıda bolýy.

Bular erte zamanda saýda jasaı kelip, qazaqtardyń ara-synda qalyp qoıǵan saýdagerlerdiń urpaqtary. Keıin bu-lar tolyq qazaqtanyp, urpaqtary ósip, bir rýly elge aınalǵan. Al biz, kerisinshe tili buzylǵan adamdardyń tiline erik berip (dıálekti dep), tilimizdiń osyndaı jaǵdaıǵa ushyraýyna jol berdik. Oǵan alysqa barmaı-aq. osy ózimiz turatyn jerdegi mekemelerdiń attarynyń qalaı jazýly turǵanyna nazar aýdarsaq-ta jetkilikti.

Mekemelerdiń attary «Almaty qalasy» nemese «Qazaqstan respýblıkasy» degen sózdermen bastalady.

Másele, bul sózderdiń jazýly turǵandyǵynda emes, qalaı jazýly turǵandyǵynda. Osy sózderdiń sońynda, kelesi sózben baılanystyratyn jalǵaýlary joq. Qur ózderi jeke tur.

Adam denesiniń bir jeri jansyzdansa, salbyrap bos turatyny sıaqty, bos tur.

Almaty qalasy

Bilim basqarmasy

№500 Oqýshylar úıi

Memlekettik komýnaldyq qazynalyq kásiporny. Bir-birimen baılanyspaǵan, arasynda tynys belgileri joq, bári bas árippen jazylǵan osy bos turǵan sózderdi baılanystyrsańyz bylaı jazylmaı ma:

«Almaty qalasyndaǵy bilim basqarmasynyń №500 oqýshylar úıi». Qazaq tiliniń erejesi boıynsha, sóılem ishinde adam attary, jer-sý ataýlary ǵana bas áriptermen jazyla-dy.

«Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq Memlekettik meke-mesi» Munda da sol jaǵdaı. Jalǵaýsyz, bári bas áriptermen jazylǵan. Durysy: «Qazaqstan respýblıkasynyń ortalyq memlekettik mekemesi». Tipti keıbir mekemelerdiń attary jazýly turǵan taqtaıshadan, olardyń qandaı mekeme ekenin de ajyrata almaısyz.

«Azamattarǵa arnalǵan úkimet»

«Memlekettik koorporasıasy» komersıalyq emes ak-sıonerlik qoǵamynyń Maqanshy qalasy boıynsha fılıa-ly «Áleýmettik tólemderdi vedomstvoaralyq esepteý orta-lyǵy» Departamentiniń Sorbulaq aýdandyq bólimshesi. Oryssha-qazaqshasy aralasyp ketken, tili joq adamdardyń sózderimen jazylǵan, túsiniksiz sózderdiń jıyntyǵy. Shala qazaqtardyń óz tilinde jalǵaýsyz aıtsaq «sózder toptama-sy». Myna mekemeniń atynan da eshteńe túsinbeısiz.

«Sorbulaq sıgnalızasıa jáne baılanys dıstansıasy fılıaly «Qazaqstan temir joly» ulttyq kompanıasy» aksıonerlik qoǵamy, «Sorbulaq magıstraldyq jeli».

Osydan ne túsinesiz. Taǵy bir mysal:

Almaty qalasy bilim basqarmasynyń «Sorbulaq qala-lyq múmkindigi shekteýli balalarǵa arnalǵan qoǵamǵa beıimdeý ortalyǵy» Komýnaldyq Memlekettik Mekeme.

Sol túsiniksiz tildegi jalǵaýsyz sózder, orynsyz qoıylǵan bas áripter. Durysy: «Sorbulaq qalasyndaǵy múgedek balalardy qoǵamǵa beıimdeıtin, memlekettik mekeme».

Temir jol beketiniń bas enjeneri dep jazý úshin sol mekemeniń óziniń úsh-tórt atasynyń atyn tizip shyǵý kerek. «Sorbulaq Qyzmet Servıs» aksıonerlik qoǵamy, fılıa-ly, temir jol beketiniń bas enjeneri». Shala qazaqtardyń osyndaı túsiniksiz shubyrtpa sóılemderin qysqartyp ja-zatyn tásilderi de bar. «Almatyqalabezendirý», «Almaty-qalajaryq», «Almatytazalyq KTMK», AJQ AQ ... batyr ETA t. b.

Bul sóılemder shala qazaqtardyń jeńildetilgen tildik ádisimen jazylǵan mekemelerdiń attary.

Shala qazaqtardyń osy shubyrtpa, shubalańqy sóılem-deri qaıdan bastaý alady.

Soǵan taǵy da toqtala keteıik. Bizdiń bir baıqaǵanymyz bulardyń tilderinde qysqa aıtylatyn jalqy etistik sóz-derdiń de joıylyp ketkeni. Tek buıryqty etistik sózder ǵana jeke aıtylady, Biraq olardyń ózderi eki túrli buzyl-ǵan nusqada, -saı, -seı, -ǵyn, -gin, -qyn sıaqty túsiniksiz jalǵaýlarmen qosaqtalǵan. (Otyr – otsaı, otqyn, bar-bar-saı, barǵyn, kel-keseı, kegin, qal-qasaı, qaǵyn. t. b.)

Qalǵan jalqy etistik sózder eki nemes úsh sózben qo-saqtalyp, áripterin joǵaltqan nemese sońǵy býyndary tuıyqtalǵan túrde aıtylady:

Keldi –kep aǵan (kepapty)

Keldim – kepaǵam

Kelemin – kelem dep atyrym (jatyrym)

Keledi – kelem dep atypty (jatypty)

Kelemin – kelem ǵo (ǵoı)

Keldi – kepti ǵo (ǵoı).

Shala qazaqtardyń tiliniń jappaı ústemdik alyp ket-kendiginen, jalpy qazaq tilinde osy jalqy etistikter sırek aıtylatyn boldy.

Shubalańqylyqtyń ekinshi sebebi, sóılegende de, jaz-ǵanda da, sózderdi oryndaryna durys qoıa almaıtyndyq-tarynda.

Malym joǵaldy                  maldarym joǵalyp qalypty.

Aqshamdy joǵalttym        aqsham joǵalyp qalypty.

Aqshań túsip ketti               aqshan qulap qalypty (qapty).

Jańbyr basylypty          janbyr bitip qalypty.

Jańbyr quıyp túr            jańbyr uryp atypty.

Óse bastady                           ósip qalypty.

Ósip tur                                   ósip turypty.

Sol jerde tur                      so ıerde turyp turypty.

Biteıin dedi                            biteıin dep qalypty (atypty).

Bári aıtyp júr                    bardyqtary aıtyp jatypty.

Keshe ketipti                          keshesin ketip qalypty.

Maǵan rıza boldy               maǵan rıza bolyp qalypty.

Maǵan unap júr                   maǵan unap júripti.

Unap tur                                  unap turypty.

Ótkizip jibereıik                jiberip jibereıik.

Alypty                                    alyp alypty (ap apty)

Gúldiń sýretin salypty  gúlin sýretin jasap qoıypty.

Gúldiń sýretin salypty  sýretten gúl jasap qoıypty.

Surap almappyn                 surap alyp qalmaptym.

Erte ketetin                           erte ketip qalatuǵyn ǵo.

Joǵaryda jazǵanymyzdaı mekemelerdiń attaryn qysqartyp jazatyn tásilderi sıaqty, bul jerde de, jeńildetilgen tildik sóıleý (jazý) tásilderin qalyptastyryp alǵan. Ap, kep, qap, bop, qyp, sap, ap apty bop qapty, kep qapty, otsaı, tusaı, qama, keme, tup tupty, ashy, sashy, boshy, káz, qaz, t. b.