Sońǵy jyldary mamandar tarapynan kóp talqyǵa túsip, buqaralyq aqparat quraldarynda jıi kórinip júrgen basty ekologıalyq máselelerdiń biri – adamdardyń durys tamaqtanbaýy. Júrip bara jatyp júrek jalǵaıtyn jyldam daıyndalatyn tamaq túrleri búginde jetip artylady. Alaıda, syrt kózge aty da zaty da jaǵymdy Fast Fýd dep aıdarlatyp aıtyp júrgen - gambýrger, hot-dog, buqtyrylǵan shujyq, tez ázirlenetin lapsha, sendvıch, pıssa jáne gazdalǵan sýsyndarmen qorektený adam aǵzasy úshin naǵyz qaýip. Biraq muny bárimiz bilemiz. Bile tura isteımiz. Bul úshin kináni Makdonalds, Begemot sıaqty jeńil tamaqtaný ortalyqtarynan izdeımiz be, álde hımıalyq tehnologıanyń damýynan kóremiz be?! Adamdardyń mundaı taǵamdardy qoldanýy olardyń tamaq ázirleýge ýaqyttarynyń jetispeýimen qatar, ony tez-tez jeý qajettiliginen týǵan. Onyń ústine arzan, tez daıyndalatyn, ári túrli dámdeýishter qosylǵan dámdi asty tutynýdan kim bas tartsyn? Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy búginde adamzatty ólimge ákelip soqtyratyn faktorlardyń 60 paıyzy – sapasy nashar, qaýipti azyq-túlikten daıyndalǵan taǵamdar dep tujyrymdap otyr. Mundaı tamaqtarda aǵzaǵa tikeleı áser etetin ýly zattar bolmasa da, olardyń quramyndaǵy keıbir zıandy nárseler, aǵzany ishten jegideı jep, dene múshelerin isten shyǵara bastaıdy. Qazir AQSH-tyń keıbir telearnalarynda dárigerler uıymynyń suranysymen antımakdonaldik jarnamalyq rolıkter kórsetilip júr. Sebebi el turǵyndarynyń 61 paıyzy artyq salmaqtan emes semizdikten japa shegedi. Kanadalyq ǵalymdar fast fýdtyń adam psıhıkasyna da úlken áseri bar ekenin anyqtaǵan. Psychological Science jýrnalynyń málimetine qaraǵanda tez ázirlenetin taǵamdarmen tamaqtanatyn adamdar ýaqyt óte shydamsyz bolyp keledi. Tez tamaqtaný – basty maqsat. Osyndaı shydamsyz áreketter adam ómiriniń barlyq tusynan kórinis tabady. Mundaı astan bas tartýdyń mıllıon sebepteri bar. Tómende solardyń birnesheýin usynamyn: Artyq salmaq qosqyńyz kelse? Bir ortasha gambýrger, frı kartoptary jáne jarty lıtr kola – 1500kkal. Al bárimiz biletindeı az eseppen bul bir adamnyń bir kúngi kabyldaıtyn mólsheri. Al bir kúnde siz osylardy ǵana jeýmen shektelmeısiz ǵoı? Amerıkandyq jýrnalıs Morgan Stern óz tájirıbesinde 30 kún boıy Nú-Iork qalasynyń fast-fýd ortalyqtarynda tamaqtaný arqyly 14 keli salmaq qosqan. Artyq salmaq ár túrli aýrýlarǵa sebepshi bolýymen qatar, adamnyń kóńil kúıine tikeleı áser etedi. Eger siz ózińizdi artyq salmaqtan qutqarǵańyz kelse, fast fýdqa joq deńiz! Densaýlyǵyńyzdy qaterge tikkińiz kelse? Ádette fast fýd jegennen eń aldymen as qorytý nasharlaıdy. Sozylmaly tumaý, sirkesi sý kótermeıtin ashýshańdyq, alergıalyq aýrýlar, erkektik qabilettiń nasharlaýy, bedeýlik, ınfarkt, ınsýlt, qaterli isik taǵy basqa túrli syrqattardyń bárine tamaq quramyndaǵy zıandy nárseler sebepshi. Bir sózben aıtqanda jeńil ári tez daıyrlanatyn tamaqtardan adam azǵasyna keler eshqandaı paıda joq. Kóp aqsha jumsaǵyńyz kelse? Siz munymen kelispeýińiz múmkin, sebebi súıikti Makdonaldsta 500teńgege tamaqtanýǵa bolady? Al endi bir aıda jeńil asqa qansha aqsha jaratatynyńyzdy esepteńiz? Osyǵan fast fýd áserinen paıda bolǵan shash pen terińizdiń zaqymdaryn jasyrý maqsatynda sán salondaryna jumsaǵan qarajatyńyzdy qosyńyz. Al eger mundaı asty áli de qoldana beremin deseńiz, onda bolashaqta densaýlyǵyńyzǵa baılanysty medısınalyq ortalyqtarǵa ketetin aqsha mólsherin taǵy qosyńyz. Jańa satyp alatyn kıimderińiz jaıly tipti aıtpaımyn, sebebi burynǵy kıimińizdiń týra kelýi ekitalaı. Balalaryńyzdyń densaýlyǵy nasharlasyn deseńiz? Búginde tez daıarlanatyn ónimder úlken adamdarmen qatar mektep jasyndaǵy balalar arasynda da tanymal. Ásirese chıpster, keptirilgen nan (sýharıkı) olardyń súıikti taǵamdaryna aınalǵan. Shvedtik ǵalymdardyń aıtýynsha bul taǵamdar akrımalıd sıaqty qaýipti konsorogenderge baı. Akrılamıd – adamnyń júıke júıesin buzatyn, genetıkalyq mýtasıaǵa ushyratatyn  aq nemese tussiz sýda erıtin zat. Ol kómirsýǵa baı taǵamdardy qýyrǵanda paıda bolady. 1keli chıpstyń quramynda 2000 mıkrogramm akrılamıd túziledi, bul 1 keli qýyrylǵan etten 40 ese kóp. Al gazdalǵan sýsyndardy kúndelikti paıdalaný adam aǵzasynda kálsıdiń azaıýyna alyp keledi. Kálsıdiń jetispeýinen 150 túrli aýrýǵa shaldyǵýǵa bolady. Olardyń biri – osteoporoz. Burynyraq bul aýrýmen 60 jastaǵy kart adamdar aýyrsa, qazir bul aýrý túri 6-12 jastaǵy balalarda ushyrasady. Balalaryńyzdyń shamadan tys shydamsyzdyǵy men júıkeleriniń tez juqarýyn, oǵan qosa umytshaqtyǵyn kúndelikti qoldanyp júrgen astan izdeńiz! Erteden bastap ata-babalarymyz jylqy, qoı, sıyr etin jegen, aqtan jasalǵan sút, aıran, qurt, maı sıaqty ónimderdi qoldanyp, tól sýsynymyz shubat,qymyz ishken. Bul taǵamdardyń paıdasy jaıly aıtpasań da belgili. Mysaly, Qoıdyń eti – jylý men ál-aýqatty , asqa tábetti arttyrady, jylqynyń eti – irińdi toqtatyp, búırek pen beldi jelden tazartsa, sıyrdyń eti – maıly, aýyr, qyzýly, isik kezinde jaqsy kómektesip, asqazan, búırek, bel men bastan ustaǵan sýyqty shyǵarady eken. Bul qasıetter gambýrger arasyna salynǵan ettiń qyzmetterinen múldem bólek. Al sary maı, julyn men ish maı ishki aǵzany jumsartsa, súr maı aqylynan adasqan, esinen aırylǵan, tanǵan adamdarǵa kómektesedi. Shyjǵyrylǵan maı oıdy ótkirleıdi, jadty keńeıtedi, jylý men  kúsh-qýat beredi, ómirdi uzartady. Tabıǵı taza taǵamdardyń arqasynda bizdiń tektiligimiz artyp otyrdy. Mine, sodan keıin biz qýatty el boldyq. Eger ulttyq taǵamdarymyzdy ógeısitip, shetten kelgen zıandy asqa áýestenýimizdi qoımasaq, kúni erteń baqa-shaıan, qurt-qumyrsqaǵa aınalarymyz haq. Bul - teńizdiń tamshysyndaı ǵana sebepteri. Ózgesin aıtpasań da belgili. Zamanaýı jedel astyń zıanyn aıtqanmen, óz tájirıbeńde kórmeı oǵan sene qoıý qıyn. Al fast fýdty álemde mıllıondaǵan halyq qoldanady: ár túrli ult ókilderi, ár jastaǵy adamdar, áleýmettik satysyna qaraı da túrli adamdar. Barlyǵy da jeńil ári tez ázirlenetin taǵamdardyń paıdasy men únemdiligin ǵana alǵa tartady. Al onyń orasan zıany jaıly aıtatyn eshkim joq. Tipti tumaýmen aýyryp, artrıtke shaldyǵyp, úlken kúızeliske ushyrap jatsa da ony ózi tutynǵan aspen baılanystyrýdy oılamaıdy da. Beker, sebebi «aýrý – astan» nemese «óz aýrýyńdy tabaǵyńnyń túbinen izde» dep beker aıtylmasa kerek. Bul másele qazirgi tańda álem qasiretine aınalǵan JITS-ten nemese qoǵamda oryn alǵan halyqaralyq ózekti máselelerden kem túspeıdi. Munyń sebebi adamdy ishinen ýlaıtyn fast fýd ónimderiniń erekshe qamqorlyqqa alynyp, tys mólsherde jarnamalanýynda. Árıne, bul óte tıimdi bıznes jol. Ónimderin tegin taratyp, halyqty ózine táýeldi etý arqyly óz saýdasyn júrgizip aqshaǵa kenelgen saýdagerler úshin tıimdi tabys kózi. Ózgeni oılamaq túgili óz qarabasynyń qamy men qaltasynyń qalyńdyǵyn oılaǵan  bıznesmender  álemniń aıyqpas dertke shaldyqqanyn baıqaıtyn qaýqary da joq. Bul, ásirese, demografıalyq ósim jaǵynan kenjelep kele jatqan Qazaqstan úshin taǵy bir kedergi dese artyq bolmas. Egemendigin alyp nyq basa bastaǵan elimizdiń aıaǵynan shalǵan taǵdyrdyń taǵy bir syny. Áıtpese buryn sońdy sýǵa deıin talǵap ishetin tekti halqymyzdyń dúdámál azyqpen qorektenbegeni  beseneden belgili. Endeshe  aranymyzdy ár nársege alańsyz asha berýden buryn sál pál oılanǵanymyz jón bolar, tekti de talǵampaz atanyń urpaqtary!