Jańa myńjyldyqtaǵy aqparattyq tehnologıalardyń qaryshtap damýy nátıjesinde, ǵalamtor álemdik sıpatqa ıe bolyp, taralymy men taǵylymy zor qubylysqa aınaldy; zamanymyzdyń búkil bolmysyn aıqyndaıtyn ortaq qundylyq bolyp qalyptasty. Sóıtip, ǵalamtor qoǵamdyq ómirdiń barlyq salasyna dendep endi: saıasat pen ekonomıka, áleýmet, mádenıet pen óner, tipti, jumyrbasty pendeniń kúndelikti turmys-tirshiligi de jelimen tyǵyz baı­lanysyp, bite qaınasyp ketkendeı. Ásirese, buqa­ra­lyq aqparat quraldarynyń damýyna ǵalamat áser etip, sony satyǵa kó­ter­­di. Ǵalamtor aqparat aǵynynyń tıe­­gin aǵytty, álemdik aqparattyq ke­ńistikti qalyptastyryp, sheńberin keńeıtti, jýrnalısıkanyń tyń salasy – jańa medıany jasady. Bul úderis Qazaqstannyń aqparattyq keńistigin de aınalyp ótpedi. Áli ózindik bet-beınesi durys qalyptaspaı turyp, otandyq BAQ ınternet-jýrnalıstıka, ıaǵnı, jańa medıanyń oń jáne teris áseri­nen sońǵy jyldary orasan zor ózgeriske ushy­raýda. Alaıda, álemdik jańalyqty jaqsy-jamanyn suraptamastan sińirip alǵanymyz jaramas-ty. Sondyqtan, jańa medıanyń otandyq BAQ, aqpa­rattyq keńistikke yqpalyn saraptap alý kerek. Buqaralyq komýnıkasıa quraldary ǵasyrlar ıiriminde qaryshtap damydy. HV ǵasyrda − kitap, HVİ − gazet, HVİİ ǵasyrda jýrnal jaryqqa shyqty. HH ǵasyrda radıo men televızıanyń jasalýy aqparat salasynda orasan zor tolqynys týdyrsa, al, HHİ ǵasyrda atalmysh komýnıkasıa quraldaryn bir arnaǵa toǵystyrǵan Internet paıda boldy. Bul jaıt BAQ-nyń damýyna katalızatorlyq yqpal etip, ónim­diligin, pármendiligin arttyrdy, jańa medıaǵa (aqparattyń kompúter men kom­mý­nıkasıalyq tehnologıalardyń, kompútermen laıyqtalǵan qurylǵylar men Internettiń ınteraktıvti qyzmetteri arqyly taralýy -wikipedia.org) jol ashty. Kóne túrki jazýlardan bastaý alyp, zaman kóshinen qalmaı, óskeleń dáýirge ózinshe ún qosyp kele jatqan qazaq jýrnalısıkasy da bul jańalyqqa tosyrqaı qaramady. Qazaq ınternet-jýrnalıstıkasy táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary, naqtyraq aıtqanda, 1995 jyly qalyptasty. Sóıtip ondaǵan jyldyń ishinde otandyq ınternet je­lisi -Qaznet-tiń úlken bir salasyna, bir segmentine aınaldy. Qaznet-tiń jandanýy nátıjesinde jańa medıa arnalary damydy: kóptegen BAQ dástúrli túrden zamanaly mátinder men qurylymdarǵa aýysty, qazaqtildi kontentter men aý­dıovızýaldy aqparat kólemi artty, taralý aýqymy keńeıip, qoljetimdi bola tústi. Jańa medıanyń jýrnalısıkaǵa yq­pal-áserin eki tarapta qarastyrǵan jón. Ǵalamtor arqyly qazaqtildi aqparat alań­dary: portaldar, saıttar, forýmdar men blogtar qazaq aýdıtorıasyna tikeleı baǵyt­talyp jatyr. Qazaq tildi domender men hostıngterdiń sany kúnnen kúnge artyp keledi. Qazaqtildi ınternet-aýdıtorıa qalyptasyp, búginde olardyń sany molaıdy (100 adamǵa shaqqanda 58 turǵyn ǵalamtordy paıdalana alady. – kzcontent.kz ). Jańa medıa qoǵamda jýrnalısıkanyń jańa formasyn týǵyzdy. Ol qubylys azamattyq jýrnalısıka, ınternet-jýrna­lıstıka degen atpen tanymal. Jańa medıa aqparattyń mátinge táýeldiligin joıdy. Sebebi, mýltımedıalyq, grafıkalyq aqpa­rattyń taralýy mátindik júıeniń balamaly tendensıasyna aınaldy. Túsinikti de qysqa gıpermátinder, gazet-jýrnal mátin­deriniń qattalýy, radıotelevızıa jáne baspasóz muraǵattyń qoljetimdiligi, izdeý júıesiniń yńǵaılylyǵy, ınterfeıstiń tar­tym­dylyǵy buqaralyq aqparat quraldaryn yńǵaıly ete tústi. Jańa medıa qoǵamdaǵy demokratıalyq úderisterdiń damýyna oń úles qosýda. Senzýranyń qursaýyn belgili bir mejege deıin joıdy. Internet BAQ-tardaǵy aýdıtorıamen baılanystyń ońtaıly ádisteriniń bolýy aqparat tutynýshylarynyń oı men sóz erkindigine múmkindik berdi. Aýdıtorıamen tyǵyz qarym-qatynas ornatý isi: olardy medıa isine tartý, qoǵamdyq máselelerdi talqylaýǵa qatystyrý jańa medıanyń áleýmettik mańyzyn arttyra tústi. Máselen, turaqty jumys jasap jat­qan Abai. kz aqparttyq portaly, «Minber» Ulttyq ınternet gazeti, «Zamandas», Masa.kz, Bag.kz sekildi saıttardaǵy túsindirme, túsinikteme (komentarı) jazýshylardyń ózderi ashyq pikirtalasqa baryp, aıtysyp jatady. Ne bolmasa, mate­rıal týraly óz oılaryn ortaǵa salady. Munyń ózi belgili bir deńgeıde sóz erkindigi bar ekenin ań­ǵartady. Burynǵy kezderde keri baılanys tek hat nemese radıotelevızıada telefon qońyraýy arqyly ǵana ornatylsa, ǵa­lamtor engen qazirgi kezeńde, on-laın hat almasý men elektrondy poshtalardyń damylsyz jumys isteýi, on-laın tildesýlerdiń uıymdastyrylýy elimizdiń demokratıalyq prın­sıpterin júzege asyrady. Qarap otyrsaq, qazir «men» degen BAQ barlyǵynda derlik veb-saıt, portal, jekelegen jýrnalısik blogtar men forýmdar, reıtıń-saýalnamalar tipti áleýmettik jelileri de bar. Bul dás­túr­li BAQ-tyń ózi jańa medıa arqyly aqparat naryǵyna shyǵyp otyr degendi bildirse kerek. Alaıda, televızıa men radıony bylaı qoıǵanda, baspasózdiń veb-paraqtary jańa medıanyń qalypyna (standart) kóp kele bermeıdi. Veb-betterdegi posttardyń tym shubalańqylyǵy, vızýaldy aqparattyń jutańdyǵy baıqalady. Máselen, AQSH-tyń «USA Today», «New-York Times» «Washington Post» sekildi iri basylymdarynyń veb-betterinde úlken kólemdegi materıaldar az, munda mátinniń neǵurlym yqsham, oqýǵa jeńil bolýyna asa mán beriledi. Al, bizdiń elde gazet betin toltyrý úrdisi ǵalamtorǵa da aýysyp ketkendeı. Ǵalamtordyń qazaqtildi ınternet saıt­tarǵa tıgizetin keri áseri de barshylyq. Aq­parat aǵynynyń tolassyzdyǵy saldarynan basqa tildegi kontentter qazaq tilindegi aq­paratty yǵystyryp shyǵarýda. Tipti, ózimizdiń elde de kóbine orystildi aqparatqa basymdyq beriledi. Máselen, Sebebi, qazaq­tildi Qaznet-tiń dál qazirgi jaǵdaıy orystildi saıttarmen teketirese alatyndaı deńgeıge jete alǵan joq. Tutynýshysy eń kóp delinetin túrli áleý­mettik jeliler men aqparattyq-saıttar, aq­parat agenttikteri kóbine orys ne­mese basqa tilde aqparat taratady. Tipti, belgili, aýqymy keń otandyq ınternet-portaldardyń ózi basym baǵytty orys tiline berip otyrady. Ǵalamtor jýrnalısıkany qoqysqa aınaldyryp ta jibergenin kommýnıkatıvıst ǵalymdar moıyndap otyr. Qańqý sózder men jalǵan faktiler, moraldyq sapasy tómen aqparattar leginiń tolassyzdyǵy, bir-birine aıdap salý, syrtynan ǵaıbat sóz aıtý degen sekildi problemalar bizdiń ınternet-jýrnalıstıkada da beleń alyp keledi. Bul týrasynda profesor Káken Qamzınniń pikiri óte oryndy: «Qazirgi qazaqstandyq aqparattyq keńistikte blogtyq jutań til, kıber oı júıesi jedel qalyptasyp keledi. Tipti, asa baı, asa qunarly qazaq tiliniń va­rıanty osy deýge sengiń de kelmeıdi. Saýatsyzdyq pen bilimsizdiktiń kórinisin izdeseńiz, tap qazir blogosferaǵa júginińiz. Ótpeli, ýaqytsha qubylys bolsa da, qazirgi Internet saýatsyzdyq rezervasıasyna, shala saýattylardyń daý-damaı, baıbalamy men betjyrtys alańyna aınaldy. Ol – ındıvıdter, jikter, áleýmettik toptar mádenıeti men kózqarasynyń aınasy, sonymen qatar psıhologıalyq terapıa, turmystyq taýqymetten, sybaǵaly mıfologemadan dıstansıalyq tildesý, aqparat almasý arqyly arylýdyń ádisi. Belgili bir dárejede kóńildegi kirdi ketirý, psıhologıalyq dertten emdelý tásili. In­ter­net – ortaq tarıhı talqynyń, ortaq tarıhı qulazýdyń da kórinisi» (Qamzın K. Men ulttyq jýrnalısıkaǵa qyzmet etemin! // http://abai.kz). Sheteldik mas-medıa zertteýshileriniń: «Internet – eto sosıalnaıa anarhıa. Ý sıstemy net nıkakogo ýpravláúshego organa», – deýi tegin emes. Rasynda da, bas-kózi joq aqparat alańynda ne aıtylyp, ne jazylyp jatqanyn rettep jatqan eshkim joq. Munyń saldarynyń túrli jaǵdaıattarǵa alyp baryp jatqany da málim. Ultaralyq dúrdarazdyq, dinı ekstremızm, adam urlaý, adam saýdasy, násildik kemsitýshilik, áleýmettik teń­sizdik sekildi álemdik problemalardyń bir ushy ǵalamtormen baılanystyrylady. Onymen qosa, túrli «tártipsiz» aqpa­rat­tar, kóleńkeli qyzmetter, sýısıdke ıtermeleıtin kontentter taǵy bar. Munyń barlyǵy suryptalmastan qazaq aýdıtorıasyna sińip jatyr. Erteń zardabyn tartpasymyzǵa kim kepil? Jańa medıanyń dıletanttyq, ıaǵ­nı, kásibı emes jýrnalısıkany qalyp­tastyrýy jýrnalısıkanyń bolmysyna nuqsan keltirdi. Jýrna­lısterdiń kásibı abyroıy men jumysyna kedergi keltiretin kózqaras qalyptasty. Bloggerler, oqyrman-av­torlar jýrna­lıs­tı­kanyń tildik, stıldik mán-maǵynasyn tómendetti. Pýblısısıkanyń emosıo­naldy-eks­presıvti deńgeıi álsirep, mátin­­niń kórkemdigi men máni, mazmundyq júıe­si arzandady. Ǵalamtor tili degen ataýdy ıemdengen «podokafftyq sleng» qazaqtildi aqparat keńistigine de teris áser etti. Til­dik normalardan tys nemese slengtik mátinder qazaq tiliniń kúsh-qýatyn odan ármen álsirete tústi. Bul ana tilimizdiń tazalyǵy men progresıvti damýyn te­jeıtin jaıt. Onsyz da memlekettik tili­miz tuǵyryna qona almaı otyrǵan búgin­gi tańda ǵalamtordaǵy qazaq ti­line mundaı keri áseri − «jyǵylǵanǵa judyryq». Germanıalyq RTL-diń bas redaktory Peter Kleppel: «Internet jaqsy jýrnalısi ushpaqqa shyǵarady, jaman jýrnalısi shyńyraýǵa túsiredi» deýiniń shyndyǵy bar. Sebebi, jańa medıanyń sony múmkindikteri arqyly jetistikke jetip jýrgen jýrnalıser az emes.Internet jýrnalısiń aýdı­torıamen baılanysyn odan ármen tereńdetip, jan-jaqty etedi. Aqparat jınaýdyń belgili bir aıla-tásilderin meń­gergen jýrnalıske ınternet taptyrmas qural. Al, shyńyraýǵa túsiretini jalǵan aqparatqa áýes, jalań sózge qumar, qabilet-qarymy tómen jýrnalıserdiń soryna bitýi de múmkin. Qazirgi kezde oqıǵa ornyn barlamaı-aq redaksıada otyryp, ınternet-resýrstaryna arqa súıeıtin jýr­nalıster qanshama? Avtorlyq quqyqqa qol suǵýshylyq, shyǵarmashylyq urlyq (plagıattyq) jolmen ózgeniń eńbegin paıdalanyp, sońynan arazdasyp jatatyn­dar da jıi kezdesedi. Joǵaryda aıtylǵandaı, ınternet-jýrnalızm jýrnalıs kadr­lardyń kásibı saýatsyzdyǵy men bilim­diligin qajet etpeıtindikten, bul salada saýatsyzdyq dendep barady. Jańa medıanyń dástúrli BAQ-qa yq­paly týraly túrli pikirde, kommýnıkatıvıster. Óıtkeni, sońǵy kezde dástúrli mas-medıanyń ózinde ǵalamtordyń tildik erek­shelikteri men aqparattyń berilý formasyna elikteý bar. Máselen, ınter­net tilindegideı qysqa da nusqa jazý, lıd- mátinder, vızýaldy aqparattardy meılinshe mol berý úrdisi dástúrli BAQ-ǵa da úırenshikti bolyp barady. Keıbir mamandardyń pikirinshe, jańa medıa dástúrlik BAQ-qa básekeles emes, onyń jańa tehnologıalyq jalǵasy, jańa formaǵa engen transformasıasy dep qarastyrǵan jón dese, basqa sarapshylar jańa medıa kúnderdiń kúninde dástúrli BAQ-onyń ishindegi baspasózdi ýaqyt kóshinen ysyryp tastaýy da ǵajap emes: «Gazet oqý 1975 jylǵa deıin týylǵan urpaqqa tán. Olardyń qatary mol bolyp turǵanda, gazetter ómir súre beredi. Múmkin, aqparat quraly retinde bolmas, biraq, qaıtalanbas biregeı ónim túrinde qalady, «basty gazet oqyrmany» – bılik. «Bılik jasarǵan saıyn, gazetter de oǵan qyzyqsyz bolyp qalmaq» (www.aikyn.kz). Al, shyntýaıtyna kelgende, medıanaryqta anaǵurlym sapaly, básekege qabiletti jáne ary qaraı damı alatyn BAQ qalýy bek múmkin. Qazaqstan Respýblıkasynyń «Buqaralyq aqparat quraldary týraly» (2009 jylǵy 6 aqpanda ózgertilgen) Zańǵa sáıkes, Qa­zaq­­standaǵy ınternet-resýrstary, atap aıtqanda, portal, forým, blog, chat, WAP-portal, ınternet-televıdenıesi dás­túrli buqaralyq aqparat quraldaryna teńestirildi. Demek, jańa medıa BAQ dáre­jesine teńes­tirilip, úlken mán berildi. En­digi ýaqytta, ınternet-resýrstaryna basqa BAQ sekildi asa jaýaptylyqpen qarap, sapasyz dúnıelermen bylapyttaı berýge bolmaıtyny anyq. Jýrnalısıkanyń ta­ralý formasy aýyssa da, onyń halyq aldyndaǵy maqsat-mindetteri ózgergen joq. Iaǵnı, ınternet-jýrnalıstıka eli­mizdiń damýyna, qoǵamdyq ómirdiń qaı salasy týraly sóz qozǵalsa da, asa kir­pıazdyqpen, saýattylyqpen, baıyp­ty­lyqpen boljam-baılamdar jasaýy tıis. Jańa medıanyń basty umtylystary men utylystary osyndaı. Bir bilerimiz, ǵalamtor paıdasy men zıanynyń ara sal­maǵyna qaramastan adamzattyń ajyramas qundylyǵyna aınalyp úlgerdi. Endi, ony sanamyzdan alastatý múmkin emes. Tek ǵalamtordyń, onyń áserinen týyndaǵan BAQ formasy – jańa medıany óz oı-sana­­myzǵa laıyqtap qoldansaq bolǵany. «Qaı eldiń baspasóz kúshti bolsa, sol el­diń ózi de kúshti» dep Alash qaıratkeri Mir­jaqyp Dýlatov HH ǵasyrda aıtsa, HHİ ǵasyrda bul ataly sózdiń de formasy ózgergendeı. Iaǵnı, qaı eldiń aqparat keńistigi, ǵalamtory kúshti bolsa, sol el ǵana óziniń «aqparattyq ımýnıtetin» qa­lyptastyryp, aqparattyq ekspansıadan qorǵanbaq, basqaǵa moıyndatpaq, tanytpaq.

Janıa  Ábdibek