Ataqty aǵylshyn fızıgi, matematıgi, astronomy, tabıǵı fılosofy, alhımıgi jáne teology Isaak Nútonnyń basyna qulaǵan, «Aqshaqar jáne jeti gnom» atty nemis ertegisindegi sulýdy óltirgen – alma. Iaǵnı, búkilálemdik tartylys zańyn tujyrymdamastan buryn alma aǵashynyń kóleńkesin saıalaǵan ǵalymnyń basyna alma qulaıdy. Osydan keıin ańǵarympaz, aınalasyn baqylap, zertteýge áýestengen ǵalym aýyrlyq kúshiniń formýlasyn eseptep shyǵarǵan. Qazaq halyq jáne álem ertegilerinde alma týraly sújetter kóp. Al, «Aqshaqar men jeti gnom» atty Aǵaıyndy Grımmder jazǵan ertegidegi ógeı shesheniń Aqshaqarǵa alma berip ýlap óltirýi ómirdegi keıbir shynaıy oqıǵalarmen janasady. Sebebi, tylsym kúshterdiń adamǵa áseri týraly derekterde almaǵa dýanyń áseri kúshti darıtyny jaıly jazbalar kezdesedi. Dinimiz ıslamda eń aýyr kúnálardyń biri – dýalaý. Odan boıdy aýlaq ustaǵan jón. Alaıda bizdiń qaýzaıyn dep otyrǵan taqyrybymyz – almanyń búgingi hal-ahýaly.
Elbasynyń «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasynda almanyń alǵash qazaq jerinde tamyr jaıǵan jemis aǵashy ekeni aıtylǵan. Uly dalanyń jeti qyrynyń árqaısysy da patrıottyq sezimdi oıatyp, týǵan jerge degen maqtanyshty týdyrady.
Qazaqstan alma ataýlynyń arǵy atasy – Sıvers almasynyń shyqqan mekeni ekenin bútkil álem jurtshylyǵy ejelden moıyndaǵan. Sebebi, İle Alataýynyń baýraıynda paıda bolǵan alma jemisi Jibek jolynyń kóne baǵyty arqyly Jerorta teńizine, sodan búkil álemge taraǵan. Elimizdiń ońtústik astanasy – Almatynyń ataýy almanyń qurmetine oraı qoıylǵan.
Jambyl aýdany İle Alataýynyń bókterine jaıǵasqandyqtan alma jaqsy ósetin aýdandardyń biri sanalady. Búginde azaıyp bara jatqan aport aǵashynyń buryn keıbir aýyldarda jaıqalyp óskenin kórgen qarıalar onyń ıisi men til úıirer dámin saǵanyshpen eske alady. Ony qaıtadan baptap, kútimin jasaýǵa mamandar tapshylyǵy kedergi keltirýde. Sebebi, aporttyń ata tegine jaıly bolǵan topyraqta onyń bolashaqta qaıta gúldenýine qajetti hımıalyq barlyq elementter, tyńaıtqyshtar bar. Biraq obaly ne kerek, keıbir sharýa qojalyqtar alma baǵyn baptaýǵa jetkilikti kúsh jumsap otyr. Máselen: «Seıdahmet», «Gúlden», «Erbol», «Musabaı», «Gornyı aport», «Shyndáýlet», «Demer», «Ranaı» sharýa qojalyqtary alma men almurt aǵashtarynan tonnalap jemis alyp, aýdannyń ekonomıkasyn damytýǵa úles qosýda.
Samsy aýyldyq okrýginde 1999 jyly ashylǵan «Erbol» sharýa qojalyǵynda 7 gektar egistik jerge aport kóshetteri otyrǵyzylǵan. 1600 túp aporttan bolashaqta úlken alma baǵynyń jaıqalyp ósýi kútilýde. Barlyǵy 10 adamdy jumyspen qamtyǵan qojalyq basshysy – Samsy aýylynyń týmasy, aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtynyń túlegi, ınjener-mehanık Berikbaı Moldabekov degen azamat. Joıylýǵa shaq qalǵan aportqa kóńil bólip júrgen jerlesimizdiń kásibine tolaǵaı tabys tileımiz.
Byltyr Astananyń 20 jyldyq mereıtoıynda aýdannan 30 myń keli alma Elordada ótken aýyl sharýashylyǵy ónimderi jármeńkesine jóneltildi. Bul aýdandaǵy aýyl sharýashylyǵy salasynyń jetistikteriniń biri bolyp esepteledi.
Qazir bazarǵa baryp, jergilikti alma qaısy, ımport alma qaısy aıyra almaı áýre sarsańǵa túsesiz. Saýdagerler kórshiles kúnshyǵys elinen ákelingen, syrty móldiregen, qurt túspegen almalardy jergilikti dep satýdyń amalyn meńgergen. Sonymen Uzynaǵashtyń bazaryna baryp, jemis-jıdek satatyn saýdagerlermen tildestik:
– Biz qytaıdyń almasyn satpaımyz. Almanyń kópshilik sorty Esik qalasynan ákelingen. Sondaı-aq, jergilikti aport, Zolotoı, Amerıkanka, Lımonka, Pestrýshka, Saltanat, İle, Alataý shapaǵy, Almaty sıaqty túrleri satylymǵa qoıylady, - deıdi.
Hosh, sendik delik. Áıgili án joldaryndaǵydaı:
"Endigisin aıtpaıyn,
İshiń bilsin, alý-aı" dep ishten tynyp bazardan jónep kettik.
Úıge kelip, almanyń paıdasy degen sóz tirkesin ǵalamtordyń «gýgl» izdeý júıesine engizip, onyń hımıalyq quramy, qansha dertke daýasy baryn oqydym. Málimetter samsap tur. Almanyń aǵzaǵa tıgizer paıdasyn ata-babamyz bilip, qadir tutqanyn Qazybek bek Taýasarulynyń «Túp-tuqıannan ózime sheıin» atty kitabyndaǵy myna derekter dáleldeıdi: «Almanyń ol kezdegisi de qulja eken. Qulja – kúzdik alma. Alma ataýlyda budan dámdi almalar bar dese men senemin, al budan hosh ıisti alma bar degenge kónbeımin. Alma atamyz almanyń qulja, jazbaq, tasalma, sarjurt, qyzyltań, sarsaǵym, túıedaq, aıbaq, kúnbaq, shybyr, shıdem, shóńke, túren, móńke degen túrlerin ósirgen. Olardyń árqaısysynyń gúldeıtin, sherýendeıtin kezderin sapyryp aıtyp otyrady eken. Sarjurt degen almanyń saraýrýǵa em bolatynyn, almanyń adamnyń denesin, súıegin qataıtýǵa zor áseri bolatynyn, alma jep ósken balanyń basqalardan boıynyń suńǵaq bolatynyn aıtyp, ár jemistiń qasıetin taratatyn bolǵan» degen.
Joǵaryda aıtqanymyzdaı 7500-den astam surpy ósiriletin almanyń tarıhı Otany – Qazaqstan. Sondyqtan «qolda bardyń qadirin joǵaltpaı» joıylýǵa shaq qalǵan aport aǵashtaryn keıingi urpaqqa jetkizý, kóshetterin kóbeıtý Elbasynyń «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasyndaǵy mindetti tapsyrmalardyń biri dep bilemiz.
Saqtardan amanat bolyp qalǵan ulttyq sýsynymyz qymyzdy nemister, qazyny fransýzdardyń patenttep alǵandaı almanyń da bir kúni qoldy bolmasyna kim kepil beredi. Jetisý jeriniń baıyrǵy jemisi almany brend jasap, eksportqa shyǵarsaq, nur ústine nur. Amerıkanyń «Apple» degen kompúter, planshet qurastyratyn kompanıasynyń emblemasy – tistelgen alma. Osyndaı logotıppen jasalǵan tehnıkanyń sapasy joǵary, baǵasy qymbat. Sebebi ol – brend. "Almanyń sýretin brendke aınaldyryp jatqanda, jemisin nege brendke aınaldyrmasqa" degen oı keledi. Álemde 10-20 jyl aralyǵynda ómir súretin almany eń kóp ósiretin elder – Qytaı, AQSH, Túrkıa, Polsha jáne Italıanyń qataryna nege biz kirmeske?
Tropıkalyq elder sıtrýs jemisterin ósirip, álem elderine taratyp jatyr. 3-12 jylda jemis beretin, ár gektardan shamamen 100-300 s ónim alynatyn almanyń babyn nege tappasqa? Ol úshin aýyl sharýashylyǵy, agronom mamandardyń beı-jaı qalmaı, qol ushyn bergeni jón.
Maıra Aldabergenova
