Búginde álem elderi aldyndaǵy as-aýqatyn talǵap, tarazylap ishýdi ádetke aınaldyrǵaly qashan?! Qazir álemdik turǵyda as-aýqatyn taldap, talǵap ishetinderidń sanaty artyp otyrǵan kezeń. Salaýatty ómir saltyn ustanǵysy keletinderdiń deni isher asyna asa talǵammen qaraıdy. Al bizdiń otandyq ǵalymdar qazaq tutynýshysy taǵamdy talǵap ishýge kelgende áli de saýaty emes ekenin basa aıtyp otyr. «Olaı deýimizge sebep, qazirde astan aýrý taýyp alyp, artynan densaýlyǵyn túzete almaı júretinderdiń kóptigi» deıdi mamandar.
Bul rette, mamandar bolashaqta bizge de dastarhanymyzdaǵy asymyz týraly mol aqparat alýǵa, saýatty tańdaý jasaýǵa yqylasty bolýymyz kerektigin alǵa tartyp otyr.
Doshırak pen Roltonǵa suranys artqan
Derekterge júginsek, qazirde qazaqstandyqtardyń 35 paıyzy tez daıarlanatyn taǵamdardy tutynýǵa qushtar. Buǵan bir jaǵy ýaqyttyń tapshylyǵy, jumysbastylyq sebep bolsa, endi bir jaǵy tez daıarlanatyn taǵamdardy paıdalaný arqyly elder qarjysyn da únemdeıtin kórinedi. Bul rette mamandardyń paıymdaýynsha, atalmysh ónimderdiń densaýlyqqa ózindik zıany bar ekeni naqty dáleldenip otyr.
– Qazir tez daıarlanatyn «Rolton», «Doshırak» kespelerin jurtshylyq ulttyq taǵamdaryndaı tutynatyn bolyp aldy. Ózi arzan ári tez daıarlanatyn bolǵandyqtan halyqtyń kóbi osy taǵamdardy jol júrse de alyp júredi, úıinde de tutynady. Biraq atalmysh ónimderge qatysty ǵylymı dáıekter jaqsy minezdeme bermeıdi. Máselen, biz jýyrda elimizde kúnde jarnamalanyp júretin «Kishkentaı kesedegi kespe» dep atalatyn jartylaı daıyn kespeleriniń adam mıyna zıany aıryqsha ekenin anyqtadyq. Eger adam ústine qaınaǵan sý qosa salatyn, bes mınýtta daıyn bolatyn «Doshırak», «Bık-bon», dep atalatyn sansyz ataýlary bar osy kespeni jıi tutynsa, kespedegi qospalar adamnyń mıyna baryp jınala beredi eken. Bara-bara álgi qospalar tompaıyp isik tárizdi bolyp adam mıynda qatyp qalady. Damyǵan jáne damýshy elderde bul ónimdi tutynatyndar neken-saıaq. Al bizde bul ónimder áleýmettik jaǵdaıy tómen otbasylardyń kúndelikti tutynatyn taǵamyna aınalǵany daýsyz. Sondyqtan biz ultymyzdyń densaýlyǵyn oılasaq, aldymen jurtty aldamaı, ónim sapasyz bolsa jarnamasyna shekteý, baqylaý, qadaǵalaý qoıý kerek. Bul ónimderge ónimniń sapasyn saqtap turý úshin glútomat qosylady. Al glútomat degenińiz qaterli isik dertin birden-bir qozdyrýshy zat, - dedi ǵalym Jandos Aqaev.
Qymyz qymbat, lımonad qoljetimdi
Jalpy, ǵalymdardyń zerthanalyq saraptama jumystaryna júginsek, kóptegen taǵam ónimderiniń jarnamasy men jasalý tásiliniń arasynda tym alshaqtyq baryn kóremiz. Ásirese mamandar biz shól basar dep eń kóp tutynatyn lımonadtardyń da talapqa saı emes ekenin alǵa tartty.
– Máselen, keıbir lımonad sýsyndarynyń qaptamasynda «Tarhýn tatıtyn lımonad» dep jazylyp tursyn delik. Bir sýsyndy daıyndaýǵa: kıvı – 1,5 keli; tarhýn – 0,25 keli; qant – 0,5 keli; jalbyz – 0,01 keli; lımon – 0,170 keli; saryaǵash mıneraldy sýsyny – 1 dana. Mine, atalmysh ónimdi daıyndaý úshin osynshama qajetti nárse kerek. Al biz tutynatyn lımonadtardyń keıbirine mıneraldy "Saryaǵash" pen 0,2 keli tarhýndy blenderde shaıqap, oǵan qalaǵanynsha qant qosyp, qalap tursa, sý qosa salý arqyly ónim eń jeńil jolmen daıyndalatyny málim boldy. Munymen qoımaı, osylaı daıyndalǵan ónim syrtyna «kıvıden jasalǵan taza tarhýn sýsyny» dep ónim týraly jarnamasyn asyra túsinik beredi. Budan soń ananastan jasalǵan sýsyndardy taza tabıǵı jolmen daıyndaý úshin: ananas – 1,25 keli, qymyzdyq – 0,4 kg. lımon – 0,175 keli qajet. Al bul ónimdi óndirýshilerdiń bir bóligi ananaspen qantty aralastyryp, oǵan qurǵatylǵan sýsyndy sýǵa ezý arqyly jeńil ádispen daıarlaı salady, - deıdi dıetolog Marjan Baqytbekova.
Mamannyń paıymdaýynsha, qazaqy sýsyn shubat pen qymyzdyń paıdasy mol ekeni áldeqashan dáleldengen. Biraq muny túsingenmen, ónimniń qymbattyǵy jurttyń qaltasyn kótermeıdi.
– Bir lıtr túıeniń shubatynda 528 kkal bolsa, bıe sútinde 961, sıyrdiki 460 kalorıany quraıdy. Sondyqtan qymyzdyń adam aǵzasyna berer paıdasy mol. Qazirde bizdiń halqymyzdyń 99 paıyzy reseptsiz dárihanalardan dári-dármek alyp ózin-ózi emdeýge beıim. Tipti túrli bıologıalyq belsendi qospalardy iship, densaýlyǵyn qurtyp alyp júrgen jandar da barshylyq. Sol bıologıalyq belsendi qospalardyń ornyn osy qymyz, qymyran, saýmal ispetti aǵzaǵa paıdaly tabıǵı qospalar arqyly almastyrar bolsaq, talaı dertke daýa tabylar edi. Mysaly, 1 tabletka qurǵaq ónimniń ishinde 1,24 gram qymyz bolady delik, bul degenińiz - sol bir túıir tabletkanyń ishinde V1, V12, V16, S dárýmenderi bar ekenin bildiredi. Al kúnine 1 gram S dárýmenin qabyldaý ımmýn tapshylyǵyn joıyp, túrli dertterdiń aldyn alady. Adamnyń qorǵanysh qabileti artýy úshin taǵam quramynda aqýyz, kómirsýtek, belok jetkilikti bolýy kerek. Menińshe, bizge qymyzdyń tabıǵı belsendi qospa ekenin nasıhattaý kerek. Arnaıy zerthanalarda qurǵaq qymyz jasaý ádisin qolǵa alyp, naryqqa satylymǵa engizgen jón. Mundaı tabıǵı zattardan jasalǵan dúnıelerdiń nasıhaty artsa ultymyzdyń saýlyǵy da nyǵaıa túspek, - deıdi Marjan Baqytbekova.
Dárýmen degenniń bári aqıqat emes
Sondaı-aq, «qazirde biz jıi tutynatyn atalmysh taǵamdardyń ishindegilerdiń deni dárýmender emes» desedi mamandar.
– Qaısybir taǵamdarda «aǵzadaǵy holesterın deńgeıin tómendetip, qan aınalymyn jaqsartady» delingen. Qarasańyz, ónimniń quramynda fıtosterın bar bolyp shyǵady. Fıtosterın - qurǵaq dárilik ekstrakt. Ol ishekke baryp erıdi de, aǵzadaǵy holesterındi tómendedip, qan qysymyn retteıdi. Qaısybir ónimderdiń osyndaı dárilik preparat qosatyn ishine búkken qupıasy bar. Negizinde, as-aýqat ataýly bólek, «densaýlyqty nyǵaıtady, ımýnıtetti kóteredi» dep dárýmen alǵannyń ózinde asa talǵammen qaraý kerek. Bul ult densaýlyǵy úshin mańyzdy, - deıdi Marjan Baqytbekova.
Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
