Islam álemindegi qos mu­sylman ımperıasynyń soǵysy ne­den týyndady? Ǵalymdar bul qyrǵyn Temirdiń Baıazıtke jazǵan hatynan, oǵan Baıazıttiń qyzbala­nyp qaıtarǵan jaýabynan bas­talǵanyn aıtady. Temirdiń qol astyndaǵy túrkimen ámiri Qara Júsiptiń Baıazıdke qashyp barǵany da soǵysqa sebep bolǵan degen derek bar. Soǵys bastalmas buryn Ámir Temirdiń jibergen elshilerine Baıazıt Temirdi qorlaıtyn sózder aıtyp, soǵysqa shaqyrady.

           Uly Osman pat­shasy İldirim Baıazıt sultan (1389-1402) Ámir Temirge  Ankaraǵa jaqyn jerde tutqynǵa túspes buryn Kishi Azıany tolyq, Eýropanyń biraz jerin, Bolgarıa men Moldavıaǵa deıin jaýlap alǵan bolatyn. Qysqasy, Italıaǵa jetip qalǵan. 1394-1401 jyl­dary Konstantınopoldi (Stam­býl) qorshap, jaýlap alýǵa sál-aq qalǵan. 1396 jyly Bolgarıada musylman álemine qaýip týdyryp kelgen kresshilerdi tolyq tal­qandaǵan – osy İldirim Baıazıt. Avstrıany jaýlap alǵan soń Baıazıt Vızantıa koroliniń qyzyna úılengen bolatyn. An­kara túbinde Ámir Temirdiń áske­rine qarsy serbıalyq rysarlar da saqadaı saılanyp, qarsy tur­dy. Al bul arada Irak astanasy Baǵdatty jaýlap alǵan Temir Eýropanyń tizesin qalty­ratqan Baıazıtke tap berdi. 1402 jyly shilde aıynyń 20 juldy­zynda Ankara túbinde 1 mıllıonǵa jýyq  musylman áskeri bir-birine qarsy turdy. Sultannyń  atty áskeriniń arasynda  Temir óz adamdary arqyly úgit-túsinik jumystaryn  júrgizgen soń, 27 myńdyq hrıstıan serbter men basqa halyqtardan turatyn gvardıadan basqalary, 173 myń túrki taıpalarynan shyqqan áskerler Temir jaǵyna shyǵyp ketedi. Úsh kún, eki túnge sozylǵan qan­­dy qasaptan keıin urys ala­ńynda 240 myń ólgen jaýyngerdiń denesi qalady. Baıazıt sultan qolǵa túsedi.

Osydan soń Shyǵys Rım ımperatory men túgel  Eýropa korólderi, Egıpet sultany Temirdiń bı­ligin tez moıyndap, bas ıip kelip, alym berýge asyqty. Aǵylshyn koroli Genrıh IV, Fransıa koroli Karl IV Azıa­nyń aqsaq barysy atanǵan ámir­shini uly jeńisimen quttyqtap, tartý-taralǵy jiberdi. Ispanıa koroli Genrıh III Kastılskıı Temirge elshilerin attandyrdy. Eýropany túgel baǵyndyrmaq bol­ǵan Baıazıtke tutqıyldan soqqy bergen Temirdiń áreketinen soń, túrki áleminiń eńsesi tómendep, aqyr túbi Eýropa Osman ımpe­rıasyn bólshektep, Reseı qalǵan túrkilerdi qyryq japyraqqa bó­lip tastady. Eger Temir men Baıa­zıttiń soǵysy bolmaǵanda, Baıazıt búkil Batys Eýropany baǵyndy­ryp, Toqtamys Shyǵys Eýropany taptap, Temir Qytaıdy jaıpar edi, sóıtip, kúlli álem túrkilerdiń qol astynda bolar edi dep ókinedi ta­rıhshylarymyz. Múmkin solaı da bolar ma edi, biraq tarıhtyń dóń­gelegi basqasha burylǵan joq pa?!

           Toqtamysqa kelsek, kezinde Toqtamys  hanzada Ámir Temirge 300 nókerimen úsh márte qashyp kelip, qol astyna tyǵylǵany tarıhtan belgili. Ámir Temir ony qasynda ustap tárbıelep, keıin Aq Orda taǵyna otyrǵyzady. Keıin Toqtamys Altyn Orda taǵyna otyryp, 1381 jyly Mamaı handy tas-talqan etip jeńedi. 1382 jyly Máskeýdi órtep, Dmıtrıı Donskoıdy Bas knáz etip taǵaıyndap, Altyn Ordaǵa salyq tólep turýǵa mindetteıdi.

Osylaısha ábden kúsheıgen Toqtamys 1387 jyly Maýrenahrǵa shabýyl jasap, Túrkistandy tonap, Áziret Sultan kesenesin (áý bastaǵy Temirden buryn salynǵan) qıratyp ketedi. 1391-1395 jyldary Temir men Toqtamys arasyndaǵy soǵys Temirdiń Terek ózeni boıyndaǵy  jeńisimen aıaqtalady. Altyn Orda taǵyna Edige bıdi otyrǵyzady.  Temir 1390 jyldary Toqtamys han qıratyp ketken Iassaýı mazarynyń ornyna qazirgi záýlim keseneni turǵyzýǵa pármen beredi.

           Saıypqyran Ámir Temir kó­regen týraly tarıhta jónsiz bur­malanǵan jaılar jeterlik. Osy ýaqytqa deıin jazylǵan sansyz jazbalar ámirshiniń shyn beınesin bere aldy dep aıta al­maımyz. Dana tulǵanyń beı­nesin ýaqyt bizge osy kúnge deıin qısyq aı­nadan kórsetip keldi. Keshegi orys patshalyǵy men keńestik zaman­da Shyńǵys han sekildi Ámir Temir­di de masqaralap, qaralaý memle­kettik ıdeologıa deńgeıinde uıym­dastyrylǵany beker emes, nátı­jesinde adam basynan taý tur­­­­­ǵyzǵan qanisher, tutas halyq­tardy jer betinen joıyp jiber­gen sumdyq jeksuryn adamnyń obrazy jan-jaqty somdalyp jatty. Sóıtip, tutas urpaqtar sanasyna kúshtep sińirildi. Olardyń bir parasy mynadaı:
1.Aqsaq Temir týǵannan aqsaq bolyp týǵan. Al shyn máninde 1352 jyly Seıstanda bolǵan so­ǵysta ámirshiniń bir aıaǵy sadaq oǵy­nan jaralanǵan.
2. Aýǵanstanda 20 myń adamdy tirideı kirpish pen tastyń arasyna qalap jibergen jáne Úndistanda 1 mıllıon adamdy qyrǵan. Munyń bári – oıdan týǵan jaı ertegiler.
3. Baıazıt sultandy qolǵa tús­ken qus sıaqty temir torǵa qamap, qaıda barsa da ózimen birge mas­qaralap alyp júrgen. Sultan Baıa­zıttiń súıikti áıel Olıverany  kózinshe zorlatqan. Osy durys pa? 27 memleketti aqyl-parasatymen bılegen, Islamnyń almas qyly­shy atanǵan, tiri kezinde-aq «saıf-ýd-dın», «saıf ýl-AllaH» degen at alǵan musylman patshanyń osyndaı jeksuryn áreketke ba­rýy múmkin be? Temir shyn má­ninde ózi­men teńdes túrik sul­tanyna ba­rynsha qurmet-syı kórsetip, pat­shaǵa saı kútip-baq­qan, biraq na­mysqa shydamaǵan Baıazıt ózi ý iship ólgen. «A, Baıazıt, patshalyq ta, adam da Táńiriniń qasynda túk emes. Myna jaryq dúnıe bir aqsaq pen bir soqyrdyń qolyna qarap qalar deımisiń» (Temir aqsaq, Baıazıttiń bir kóziniń aǵy bolǵan) dep, óz qolymen Qu­ran men taspıyq syılaǵan desedi. Te­mir ózi Samarqanǵa qaıtarda, tú­rik bıligin Baıazıttiń balala­rynyń qolyna tapsyryp ket­ken.
4. Túrkistandaǵy Qoja Ahmet áýlıeniń basyndaǵy keseneni Ámir Temir dala kóshpendilerin (qazaqtardy) ózine tartý maqsa­tynda saıasat úshin turǵyzǵan. Haq Áýlıeni ardaq tutý dástúri qaıda qalady sonda?
            Ioan Shıltberger degen zertteýshi ǵalym Temir Isfahandy jaýlap alǵan kezde, 14 jastan asqan erkek kindiktiniń bárin qoısha baýyzdatyp, 7 jasqa deıingilerin tirideı at tuıaǵyna taptatyp óltirgen dep jazady. Sırıaǵa basyp kirgende otyz myń adam tyǵylǵan munaraly meshitti órtetip, musylmandardyń qanyn sýdaı aǵyzǵan desedi. Osyǵan se­nýge bola ma? Al Temirdiń óz jaz­balarynda ámirshi: «Men qaıda bolsa da Alla men onyń elshisi Muhammedtiń dinin tara­týdy, haq jolyn ustanýdy buıyrdym» dep jazady.  Onyń ústine álgi atalǵan jerlerge baryp zertteý júrgizýshider adam basynan turǵyzylǵan pıramıdany tapqan joq.
           Aǵylshyndar Shyǵys ámir­shilerin jamandaǵanda aldaryna jan salmasa, bir óltirilgen eýro­palyq úshin júz úndistiń basyn alý prınsıpin júzege asyrǵan ózderi týraly jumǵan aýzyn ash­paıdy. Napoleon Bonapart 1799 jyly Egıpetti basyp alǵanda, 4 myń jaýynger tutqynǵa túsedi. Ómirlerińdi saqtap qalamyz degen soń, olar tegis qarý-jaraqtaryn tapsyrǵan. Biraq Napoleon só­zinde turmaı, bárin óltirgen. Jal­py, Napoleonnyń armıa­synda mıllıon adam ólimge buıyrylǵan. Reseıge 700 myń áskerimen kirgen onyń keri qashqanynda 30 myńǵa jeter-jetpes áskeri qalǵan.
          Temir týrasynda qundy tarıhı málimetter qaldyrǵan Ibn Arab­shahtyń ózi emosıaǵa berilip, qara boıaýdy barynsha qalyńdatyp jiberetinin Temirdiń óz jaz­ba­la­rymen salystyryp oqyǵan adam birden túsinedi. 1636 jyly latyn tiline, 1658 jyly fransýz tiline aýdarylǵan Arabshahtyń kita­bynyń mazmuny burmalanyp, eki túrli bolyp shyǵýyn da eskerý kerek.
Árıne, biz muny jazǵanda Temirdi sýdan aq, sútten taza dep otyrǵanymyz joq. Zamany, dá­ýirine baılanysty patshalardyń qan tókpeýi ol kezde múmkin emes. Soǵystyń aty –  soǵys. Temir de óz ýaqytynyń adamy...