Qazaq degen ultqa tirkestirip, onyń qosymsha ataýyna aınalǵan «kóshpendiler» degen sózdiń jymysqy astaryna mán bermeı, búginde sony maqtan tutatyndy shyǵardyq.
Bir kezde İ. Esenberlın óziniń «Kóshpendilerinde» shama-sharqymen baıandap shyqqan ata-babalarymyzdyń zamanynda-aq biz tól mádenıeti, tól órkenıeti eshkimnen sorly emes, tarıhty tamsandyrǵan nebir ǵalymdary men ǵulamalary alty álemge máshhúr bolǵan halyq edik qoı! Bul máseleni osy jerden qaıyrar bolsaq, kóshpendiler degen sóz qazaq ultynyń tarıhyn maqtanysh tutýǵa turarlyq sóz emes. Qazaq, eshqashan kóshpendi nemese kóshpeli halyq bolǵan joq. Kóshse óz jerinde ǵana, óz elinde ǵana jaz-jaılaýy men qys-qystaýynyń arasyna qatynap júrdi. Onda da ár rý, ár taıpa ózine ata-babasy belgilep bergen aımaqtan attap, betaldy qańǵýyldaǵan emes. Shyntýaıtyna kelsek, ánebir jyldary tyń kóteremiz degen syltaýmen sol kezde Qazaq Respýblıkasyna qumyrsqadaı qaptap kelip, búginde qalasa qalyp, qalamasa taǵy da áldeqaıda kóship ketip jatatyn orystardy kóshpendi, kóshpeli ult dese kelińkireıtin sıaqty. Jerimizdi tozdyryp, tilimizdi alashubar sapyrmaı tilge aınaldyrýdy da sol tyń kóterýshi kóshpendiler bastap bergen-di. Al, búginde Qazaqstanǵa orystyń da arjaǵynan, muhıt asyp kelip jatqan kóshpendiler she? Kóshpeńdi degen ataýdy qyzǵansańyz, kelimsekter she? Bar maǵynasy latynshadan tárjimelegende sol kóshpeli, kóshpendi degendi bildirse de qazaq ulyqtary olaı deýge úreılenip mıgranttar dep ataıtyn kelimsekter she?
Árıne, yqylym zamannan demeı-aq qoıalyq, biraq talaı-talaı memleketter tarıhynda osy kúni «mıgrasıonnyı proses» atalyp júrgen
KÓSHPENDİLİK
jıi-jıi bolyp turǵan. Biraq bul úderis qaı zamanda, qaı memlekette de sol kelimsekter tarapynan sol eldiń jergilikti ultynyń múddesine, onyń tiline, dinine, salt-dástúrine zalalyn tıgizbeıtindeı qatań baqylaýǵa alynyp otyrǵan. Jáne kórshiles elderdi esh shyǵynsyz, qazaqtar aýzynan tastamaıtyn «elimizde tynyshtyq» degen ańǵal uǵymdy paıdalana basyp alý úshin de osy mıgrasıalyq saıasat nemese mıgrasıalyq úderis (proses) sheber qoldanylǵan. Átteń, sonaý jyldary Qazaqstan basshylyǵy mundaı baqylaý jasamaq túgil qazaqtardy sol Reseıden kelgen kelimsekterdiń tilinde sóıleýge, solarǵa jaǵdaı jasaýǵa májbúrledi. Qazirgi Qazaqstanda solaı bolyp tur. Úı irgesindegi qazaqty tilinen, dininen aıyrý úshin Máskeý Qazaqstanǵa tyń ıgerýge, dep te komsomoldyq joldamamen dep te, Magnıtka salýǵa, jas maman retinde dep te osy mıgrasıa saıasatyn óte sheber paıdalandy...
Arǵy tarıhqa barmaı-aq orysqa patsha bolǵan nemis qatyn II Ekaterınanyń saıasatyna bir sát kóz tigińiz. XVIII ǵasyrda Reseı óz mańaıyndaǵy qazaq bashqurt, tatarlar ǵumyr keship typ-tynysh jatqan ushy-qıyry joq keńistikke shekara aýyz sala bastady. Bul ulan-ǵaıyr aımaqta halyq sırek qonystanǵan, shabyndyǵy shúıgin, egin egýge mal ósirýge qolaıly qunarly, sýly-nýly jer shalqyp jatty. Sán-saltanatqa bólengen knágıná – ári jaýger, ári uqypty nemis ultynyń ókili, taq murageriniń qatyny II Ekaterına osy jerlerge orysy bar, nemisi bar óz dindesterin qonystandyrýdyń, onyń ekonomıkalyq ta, áskerı de mańyzy zor ekenin jaqsy bildi. Qysqasy, patshaıym 1763 jyly 22 shilde kúni Manıfes (qazaqsha – Úndeý) jarıalady. Onda ol eýropalyqtardy osynda kóship kelýge shaqyryp, olarǵa uzaq jyldar jasalatyn jeńildikter men nebir erkindikter tizimin de habarlady. Áp degennen aıtaıyq, búgingi Qazaqstan basshylyǵy, ulttyq namysymyzdy bylaı ysyryp qoıyp, sheteldikterge, olardyń din taratýshylaryna, ınvestor degen atty jamylyp (aıtpaqshy, ınvest sózi kıindirý, jamyldyrý degendi bildiredi) tegin baılyqqa kenelý úshin kelip jatqandardyń tilin, dinin emin-erkin taratýyna, qazaqtyń tiline de, salt-dástúrine de, dili men dinine de pysqyrmaýyna, pysqyrmaq túgil olardyń tilimiz ben dinimizge, ulttyq tárbıelerimizge ashyqtan-ashyq qarsy jumys isteýine búkil jaǵdaıdy jasap otyr. Sony kórgende bizdiń qazaq basshylarynyń sanasy Ekaterına zamanyndaǵy ulttyq sanamyzdan da aıyrylyp qalǵan sıaqty kórinedi. Óıtkeni, sol zamandardaǵy qazaq handary men bıleri qazaqtyń aman-esen ult bolyp qalýyna, ásirese tili men dinine dál búgingideı qater tónýine jol bergen emes. Shetelden keletin kelimsekterge sol qatyn patsha óz dinin erkin tutyný, qalada turý nemese bos jerlerge aýyl-aýyl bolyp qonystaný, ol jerlerge shirkeýler men ǵıbadathanalar salý, kereginshe pastor (protestant shirkeýiniń sváshennıgi – M.K.) nemese ózge de shirkeý qyzmetshilerin ustaý, qazynaǵa eshqandaı alym-salyq tólemeý, memleketke qyzmet etýge mindetti bolmaý, páterlerdi arzanǵa jaldaý, zaýyt, fabrıka salǵysy keletinderge jer berý, úı-jaı, qora-qopsylyq qosymsha jer bólý, olardyń isine eshkimniń qol suqpaýy sıaqty tolyp jatqan keremet jeńildikter berdi. Aıtyńyzshy, búgingi Qazaqstannyń jatjerlikterge, sheteldik kóshpendilerge jasap otyrǵan jeńildikteriniń II Ekaterınanyń jeńildikterinen aıyrmashylyǵy bar ma? Búgingi Qazaqstan basshylary bul oraıda sol tetá - Katásynyń kelimsek jerlesterine jasaǵan jaqsylyǵyn túgel qaıtalap, odan da asyra oryndap otyr. Qatyn-patsha sheteldikterdi Reseı jaýlap alǵan, arjaǵy Qara, Azaý teńizderiniń soltústik jaǵalaýy, myna jaǵy Qapqaz jotalary, bashqurttar, qazaqtar jaılaǵan kól-kósir baıtaq keńistikke, bos jatqan jerlerge qonystanýǵa shaqyrdy. Onyń ústine túp-tamyry nemisten bastalatyn patshaıym osy Úndeýi (Manıfesi) arqyly Reseı ımperıasyna Prýssıadan, jeti jyldyq soǵystan qaljyraǵan, kóshelerinde jumyssyz qolónershiler men jadaý-
-júdeý soldattar, jeri joq sharýalar úıir-úıir bolyp júretin Germanıadan nemisterdiń aǵylyp kelýine keń jol ashty. Iaǵnı, óz dindesterine, óz otandastaryna jol ashty. Al búgingi Qazaqstan basshylary kimge jol ashyp otyr? Qatyn-patsha óz qaramaǵyndaǵy musylmandardyń bos jatqan jerine óz dindesteri men tildesterin toltyrmaqshy boldy. Al qazaq jerin biz kimderge toltyryp jatyrmyz? Árıne, oıdan kelgen oıyq qulaqqa, qyrdan kelgen qıyq qulaqqa toltyrýdamyz. Sol zamanda Reseıge Eýropadan kelgen álgi kóshpendi nemister orystyń ádebıetin, ónerin, ǵylymyn damytýǵa zor úles qosty. Uly akyndar, uly sýretshiler shyqty. Al bizge kelgen XXI ǵasyr kóshpendileri ne istep jatyr? Ulttyq dástúrimizdi, tilimizdi shubarlap, dinimizden aıyryp jatyr!
Eger bir ǵana ádebıet, mádenıet salasyn alar bolsaq, biz eń bir kórkemdigi tómen, ne aıtpaǵy beımaǵlum, ulttyq nyshannan jurdaı, tili shorqaq, ne múlde saqaý dúnıelerge Soros qory ádeıi beretin syılyqsymaqtarǵa borbaıymyzdy shapattap máz boldyq. Sol Soros qoryn dám tatqan saıda sany, qumda izi joq tengrızm dinine (táńirshildikke) qaıtaıyq deıtin arandatýshylardy áýlıedeı uıyp tyńdaımyz.
Bul búgin ǵana, biz ǵana aıtyp otyrǵan qusalyq emes. Bul qusalyq pen bul qasirettiń aıtylǵanyna 28 jyldyń júzi boldy. Biraq bizdiń «globalızovannyı», «sıvılızovannyı», «evropızırovannyı», «tolerantnyı», katolıkshil keıbireýleri «tengrıst» basshylarǵa qazaqtyń sózi júrmeıdi. Biz sheteldikter jer baılyqtarymyzdy sýtegin derlik arzan alyp jatyr dep bala sıaqty bir ǵana máseleni aıtyp burtyńdap júrmiz. Ol berjaǵy ǵana. Eń sumdyǵy solar búginde bizdiń
URPAǴYMYZDY MORALDYQ AZǴYNDATÝ
jumysyn eń shyrqaý shegine jetkizip te qaldy. Utyry kelgende aıta keteıik, qazir 70-80 jas aralyǵyndaǵy qazaq shal-kempirleriniń ózi qart ata-ana degennen góri adamdy áldebir qorqynyshty maqluqatqa uqsatatyn kıimder kıetin boldy. Kólikte qarsy aldynda qý súıek tizesinen joǵary short kıip, arsa-arsa butyn kórsetip otyrǵan, shashyn nil jaqqan túbitteı kókpeńbek ne qyp-qyzyl qyp boıap alǵan, onysynyń túbi áppaq, onyń ar jaǵynan quıqasy kórinip turǵan, keıde tipti shashyn sypyrtyp toqal eshkiden aınymaı qalǵan, tyrnaǵy soıaýdaı qazaq ájelerdi kórgende júregiń aýzyńa tyǵylady. Olardy baıǵus nemereleri «ajeka», «atashka» deıdi.Muny ulttyń azǵyndaýy demeı ne deısiń? Aqyl-esi durys adam 16-ǵa kelgesin bir aıtqanyn on, júz qaıtalaı bermeı, aldy-artyna kóz júgirtip, oılana bastaıdy. On úshinde úıdiń ıesi boldy, ákelerimiz. Álim Sartaı batyr 16 jasynda ózi quralpy 1000 baladan jasaq qurap, Ábilqaıyr hannyń áskerine qosylyp, el qorǵaǵan. Mundaı otansúıgishtik –
«velıkıı rýsskıı narodta» da bolmaǵan ýaqıǵa. Osydan 28 jyl buryn týǵan ulymyz ben qyzymyzdyń osy kúni kóshedegi júris-turysyna, tiline, kıgen kıimine, qylyǵyna zer salyp qarap kórińizshi. Bir ǵana mysal: buryn tasada, qalqalaý jerde birnesheý bolyp temeki tartyp turatyn qyzdar qazir júrip kele jatyp ta, seniń qasyńa otyra qalyp ta burqyrata beredi. Jáne olarǵa mynaýyń ne dep jatqan bireýdi kórmeısiń. Jezókshe, maskúnem, esirtkishi qyzdar men áıelder óz aldyna. Qazir Orta Azıa elderinde qazaq qyzdary «osyndaı órkenıettilik» jóninen oza shaýyp barady.Qazaqtar solarǵa tıym salýdyń ornyna oramal tartqan qyzdarǵa kún kórsetpeıtin boldy. Bul da bizdiń joǵarydaǵylardyń búkil ultymyzdy sanasyzdandyrý saıasatyn júrgizip otyrǵanyn ańǵartpaı ma?
Iá, qaı zamanda da bir ulttyń azǵyndaýy eń aldymen onyń áıel jynystysynyń, qyz-balasynyń azǵyndaýynan bastalady. Bul azǵyndyq áıel erin, qyz ata-anasyn tyndamaýdan bastalady. Islamda tórt qatyn alýǵa ruqsat etýdiń sol zamandaǵy osyndaı bir jaǵdaıatqa qatysty sebebi bolǵan. Sol kezde erkekten áıel birneshe ese kóp bolyp, elde zınaqorlyq, áıeldiń shaıpaýlyǵy, ártúrli jaman ýaqıǵalar kóbeıip ketken.Keıbir zamandastar bajyldasa bajyldasyn, biraq biz aldaǵy 10-15 jylda ult retinde joıylyp ketkimiz kelmese, eń aldymen áıelderimiz ben qyzdarymyzdy ulttyq tárbıege, musylmandyq tárbıege qaraı burýdy dereý bastaýymyz kerek. Bul eń aldymen memlekettik deńgeıde qolǵa alynýy kerek. Ashyǵyn aıtsaq, qazaq qyzdary men áıelderiniń jalańash-jalpy kıinýine, temeki shegip, ishimdik ishýine, túsik tastatýyna tyıym salý kerek. Bet-aýzyn búrkemese de basyna oramal tartyp júrsin.Myna turǵan Ózbekstanda úılengennen keıin ajyrasý, abort jasatý degen joqtyń qasy. Qazir ózbek ulty 35 mıllıonǵa jaqyndap qaldy.
Al, pálen jerde pálenbaı meshit, pálenbaı mektep ashyldy dep dúbirletip toı jasap, orystyń 3-4 qyz-jigitin teledıdardan qazaqsha sóıletip qoıý álgi ulttyǵymyzdan aıyrylyp bara jatqanymyzdy búrkemeleý ǵana. Bir ǵana Almaty men Astana kóshelerindegi jastardyn qylyq-qylýasyn, qaı tilde sóılesetinin, otyrǵan-turǵan qımylyn, kıgen kıimin, tyńdaǵan mýzykasyn, kóretin kınosyn bir-aq kún tekserip, zerttep kórińizshi. Eger ózińde ulttyq sanadan, ulttyq namystan, ulttyq til, dil degennen birnárse qalǵan bolsa, mynadaı óz urpaǵyńnan óziń-aq bezip ketkiń keledi.
Iá, qazaq ultynyń búginde mundaı quldyraǵan kúıge ushyraýyna sheteldik kelimsekter qyzý, emin-erkin jumys júrgizdi. Al olarǵa sol erkindikti berip, sondaı jaǵdaı jasap kelgender, áli de jaǵdaı jasap otyrǵandar da qazaq shonjarlary men ulyqtary.
Qazir qazaq ulyqtary men shonjarlary Qazaqstandy dúnıe júzindegi dinı synaq alańyna aınaldyrdy. Bir memlekette birneshe din bolǵany túbinde jaqsylyqqa aparmaıtynyn da olar tarıhtan jaqsy biledi. Biraq olarda «men ketkesin topan sý qaptasa da báribir» degen pıǵyl basym ba degen úreıimiz de joq emes. Taǵy bir mysal: Buryn shet jurttan keletinderdiń SPID sıaqty keseli bar-joǵy tekseriletin edi. Sońǵy jyldary bul tekserýlerden olar ótpeıtin boldy. Iaǵnı, bul olardyń namysyna tıedi-mis. Qazir Qazaqstandy jaılap bara jatqan SPID bizge tek batys elderinen keldi. Sony bile tura olardyń namysyn ulttyń aman-saýlyǵynan joǵary qoıýdan ótken qylmys joq.
Ásirese, «Kazahstan – nash obshıı dom» degen uran qazaqty bárinen aıyryp, onyń eline, jerine, basqa da rýhanı, materıaldyq baılyq ataýlysyna kim kóringendi qojaıyn qyp, qazaqty barynan túgel aıyratyn uran ekenin ár qazaq túsinýi, túısinýi kerek.Al orysshaǵa qazaqsha jaýap berseń prokýratýraǵa jaýapqa tartylasyń, jumystan qýylasyń degen sóz qazaqty qorlaýdyń shyrqaý shyńy dese de bolady.
Qazir Qazaqstanda Ózbekstannan kelgen jumyskerler órip júr. Bizdiń qazaqtar «beıshara ózbekter óz elinde kúnin kóre almaı, osynda kelip júr» degendi birinen-biri jattap alǵan. Bul múlde qate pikir. Birinshiden, alty qurlyqty aralap ártúrli kásippen aınalysý – ózbektiń ata kásibi. Ekinshiden, bul HHİ ǵasyrǵa tán qubylys. Búginde búkil túrikter men afrıkalyqtar Eýropaǵa, ońtústik amerıkalyqtar AQSH-qa baryp ári el kórip, ári jer kórip, ári qosymsha tabys taýyp qaıtady. Qazaqstanǵa kelip jumys istep júrgen ózbekter Ózbekstanda úı-jaıy, mal-jany, táp-táýir qora-qopsysy bar adamdar. Ol jaqtaǵy sharýalaryn solar júrgizedi. Qazekem qatynyna bir mashına, ózine bir mashına alyp, soǵan bir, eń ári ketse eki bala salyp alyp, ol bolmasa ıtin mingizip qysy-jazy toı ótkizgenge máz. Ózbekstanda azyq-túlik, janar-jaǵar maı bizdegiden áldeqaıda arzan. Bir ózbektiń Qazaqstanda tapqan 1000 (myń) dollary onyń 5-6 balasy men áıelin bir jyl asyraýǵa jetedi. Oǵan qosa onyń óz elinde azdy-kópti qora-qopsysy, baý-baqshasy taǵy bar. Olardyń jeri az, al halqy 35 mıllıon bop qaldy. Deni ózbekter. Ár ózbektiń úıinde 9-10-ǵa sheıin, keıde onan da kóp bala bar. Ózbek áıelderi qazaq áıelderi men qyzdary sekildi genderlik saıasat dep erkekterin jaǵasynan alyp júrgen joq. Ótken jylǵy málimet boıynsha 10 mıllıon ózbek elinen syrtta júr eken. Eger ár ózbek 5-6 aıdyń ishinde Qazaqstannan 2-3 myń dollar taýyp eline jibergenniń ózinde bizdiń qansha aqsha Ózbekstanǵa ketip jatqanyn esepteı berińiz. Taǵy bir shyndyq. Sol ózbekterdiń qazaq qyzdary men áıelderine bala týǵyzyp, tuqym tastap ketip jatqandary da az emes. Kúnderdiń kúni bolǵanda ol bala anasynan ákesin suraıdy. Anasy amalsyz shynyn aıtady. Óskesin balanyń kókeıinde men ózbek shatyspyn degen bir oı turaryna sóz joq. Demek, ol ózin taza qazaqpyn dep eseptemeıtin, oıy alakóbeń azamat.Osynyń bári az bolǵandaı biz qazir eń bir bóspe, eń bir kópirme maqtanshaq halyqqa aınaldyq. Búgingi qazaqtyń bóspeligin tyńdap otyrsań, Kúltegin de qazaq, Bilge qaǵan da qazaq, Tonykók te qazaq, Atılla da qazaq, búkil túrkiler ǵun, saq, skıf, shýmerler de qazaq eken dep qalasyń. Sony oqysa tatar, bashqurt, ózbek, túrkimen, ázirbaıjan, qyrǵyz, qarashaı taǵy basqalary kórsetýge uıalatyn jerlerin kórsetip kúledi-aý dep te oılamaıtyn boldyq.
Iá, bir kezde qazaqqa kemsitip kóshpendi degen ataq tańyldy. Biraq qazaq kóshse, óz elinde, óz jerinde ǵana kóship júrdi. Ol zamanda naǵyz kóshpendiler qazaq jerine kelip basyp alyp jatqan orystar edi. Al myna zamanda qazaq jerine jan-jaqtan shegirtkedeı qaptap kelip jatqandar she? Olar qazaqqa ne ákelip berip jatyr? Bul árbir sanaly qazaq oılanarlyq sharýa.
Myrzan Kenjebaı
