Shyǵys halyqtaryna tán "uıat bolady" kúlti - áıel zatynyń, al Batys mádenıetine tán "kiná" kúlti - erkek kindiktiniń mentaldyq ereksheliginen týyndaıdy dep tujyrym shyǵaryp otyrmyz. Árıne, mundaı paıym, "uıat bolady" kúltiniń ókili bolǵandyqtan patrıarhaldyq namysymdy oıatyp, ózime de ońaı tıip turǵany shamaly. Qalaı ǵana "erkektikti" evropalyqtarǵa qıa saldyń dep keıip qoıady shyǵystyq shamshyl (seksıstik dep oqysańyzda bolady) sezimim. Alaıda, oıdyń aqıqaty qymbat.

Mundaı oı joramalyna qalaı kelgenimdi baıandap jatsam, uzyn-sonar áńgime bolaıyn dep tur. Sondyqtan kelesideı negizgi erekshelikterine ǵana toqtalýǵa májbúrmin.

1."Uıat bolady" kúlti ústemdik qurǵan shyǵystyq qoǵamda syrtqy pikir óte mańyzdy. Tipti taǵdyrsheshti másele dese de bolady. Qodar men Qamqany ólimge baılaǵan "Túıeniń qomy" atalatyn Qunanbaıdyń bıligi osyǵan aıqyn mysal. Baqtalasy betine basyp, jurt aldynda jerge salyp, tabalamasa, Qunanbaı atalasyn ólimge qıar ma edi!? Joq! Kináratty istiń baryn bilse de, bolar is bolyp, boıaýy sińgen soń, qupıasyn jutyp, ishten tynýshy edi. Jalpy, syrtqy pikirge kóńil bólý, "ne deıdi eken?" dep alańdap qulaq asý mádenıeti - áıel balasynyń sulýlyqqa qushtar tabıǵatynan týyndap, onyń ıdealdy qatynasqa jany úıir qasıetinen bastaý alady dep topshylaımyz. «Áıel adam qulaqpen súıedi» deıdi halyq synynan ótken orys maqaly. Sulýlyq pen ásemdikke umtylý, qarabaıyrlatyp aıtar bolsaq, refleksıanyń bir túri. Ózińe syrttan úńilip, synı kózben qaraý, ıaǵnı «jurt kózimen» qaraı alý mádenıeti. Idealdy obraz týraly ishki oı-túısinýińdi syrtqy jurt pikirimen sáıkestendirip, únemi elep-eskerip otyrý úrdisi.

Anyǵynda "uıat bolady" kúlti ıdealdy adam obrazyna izdeý salady. Áıtpese samýraı ózin pyshaqtap, Bekbolat bıdiń inisi "uraǵa salǵanǵa" bola jarylyp ólýshi me edi!? Sondyqtan da "uıat boladynyń" taqyryby ar, namys, abyroı sıaqty bıik uǵymdarmen ashylyp, moraldyq ımperatıvter júıesin qalyptastyrdy. Ásirese abyroı, sonyń ishinde áıel balasynyń abyroıy "uıat bolady" kúltiniń túp bastaýynda turǵan irgeli másele dep oılaımyz. Bul otbasylyq-týystyq qatynastary saqtalǵan kez-kelgen patrıarhaldyq qoǵamnyń ómirmándilik suraǵy. Sondyqtan bolýy kerek, dástúrli qoǵamdarda áli kúnge deıin "uıat bolady" kúltiniń yqpaly saqtalyp otyr. Kóshpeli bádáýıler mádenıetindegi "namýs" (namys) kategorıasynyń qalyptasýynda da áıel abyroıy máselesi qylań berip, qundylyq túzýge qatysýy kezdeısoq jáıt bolmasa kerek.

2. "Kiná kúlti" adamnyń jeke jaýaptylyǵyna negizdeledi. "Qolyńmen istegendi moınyńmen kóter" deıtin erkekke tán minezi bar mádenıet. Jeke jaýaptylyqtyń kórinisteri shyǵystyq qoǵamda tam-tumdap oryn alǵanymen, enshi alyp jeke ınstıtýt retinde damı alǵan joq. Shyǵystyq despotızmniń quramdas bóligi retinde ómir súrdi. Zyndanǵa salyp, daraǵa asý sekildi jeke turǵan adamdy jazalaý sharalary bolsa da, olardyń máni repressıalyq sıpattan asa almady. Batys qoǵamynda bul másele antıkalyq fılosofıanyń jáne hrıstıan dininiń ereksheligin boıyna sińirip «kúnádan aryltýshy» mánge ıe boldy. Ásirese, hrıstıan dininiń ınstıtýt túzýshi qyzmeti kúshti shyǵyp, shirkeýge kirgen kúnahar kóńil kirinen qulan-taza aıyǵyp, ómirdi qaıtadan, jańa paraqtan bastap ketý múmkindigine ıe boldy (baıqasańyzdar, batys fılmderinde "ómirdi jańa paraqtan bastasaı" deıtin hrıstıandyq aqyl jıi aıtylyp jatady). Táýbege kelýdiń hrıstıandyq rıtýaly ýaqyt óte sekýlárızasıaǵa ushyrap, qudaıǵa emes, endigi jerde memleketke (zańǵa) moıynusynýshy mádenıetti alyp keldi. "Qudaı óldi!" dep shúıinshi surady osy sát F.Nısshe. Sondyqtan bolar, órisi tarylǵan dinı rıtaýldyń ornyna jaýynnan keıingi sańyraýqulaqtaı psıhoanalız atalatyn zaıyrly oıyn shyǵa keldi (freıd, ıýng mektepteri). İstegendi moıyndap, jaýapkershilikti kótere bilý ádette er adamnyń minezi retinde qaralyp jatady. «Erdiń eki sóılegeni – ólgeni» deıdi qazaq maqaly. Birsózdilikti - "uıat bolady" kúlti tek er adamnan talap etedi. Áıel balasy eki sóılep, tanyp jatsa keshirimdi qubylys retinde qaralady. Batys qoǵamy júginip otyrǵan "kiná kúlti" osy máseleni túzetti. Birsózdilik, moıyndaı alýshylyq hám jeke jaýaptylyqty erge de, áıelge de birdeı jalpyǵa ortaq prınsıp retinde tanydy. "Teńdik" atalatyn quqyqtyq qundylyq pen delıktologıadaǵy "jeke jaýaptylyq" qaǵıdasynyń da túp negizi osy aradan bastaý alady.

3. Qoryta aıtar bolsaq "uıat bolady" kúlti - syrtqy pikirge, al "kiná kúlti" - ishki pikirge júginedi. Árıne, taza kúıinde ekeýi de qoǵamdyq ómirde kezdespeıdi. Bul shartty túrde alynyp otyrǵan tanymdyq konseptiler. (Aıta ketýimiz kerek, «uıat» - túsinik jáne konsept retinde eki bólek másele, birinshisi - moral kategorıasy, al ekinshisi - tanymdyq tuǵyrnama). Sondaı-aq, bul konseptiler negizsiz alyna salynyp otyrǵan da joq. Bulardy qoǵamdyq qatynastardyń tabıǵatyna tereńirek úńilip, tolymdy tujyrym shyǵarý úshin qoldanylatyn oı syzba desek te bolady. "Uıat" jáne "kiná" kúltine tán artyqshylyqtar men kemshilikter de joq emes. Ǵylymnyń maqsaty – osy arany ańdap, udaıy jol kórsetip otyrý. Artyqshylyǵyn eseleý, kemshiligin azaıtý. Bul bir.

Ekinshiden, mentaldyq turǵydan alar bolsaq búgingi qazaq keminde úsh túrli dúnıetanymdyq erekshelikti boıyna sińirgen kúrdeli sýbekti - ıslamǵa deıingi (zaratýshtra, táńirshildik, manıheılik, nestorıandyq) dúnıetanym, ıslam dúnıetanymy jáne orystyń minezi arqyly juqqan pravoslavıelik dúnıetanym. Pravoslavıeniń gýmanıtarlyq silemderin Abaıdan da baıqaýǵa bolady. "Adamzattyń bárin súı baýyrym dep" jyrlaıtyn óleńderi hrıstıandyq mádenıettegi "súıý", sonyń ishinde pravoslavıe erekshe mán bergen "adamdy súıý" (chelovekolúbıe) dástúrine jalǵanyp jatyr. Árıne, kese-qyrqyp osylaı ǵoı dep pátýa shyǵarý qıyn. Bálkim, shynymen de, Mıhaelıs sekildi orys dostarymen suhbat barysynda esitip, tańyrqaǵan, sóıtip jazba óleńine azyq qylǵan bolýy yqtımal. Álde sopylyq ilimdegi "ǵashyqtyq" máselesimen sabaqtastyrdy ma, bul arasy beımálim. Ekeýiniń qosyndysy, óziniń qospasy da bolýy múmkin. Qalaı bolǵanda da qazaqtyń boıyna hrıstıandyq mádenıettiń qundylyqtary HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap dendep ene bastady. Bul ásirese ateızmdi tý etti degen aty bolmasa keńestik kezeńde kúshti júrdi. M.Elıadeniń jazatyny bar «Marks beısanaly túrde aqyrzamanda keletin Isanyń ádilet ornatýshy obrazyn qaıtalaýǵa tyrysty» dep. Sol ras. Ózeginde dini jatqan orystyń ádildik, qarapaıymdylyq jáne halyqshyldyq sıaqty qasıetterin ár ult óz dúnıetanymyna saı paıymdaı alsa da, olardy ortaq ınternasıonaldyq qundylyq retinde boıyna juqtyrmaǵan keńes jurty kemde kem. Sińip ketkeni sonshalyq, muny sezbek túgili, keıde ózimizdikindeı kórip jatamyz.

Úshinshiden, búgingi Qazaqstan kópultty, kópdindi, ıaǵnı mýltıkýltýrly qoǵam. Sol sebepti "uıat bolady" kúlti Japonıadaǵydaı ortaq mádenı tuǵyrnama retinde ómir súre qoıýýy kúmándi. Deı turǵanmen, "uıat bolady" kúlti qazaqstandyq qoǵamnyń basym kópshiligin qamtıdy. Máselen, zertteýshiler ortodoksaldy pravoslavıeni ustanýshy shyǵys slaván halyqtarynyń mentaldylyǵyn aralas tıpke jatqyzady. Iaǵnı orys, ýkraın jáne belarýs úshin «uıat» pen «kiná» kúlti konsepti retinde túsinikti. Reseı taraptan Batys pen Shyǵysty qosatyn "eýroazıashyl" ıdeıaǵa basymdyq berýiniń bir sebebi osynda. Sondaı-aq ózge de Qazaqstandy meken etýshi musylman halyqtar, sonyń ishinde túrki tildileri eki bastan "uıat bolady" kúltiniń tutynýshylary.

Sol sebepti «uıat bolady» kúltin laıyqty dárejede elep-eskerip, qoǵamdyq qatynastardy belgilep, rettep otyrýda utymdy qoldana bilsek, túıtkildi máseleler oń sheshimin tabatyny sózsiz.

Aldaǵy ýaqytta zań ǵylymynyń taqyryptaryna qalam tartyp, "uıat bolady" kúltiniń quqyqtyq ómirdegi kórinisterine toqtalatyn bolamyz.

Qazybek Dáýitáli