2006 jyldyń 17 qarashasynda, Antalıa qalasynda túrkitildes memleketter basshylarynyń Vİİİ samıtinde, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev ortaq Parlamenttik assambleıa qurý týraly bastama kóterdi. Parlamentaralyq yntymaqtastyqtyń sapalyq turǵydan jańa satysy retinde parlamenttik dıplomatıa arqyly taraptar arasynda saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq, mádenı, gýmanıtarlyq, quqyqtyq baılanystardy nyǵaıtý maqsatynda qurylǵan TúrkPA aıasynda atqarylyp jatqan jumystar týraly assambleıasynyń quqyqtyq saraptama jáne protokol bóliminiń jeteshisi Anar Rahımovpen suhbattasqan edik.
- Anar myrza, Túrki tildes elderdiń Parlamenttik assambleıasy qurylǵaly beri on jylǵa jýyq ýaqyt ótti. Assambleıada osy ýaqyt ishinde qandaı ister atqaryldy? — Túrkitildes elderdiń Parlamenttik Assambleıasy (TúrkPA) 2008 jylǵy 21 qarashada Ázirbaıjan, Qazaqstan, Túrkıa, Qyrǵyz respýblıkalary Parlamentteriniń basshylary qol qoıǵan shartqa sáıkes Stambul qalasynda quryldy. 2009 jylǵy 29 qyrkúıekte Ázirbaıjan Respýblıkasynyń astanasy Baký qalasynda assambleıanyń 1-shi plenarlyq sesıasy ótkizildi. Bul sesıada TúrkPA reglamenti, hatshylyq erejesi, Baký deklarasıasy jáne hatshylyqty Baký qalasyna turaqty ornalastyrý týraly qaýly qabyldandy. Ázirbaıjan Respýblıkasynyń Prezıdenti Ilham Álıevtiń tapsyrmasymen TúrkPA úshin barlyq jaǵdaılar jasaldy. Qazirgi kezde assambleıanyń is basyndaǵy tóraǵasy Túrkıa Respýblıkasy uly ulttyq májilisiniń tóraǵasy Jemıl Chıchek. Al bas hatshysy Qazaqstan ókili Jandos Asanov.
Búgingi kúnge deıin Parlamenttik assambleıa túrki tildes memleketter arasyndaǵy Parlamentaralyq yntymaqtastyqty nyǵaıtý maqsatynda jan-jaqty jumystar júrgizýde. TúrkPA Túrki áleminiń Parlamenttik ólshemi bolǵandyqtan assambleıanyń aınalysatyn máseleleri keń aýqymdy. Keıingi kezde túrki halyqtary arasyndaǵy baılanystyń aýqymy keńeıdi. Assambleıa Túrki keńesiniń aıasynda qolǵa alynatyn bastamalarǵa, jobalarǵa quqyqtyń jaǵynan qoldaý kórsetedi. Túrki tildes respýblıkalardyń keń aýqymdy yntymaqtastyǵy úshin quqyqtyq bazany qurýmen aınalysady. Uıym sondaı-aq ekonomıkalyq, mádenı-gýmanıtarlyq salalarda elderimiz arasyndaǵy baılanysty nyǵaıtýǵa úles qosýda. - Assambleıanyń aldaǵy josparymen tanystyrsańyz... — Qazirgi tańda TúrkPA-ǵa Ázirbaıjan Parlamenti tóraǵalyq etýde. Bakýde ótken sońǵy 5-shi sesıada Mıllı Medjlıstiń spıkeri Oktaı Asadov assambleıanyń is josparyn jarıa etti. Bıyl TúrkPa-nyń quqyqtyq bazasyn nyǵaıtyp, respýblıkalar arasynda aqparat almasýdy ulǵaıtý maqsatynda eksperttermen birlese otyryp sharalar uıymdastyrý josparlanýda. - 2014 jyldyń jeltoqsan aıynda Bakýde assambleıanyń áleýmettik, mádenı-gýmanıtarlyq máseleler jónindegi otyrysy ótti. Osy basqosýda túrki halyqtary arasynda aqparat almasýdy keńeıtý máseleleri aıtyldy. TúrkPA elderi arasyndaǵy aqparat almasý deńgeıin qalaı baǵalaısyz? — Respýblıkalar arasyndaǵy aqparat almasý deńgeıi óte joǵary deýge áli erte. Óıtkeni bizdiń respýblıkalarymyzda óziniń ana tilin jetikbiletin aýdarmashy mamandar tapshy. Mamandar memlekettik tildi jaqsy meńgermeıinshe aqparattyq baılanys nyǵaıady deýge bolmaıdy. 2014 jyldyń maýsym aıynda ótken Túrki Keńesiniń 4-shi samıtinde Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev túrki memleketterinde BAQ jumysyn nyǵaıtý men ortaq aqparattyq resýrs qurý týraly ıdeıa aıtqan bolatyn. Ulttyq aqparattyq aǵysty ulǵaıtý arqyly ortaq aqparattyq keńistik qurylsa túrkitildes respýblıkalardyń yntymaqtastyǵy nyǵaıa túsedi. Turaqty túrde ekonomıka, mádenıet, ǵylym-bilim, basqa da salalardaǵy jumystarmen tanystyryp, jetken jetistikter jaıynda jarıalaýda negizgi isti aqparat agenttikteri atqarý kerek. Qazirgi kezde túrki tildes respýblıkalar arasyndaǵy aqparat almasý deńgeıine kóńil tolmaıdy. Bul bir jaǵynan ana tilimen qatar shet tilderin myqty meńgergen mamandardyń tapshyldyǵynan bolsa, ekinshi jaǵynan respýblıkalar arasyndaǵy buqaralyq aparat quraldarynyń ózara baılanysynyń álsiz bolýynan dep túsiný kerek. Túrki halyqtary tarıhy, mádenı negizi bir elder. Degenmen, túrki tilderiniń árqaısysynyń lıngvısıkalyq erekshelikteri bar. Búgingi kúni birneshe túrkitilin meńgergen bilikti mamandardy daıarlaý ózektibolyp otyr. Ótkenjylǵy otyrysta respýblıkalarymyz arasynda aqparattyq almasý mehanızmin nyǵaıtý úshin mass-medıaǵa arnalǵan jobalardy júzege asyrý qajettiligi de sóz boldy. — TúrkPA basqa qandaı uıymdarmen yntymaqtastyq ornatqan? — Assambleıa qurylǵan kúnnen bastap halyqaralyq yntymaqtastyqqa barynsha kóńil bólinip keledi. TúrkPA Parlamentaralyq Odaqta, Islamdyq yntymaqtastyq uıymyna kiretin múshe elderdiń Parlamenttik Odaǵynda,Azıadaǵy senim sharalary jáne yqpaldastyq Keńesinde jáne Qara teńiz Ekonomıkalyq yntymaqtastyǵy uıymynyń Parlamenttik assambleıasynda baqylaýshy statýsyna ıe. Eýropadaǵy qaýipsizdikjáne yntymaqtastyq uıymymen jáne osy uıymnyń Parlament Assambleıasymen áriptestik ornatqan. Sondaı-aq, Islamdyq yntymaqtastyq uıymyna múshe memleketterdiń Parlamenttik jınalysyna baqylaýshy retinde qatysady. Bakýdegi byltyr maýsym aıynda ótken Túrki tildes respýblıkalar Parlamenttik assambleıasynyń 5-shi plenarlyq otyrysynda baqylaýshy dárejesi Vengrıa Parlamentine tapsyryldy. - Sońǵy kezde postkeńestik respýblıkalar arasynda mıgrasıa máselesi ótkir taqyrypqa aınaldy. Ekonomıkalyq daǵdarysqa baılanysty jumys izdep kórshi respýblıkalarǵa aǵylǵandar kóbeıip ketken. 2014 jyldyń 21 qarashasynda TúrkPAǵa múshe elderdiń Parlamentteriniń áleýmettik máselelermen aınalysatyn komıtet músheleri basqosyp, túrki respýblıkalary arasyndaǵy mıgrasıa máselesin sóz etti. Qandaı nátıjege qol jetkizildi? — Qarasha aıynda ótken otyrys sany jaǵynan ekinshi májilis bolyp tabylady. Kóshi-qon máselesi buǵan deıin de kóterilgen edi. Jınalysqa halyqaralyq mıgrasıa jónindegi uıymnyń ókilderi de qatysyp, kóshi-qon máseleleri jan-jaqty talqylandy. Bizdiń respýblıkalarymyz qazir qarqyndy damý ústinde, sondyqtan jan-jaqtan ekonomıkalyq tabys tabýdy kózdep kelýshiler de kóbeıýde. Jınalysta TúrkPA memleketteriniń mıgrasıa máselesin sheshýge baǵyttalǵan usynystar aıtyldy. Áleýmettik máseleler dúnıeniń qaı túkpirine qarasańyz da ózekti. Sondyqtan elder arasyndaǵy yntymaqtastyq, TúrkPA memleketteriniń áleýmettik saıasat jónindegi tájirıbe almasýy ózara yqpaldastyqty nyǵaıtýǵa serpin beredi. - Jýyrda TúrkPA men Iasaýı atyndaǵy halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti arasynda memorandýmǵa qol qoıyldy. Bul qujattyń qandaı mańyzy bar? — TúrkPA túrki respýblıkalarynyń akademıalyq ǵylymı ınstıtýttarymen baılanysty ylǵı da nazarda ustaıdy. Buǵandeıin Manas ýnıversıtetimen jáne Astanadaǵy Túrki akademıasymen yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıyldy. Akademıalyq ortalyqtarmen baılanys ornatý kásibı aýdarmashyǵa degen tapshylyqty joıýdyń alǵashqy bastamasy bolyp tabylady. Bul qujattar arqyly arnaıy oqý oryndaryna aýdarma ádistemesin engizý jáne osy baǵyttaǵy ǵylymı bazany nyǵaıtý máselesi de qarastyrylǵan. - TúrkPA jumysy qaı tilde júrgiziledi? — TúrkPA-ny qurý ıdeıasyn Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev kótergen bolatyn. Ideıa 2008 jyldyń 21 qarashasynda júzege asty. Assambleıany qurý týraly Stambul kelisimine Ázirbaıjan, Qazaqstan, Túrkıa respýblıkalary qol qoıdy. Uıym jumysy múshe elderdiń memlekettik tilderinde, ıaǵnı bes tilde júrgiziledi. Oǵan qosa halyqaralyq uıym bolǵandyqtan aǵylshyn tili de qoldanysta. Assambleıa saıty da negizgi bes tilde aqparat taratady. - Siz Almaty qalasynda ótken Eýrazıalyq ıntegrasıa jónindegi forýmǵa qatysyp, arnaıy seksıasyn júrgizdińiz. Túrki halyqtarynyń qazirgi yqpaldastyq deńgeıin qalaı baǵalaısyz? — Túrki tildes respýblıkalardyń yqpaldastyǵy Eýrazıa keńistiginde turaqtylyq pen beıbitshilikti saqtaýǵa úlken úlesqosady. Túrki yntymaqtastyǵy ınstıtýttary aımaqtardaǵy uzaq merzimdik turaqtylyqty nyǵaıtýdaǵy jáne jan-jaqty dıalogtyń sýbaımaqtyq platformasy bolyp tabylady. TúrkPA-ǵa tarıhı, etnıkalyq negizi bir sanaýly elder ǵana kiredi. TúrkPA basqa memleketterdiń nemese memleketaralyq uıym, toptardyń ustanymdaryn jetekshilikke almaıtyn jeke assambleıa. TúrkPA men Túrki keńesi is áreketi ashyqtyqqa negizdelgen, shynaıy dıalogqa umtylǵan uıymdar. Ózara yntymaqtastyǵyn nyǵaıta otyryp, túrki tildes memleketter Eýropa men Azıanyń ınstıtýttary arasyndaǵy áleýetti kópirge aınalary sózsiz.
Suhbattasqan Sharafat Jylqybaeva
