Eger teledıdar ómir aınasy desek, álbette, ulttyq telejýrnalıstıka – shyn máninde, bútin bir ulttyń bolmys - bitimin tanytatyn barometri. Al kógildir ekrannyń  aqparat kózi, ıdeologıalyq qural, tárbıe tetigi, saıası alań,  áleýmettik ınstıtýt, kóńilashar qubylys retinde qoǵamǵa tıgizetin  oń  áseri men teris yqpalynyń arajigin aıyryp, tizginine ıe bolatyn telearna basshylary men telearna jýrnalıseri. Elimizdiń teleaqparat keńistigindegi bir jaǵynan saýatsyz kóshirmelerge kómilgen, ekinshi jaǵynan, aspannan jaýǵan «juldyzdar tasqynyna» tap bolǵan keıbir telearnalardyń óz tirlikterine syn kózben qaraýy úshin basyp aıtatyn, ashyp aıtatyn aǵaıynnyń ashshy shyndyǵyna  zárý ekenin aıtpasqa amal joq. 

Bul rette otandyq telejýrnalıstıkanyń ózine tıesili mindetterin qalaı atqarýda degen saýalǵa jaýap izdeýden góri ony nege atqara almaý sebepterin sóz etý áldeqaıda mańyzdy ekenin atap aıtý-paryz.  Álemdik telejýrnalıstıkanyń qanshalyqty qaryshtap , qarqyndy túrde damyp bara jatqanyn eskersek, elimizdegi teleaqparat keńistiginiń múshkil hali bizdiń memleketimiz úshin sóz bostandyǵynyń áli de qol jetpes dúnıe ekenin  moıyndaýǵa májbúr etedi. Búgingi tańda Qazaqstandaǵy teleındýstrıa sandyq sheteldik telearnalardyń esebinen úlken básekege tap boldy. Sol sebepti tolassyz aqparat aǵymynda kún keshetin  adam ómirdiń san qıly salalarynan habardar bolýy da ǵajap emes. Osyndaı jaǵdaıda óziniń shyǵarmashylyq jumysyn júrgizetin jýrnalıs úshin bul úlken kásibı synaq desek bolady. Kórermenniń oıynan shyǵý, qajetti aqparat usyna bilý, kókeıindegisin dóp basyp, kóńilinen shyǵý, tipti, ádetten tys erekshe dúnıelermen tań qaldyrý jýrnalısen tolassyz izdenisti talap etedi. Ǵalamdastyrý úderisiniń qarqyn alyp, jas pen káriniń ınternet aldynan shyqpaı, sondaǵy aqparatty oqyp, sodan qajettisin taýyp alyp otyrǵanyna qaramastan, televızıa ónimderine degen suranys artpasa  tómendegen joq. Qaıta álemniń kez-kelgen eliniń teleónimin kórý qol jetimdi bolǵan saıyn, aýqymdy aýdıtorıanyń nazaryn jaýlap alý múmkindiginiń aıasy meılinshe  taryla túsýde. Sebebi, ózderin jetildirýge jan - jaqty múmkindigi bar jastar aǵylshyn tilin erkin meńgerip, «Bı-Bı-Sı» jańalyqtaryn qarap, meılinshe shetel baǵdarlamalaryna qyzyǵýshylyq tanytatyny jasyryn emes. Basqa eldi bylaı qoıǵannyń ózinde kórshiles Reseıdiń teleındýstrıasyndaǵy telejobalardyń bizdiń otandyq teleónimderden oq boıy ozyq  ekenin taǵy da moıyndamasqa shara joq.. Jan -jaqty zertteý, máseleniń baıybyna baryp, tereń zerdeleý, jýrnalısik oıdyń dáldigi men onyń berilý tásilderiniń san alýandyǵy, aqparattyń shynaıylyǵy, jedeldigi men ózektiligi turǵysynan kórshiles eldiń jýrnalıserinen kóp dúnıeni úırený qajettigin ýaqyt kórsetip otyr.Telejýrnalıstıkanyń fýnksıalary týraly  tujyrym jasap, onyń júzege asý barysy týraly oı tarqatý úshin ǵylymı eńbek jazý –  jýrnalısıka teorıasyn zertteıtin ǵalym retindegi kásibı paryzymyz. Biraq, ǵylymı eńbek tek ǵylym álemi sheńberinde  (fakúltet ustazdary men stýdentteriniń ǵana nazarynda) qalyp qoıatyndyqtan, bul joly pýblısısıkalyq  maqala jazyp ǵalamtor saıtyna usynýdy uıǵardym.    Telejýrnalıstıkanyń fýnksıalary, ıaǵnı, atqaratyn mindetteri  onyń BAQ júıesindegi alatyn orny men adamzat qoǵamyndaǵy atqaratyn roli negizinde aıqyndalady. Álbette, telejýrnalıstıkanyń qoǵamdaǵy atqaratyn roli qalyń buqaranyń qajetin óteý qısynyna oraı júzege asady. Televızıanyń  beınelik sıpaty men aqparat taratýdaǵy aıryqsha múmkindigi aıasynda atqaratyn qyzmetterin mynadaı fýnksıalarǵa toptastyrýǵa bolady: 1. Aqparattyq; 2. Mádenı – aǵartýshylyq; 3. Integratıvtik (adamzatqa tán qundylyqtardy qamtamasyz etý) 4. Áleýmettik – basqarýshylyq 5. Uıymdastyrýshylyq 6. Tanymdyq (bilim berýshilik) 7. Rekreatıvti (adamnyń kúni boıy jumsaǵan kúsh-qýatyn qaıta qalpyna keltirý).  Osynaý televızıaǵa júkteletin jeti mindetti túgel saraptaýdy saıtqa arnalǵan maqalanyń aýmaǵyna syıǵyzýdyń qısyny kele qoımas. Sondyqtan, eń mańyzdy ekeýine ǵana toqtalyp óteıik: Birinshisi - aqparattyq fýnksıa, ıaǵnı, kúndelikti oqıǵalarmen habardar etetin jańalyqtar qyzmeti.  Ádette, bir jańalyqty, ıaǵnı, belgili bir oqıǵadan túsirilgen telematerıaldy sújet etip ázirlep, barlyq telearna bir kúnde beredi. Telearnalardyń birinen soń birin qaraǵan kórermenniń bir jańalyqty san ret qaıtalap kórýden jalyqpasqa  sharasy joq. Óıtkeni, bári bir sarynda, sol qalpynda standartty túrde usynylady.  Árıne, salystyrmaly túrde biri - ilgeri, biri – keıin. Tipti, «Aıqyn» gazetiniń «Dıdar» qosymshasyndaǵy derekter boıynsha «31- arnanyń» «Informbúrosy», «KTK» jáne «7- arna» telearnalarynyń jańalyqtar qyzmeti «Ulý jylynyń úzdigi» atandy. Biraq, is júzinde kúndelikti jańalyqtardy jedeǵabyl,ári dáıekti etip jetkizýden aldyna jan salmaıtyn daraboz telearnany  atyn atap, túsin tústep aıdar taǵatyndaı aıǵaq joqtyń qasy. Ekinshisi – mádenı-aǵartýshylyq  qyzmet. Dál osy qyzmettiń biregeıi – qazaq mýzykasynyń nasıhaty. Ókinishke oraı, ulttyq mýzyka nasıhaty «Qazaqstan» ulttyq arnasyndaǵy «Telqońyr» aıasyndaǵy aıtýǵa aýyz uıalatyn áńgimemen shektelýde. Ásirese, «Aqbulaq» áni týraly daý-damaı  án avtory Bákir Tájibaevtyń arýaǵynan da, ulttyq mýzykadan ulaǵat alýǵa umtylǵan urpaqtan da uıat boldy. Dál qazir kezek kúttirmeıtin eki másele bar: birinshisi: qaıda qarasań da sanaýly juldyzsymaqtardyń san qıly jolmen boı kórsetýi (mysaly: «Elarnadaǵy» - «Fobıa», «31 – arnadaǵy «Mama mıa»,t.s.s.) ekinshisi: jańalyqtar jelisindegi jetispeıtin dáldik pen naqtylyq, derektilik pen dáıektilik (kúndelikti oqıǵalardan túsiriletin sújetter jalpylama, bir saryndy bolyp keledi jáne standartty sıpatta baıandalady, beınekórinisten de tilshiniń baıandaýynan da ıa kórermen nazaryn aýdaryp alatyn nemese uzaq ýaqyt este saqtalyp qalatyn aıryqsha qoltańba aıynda jylynda bir jylt etetin, óte sırek qubylys. Onyń ústine uıalmaı-qyzarmaı qaıtalanatyn sújetterden kóz súrinedi).

     Túptep kelgende, toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini ultymyzdyń uly oıshyl aqyny, danyshpan Abaıdyń «Ádepten ozbaıyn, júrekten qozǵaıyn,...» degen sózi, ulttyq telejýrnalıstıka mamandary úshin kásibı ádep prınsıpine aınalýy – shart. Kógildir ekran minberine jarmasqan aktersymaqtardan sol prınsıpterdiń oryndalýyn on ese, tipti, qajet bolǵan jaǵdaıda júz ese talap etý kerek. Sol talapty oryndamaıtyn, tipti, oǵan moıyn burmaıtyn «juldyzdy naýqastardy»  beıneli aqparat aılaǵynan alastaý kerek.  Sonda birinshiden, kásibı telejýrnalıster óz terimizdiń pushpaǵyn ózimiz ılep, damýǵa bet alamyz da, al óner órisiniń mamandary repertýarlaryn baıytyp, beınebaıandaryn túsirip, óz baǵyty boıynsha izdenýge kiriser edi.

    Iá, qalaı bolǵanda da respýblıka aýmaǵyndaǵy barlyq telearnalar bir tóbe de, óziniń tarıhymen, taǵdyrymen daralanatyn «Qazaqstan» ulttyq telearnasy óz aldyna bir tóbe. Sondyqtan, ulttyq arna atyna aıtylar janashyrlyq synı kózqarastyń jóni - bir bólek. «Qazaqstan» telearnasyndaǵy dástúr men jańashyldyq, ulttyq telearna men onyń telejýrnalısteriniń ımıji, aýdıtorıasy jáne perspektıvasy týraly kókeıtesti máseleler – kelesi oıtolǵamnyń ózegi.

Jıdegúl Ábdijádilqyzy 

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, jýrnalısıka fakúltetiniń dosenti, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty