Adam balasy ómir súrýin jaqsartý úshin árkez jańashyldyqqa boı urǵan, izdengen. Qashan da qosymsha balama kózderdi izdegen. Bir nárse aıqyn, jyl ótken saıyn energıa kózderin tutyný artyp barady. Ne isteý kerek? Árıne, órkenıet mundaı kezde balamaly qýat kózderine júgingen. Aqıqaty, barǵan saıyn jylý-energetıkalyq resýrstardyń tapshylyǵy  baıqalyp keledi. Sondyqtan da balama jylý kózderiniń mańyzy artty. Qazirgi ýaqytta negizgi energıa kózderiniń 85 paıyzy naqty aıtqanda, munaı men gaz, kómir jáne taǵy basqa jylý kózderinen alynyp otyr. Mamandardyń baǵalaýyna qaraǵanda, aldaǵy 50-100 jylda atalǵan jylý kózderi nemese osy shıkizattar taýsyla bastaıdy.  Tipti munaı-40-50 jylda, kógildir otyn-80 jyl, ýran 80-100 jyldan soń, al kómir 400-500 jylda qoryn sarqyp bitedi degen málimet bar. Árıne, atalǵan málimetterdiń barlyǵy da adam balasyn oılandyrady, alańdatady. Sondyqtan álemde damyǵan órkenıetti, alpaýyt memleketterdiń barlyǵy da energetıkalyq reksýrstardyń taýsylatynyn biledi. Anyǵyn aıtý kerek, bul jolda Qazaqstan da qazirgi ýaqytta túbinde qýat kózderiniń tapshylyǵy bolatynyn bilip otyr. Derekke nazar aýdarar bolsaq, biz búgingi kúnge deıin energıanyń 42 paıyzyn – kómirden, 39 paıyzyn – kógildir otynnan, 17 paıyzyn – munaıdan alyp keldik. Al 0,2 paıyzyn basqa kózderden aldyq.

Jalpy halyqaralyq jıyndar men álemdik samıtterde ǵalamdyq problemany únemi kóteretin elimizdiń tuńǵysh prezıdenti, Elbasy Nursultan Nazarbaev BUU bas Assambleıasynyń arnaıy sesıasynda «Jasyl kópir» baǵdarlamasyn usynǵany belgili. Bul baǵdarlama keıinnen halyqaralyq qoǵamdastyqtyń qoldaýyna te boldy. Keıinnen 2012 jyly 20-22 maýsymda ótken «Rıo+20» degen atpen búkilálemdik samıtte Nazarbaevtyń bastamasyn álem elderiniń basshylary qyzý qoldady. Qazaqstannyń bastamasy búkilálemdik deńgeıde qyzý qarqyn aldy. Sóıtip ǵalamdyq energetıkalyq-ekonomıkalyq strategıa qabyldandy.

Rasynda da álem nege Nazarbaev usynysynan keıin «jasyl ekonomıkaǵa» bet bura bastady? Onyń da sebebi bar. Óıtkeni aldaǵy 50 jylda ǵalamnyń energetıkalyq qýat kózderine suranysy kúrt artady. Atap aıtar bolsaq, sarapshylardyń septeýine qaraǵanda, álemnyń munaı men munaı ónimderin paıdalanýy 2 ese, tabıǵı gazdy tutyny -3 ese, basqa da mıneraldyq shıkizattardy paıdalaný 3,5 esege artaıyn dep otyr. Osyǵan baılanysty álemniń alpaýyt elderi qýat alýdyń balamaly kózderin izdeýge kóshti. Bul jaǵdaı kún ótken saıyn ótkir máselege aınalyp barady. Sóz joq, balamaly energıa kerek. Bolashaqty oıdaǵan eldiń kez kelgeni qosymsha qýat kózderin óndirýge kóship jatyr. Barlyǵy emes árıne, shamasy keletinder, ekonomıkasy kúshti, áleýeti bar elder. Al balamaly qýat kózderi degenimiz ne?

Bul –  kún energıasy. Bul – jel energıasy. Sondaı-aq sýdan alynatyn qýat kózderi. Naqty aıtqanda, munyń barlyǵy – ekologıalyq apatty boldyrmaý.

Sarapshylardyń tujyrymdamalaryna qaraǵanda, aqıqatyn aıtsaq, HHİ ǵasyrdyń aıaǵynda kún energıasynan alynatyn qýat kózderiniń úlesi álemde 65 paıyzǵa jetedi degen boljam bar. 2020 jyldyń aıaǵyna deıin atalǵan qýat  kózderin Eýropanyń ózi 20 paıyzǵa ulǵaıtýdy kózdep otyr. Óıtkeni bolashaqtyń energıasyn saqtaýdy jáne damytýdy búginnen bastamasa, álemniń aýasy lastanyp barady. Ekologıalyq tepe-teńdik buzyldy. Ekologıalyq sarapshylar munaı-gaz salasyndaǵy qymbat jobalardy toqtatpasa,  2020 jyldyń sońyna deıin atmosferaǵa  jylyna

6,34 gıgatonna kómir qyshqyl gazy ushady dep dep boljap otyr. Bul  keler jylǵy boljanǵan deńgeıden 20 paıyzǵa kóp. Bul aldyn ala boljanǵan deńgeıden 20 paıyzǵa kóp jáne atalǵan kórsetkish  Kıoto hattamasyna qaıshy keledi. Eger osy deńgeıde atfosmeraǵa parnıktik gazdar shyǵa berse, 2050 jyldary álemdik aýanyń temperatýrasy+ 3,5-4° -qa jylıdy. Al munyń qateri óte joǵary. Soltústik muzdaqtar erip, ǵalamdy sý basady. Qazir birqatar ekologtardy alańdatyp otyrǵan taǵy bir nárse bar. Bul álemniń ár túkpirindegi munaı-gaz jobalarynyń iske qosylýy. Mundaı qymbat jobalardyń sany qazir 14-ke jetip otyr. eger olar iske qosylsa, 2050 jyldan keıin ǵalamdyq jylyný +5 gradýsqa artýy múmkin. Sondyqtan halyqaralyq qoǵamdastyqqa aty máshhúr kóptegen ǵalymdar balamaly energıa kózderine dereý kóshý qajettigin alǵa tartýda.

Halyqaralyq energetıkalyq agenttiginiń derekterine qaraǵanda, aldaǵy ýaqytta álemniń alpaýyt elderi balama qýat kózderin qarjylandyrýǵa 4,8 trıllıon dollar bólýdi qajet dep taýyp otyr. Demek, ǵalam «jasyl ekonomıkaǵa»  tolyq bet bura bastady. Ásirese, óndirisi damyǵan Japonıa, Kanada men AQSH memleketteri jańartylǵan, tyń qýat kózderin damytýǵa kóptep kóńil bólip jatyr. Tıisti mólsherde qarjy bólýdi qarastyrýda.

Qazirgi ekologıalyq tepe –teńdik buzylǵan ýaqytta álem nazar aýdarǵan máseleden Qazaqstan da qalys qalyp otyrǵan joq. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń  BUU -nyń sesıasynda usynǵan «Jasyl kópir» baǵdarlamasy ómirsheń qubylysqa aınaldy. Búkil álem óndiristiń las, zıandy qaldyqtarynan qashyp, qazir «jasyl ekonomıkaǵa» bet burdy. Bizdiń elimiz de ǵalam qýattaǵan Elbasynyń bastamasynan keıin «jasyl ekonomıkanyń» tıimdiligi men ekologıany saýyqtyrý úshin qumbyl iske kiristi. Arnaıy tıisti zańnamalar qabyldady. Ony júzege asyrýǵa kiristi. Alǵashqylardyń biri bolyp «Jańartylǵan qýat kózderin qalpyna keltirý jáne qoldaý týraly» arnaıy zań qabyldady. Elimizde «Jasyl kópir» ulttyq strategıalyq damý baǵdarlamasy jumys isteýge kóshti. Sonan keıin atalǵan baǵdarlamany kúsheıtý, oǵan serpin berý maqsatynda «Jasyl damý» qujaty qabyldandy. 2014 jyldan bastap,  «Jasyl ekonomıka týraly» jańadan zań qabyldandy. Qysqasha aıtqanda, Qazaqstan memleketi 2050 jylǵa deıin jańartylǵan qýat kózderiniń 50 paıyzyn, sý, kún, jel energıasynan almaq. 

Bul anyǵyn aıtqanda, úlken máni bar strategıalyq jospar. Úkimet qazirgi ýaqytta atalǵan salaǵa qýatty qarjy bólip jatyr. Aldaǵy ýaqytta da muny kúrt arttyrmaq. Óıtkeni, «jasyl ekonomıkanyń» damyǵany kerek. Eń aldymen halyqqa qajet, óıtkeni ekologıalyq tepe –teńdik buzylsa, bul turǵyndardyń densaýlyǵyna qatty áser  etedi. Sondyqtan balamaly qýat kózderi iske qosý el ekonomıkasynyń damýy úshin de óte qajetti nárse.