Jalpy adam balasyna bir tán nárse bar. Biz kez kelgen nárseniń durys-burys ekendigin óte jaqsy bilemiz. Biraq ony bilip turyp, isteıtinimiz jaman. Muny nege aıtyp otyrmyz? Mysaly, biz kóshede kámpıt nemese balmuzdaq jep kele jatyp, onyń syrtyndaǵy qaǵazdy qoqys jáshigine aparyp tastamaımyz. Taǵy bir mysal, kún óte ystyq. Bótelkemen sý iship kele jatyp, taýsylǵan soń plasıkalyq bótelkeni joldyń jaǵasyna laqtyra salamyz. Munymyzdyń durys emes ekenin bilemiz. Biraq bile tura osylaı isteımiz. Árıne, munyń barlyǵy da ortada ózimizdi ustaý mádenıetimizge baılanysty ekeni sózsiz. Biraq...

Álem halqy qazir qoqys qaldyqtarynan  japa shegip otyr. Ekologıalyq tepe-teńdik buzyldy. Oǵan qarap jatqan eshkim joq. aıtady da, qoıady. Óndiristen shyqqan ýly sý ózenge quıylyp jatyr. Onyń sýyn mal ishedi. Ol sý egis dalasyna aǵyp barady. Onymen baý-baqsha ónimderin sýaramyz. Shyqqan ónimdi pisken ýaǵynda jeımiz. Munyń barlyǵy densaýlyqqa zıan.  

Búkil álem qazir osy óndiristik qaldyqtardan zıan shegip otyr. Tazalyqty tolyq saqtap, ony ómir súrý zańyna qalyptastyrǵan elder bar. Biraq olar biren-saran-aq.

Mysaly, Skandınavıa túbeginde Shvesıa degen el bar. Tazalyqty saqtaıtyn, qýat kózderin damytqan, tipti tıimdi paıdalanatyn el. Atalǵan el «jasyl ekonomıkanyń» rahatyn kórip otyr. Qalaı?

Shvedter óz elindegi óndiristik qaldyqtardyń 99 paıyzyn ájetke jaratady. Olarda esh jerde shashylǵan qoqysty kórmeısiz. Onyń bári qaıta óńdelip, buıym nemese taýar bolyp qaıtadan tutynýshyǵa jol tartady. Ras, olar turmystyq qaldyqtar 99 paıyzyn qaıtadan paıdalanady. Bul – álemdegi eń joǵary kórsetkish. Dúnıedegi basqa elder shvedter júzege asyrǵan qaıta óńdeý ónerkásibin jolǵa qoıa almaǵan.

Mysaly, salystyrmaly túrde aıtaıyq, biz qalaı isteımiz? Tańerteń jumysqa ketip bara jatyp, úıden shyqqan kereksiz turmystyq nemese tamaqtyń qaldyqtaryn syrttaǵy úıdiń arǵy shetinde turǵan úlken jáshikke laqtyramyz da, kete baramyz. Ol metal jáshik tolǵasyn ony arnaýly kólik kelip, qalanyń syrtyna qoqys polıgonyna alyp ketedi. Ol jaqty órteıdi, tegisteıdi, kómedi, betin jabady. Uzaq jyldan soń qoqystyń ısi shyǵyp, byqsyp jatady. Tipti qoqys polıgony órtenip, turǵyndardyń tunshyǵyp qala jazdaǵan oqıǵalary da kezdesken. Al Shvesıa mundaı nárseni bilmeıdi. Sonda qalaı deısiz ǵoı.

Munda turǵyndardyń sanasyna tazalyq mádenıeti tolyqtaı ornap, saqtalǵan dese de bolady. Olar qaldyqtyń ózin qýat kózine aınaldyrady. Plasmassa, bótelke, tamaq qaldyqtary, barlyǵy da syrtynda jazýy bar arnaıy metal jáshikke salynady. Árqaısysynyń óz jáshigi bar. Tek qaıta óńdeýge jaramaıtyn qaldyqtar ǵana polıgonǵa baryp kómiledi. Olar qaǵaz qaldyqty qaıtadan qaǵaz etiáp shyǵarady, bótelke de solaı. Bárin de halyqtyń densaýlyǵynan zıany tımeıtindeı etip qaıtadan ónim etip shyǵarady. Sondyqtan da aýa taza, ıen dalada ısi kúndik jerde alyp jatqan eshteńe joq. Olar sonda ne isteı alady deısiz ǵoı?

-Turmystyq qaldyqtardyń 50,6 paıyzyn qaıta óńdep shyǵarady.

-Energıa kózin óndirý úshin qaıtadan onyń 48 paıyzyn otqa jaǵyp,  paıdalanady.

-Qoqystyń 0,87 paıyzyn ǵana qaldyqtar tógiletin polıgonǵa aparyp kómedi. Olarda bári de júıe boıynsha rettelip qoıylǵan. Úıinin shyqqan adam pakettegi  qoqysty bólek-bólek etip alyp shyǵady. Bótelkesin bólek, qaǵazyn basqa jáshikke salady. Árqaısysyn salatyn orny bar. Arǵy qaraıǵy jumysty arnaıy mekemeniń jumysshylary júzege asyrady. Biraq eldiń bári Shvesıada turyp jatqan joq. Eń basty másele sonda. Eń bir qyzyǵy, álemniń kóptegen elderinde turmystyq qaldyqtardyń basym kópshiligi polıgonǵa aparyp tógiledi. Al onyń zıany týraly áńgime bólek. Endi derekke nazar aýdaraıyq. Mamandar 2050 jylǵa qaraı qoqys pen qaldyqtardyń kólemi 70 paıyzǵa jetedi dep otyr. Bul shamamen 3,4 mıllıard tonna. Bul sumdyq alańdatarlyq derek emes pe? Rasynda da ásirese  damýshy kedeı elder osyndaı qoqys alańdarynan qatty zardap shegip otyr. Atalǵan memleketterde osyndaı qaldyqtardyń 90 paıyzy qala syrtyna aparylyp, órteledi.

Reseı –qoqys alańynan kóz ashpaı elderdiń biri. Munda jyl saıyn 60 mıllıon tonna turmystyq qatty qaldyqtar jınalyp qalady. Bul árbir turǵynǵa 400 keliden keledi eken. Reseıde qoqys qaldyqtarynyń 7-8 paıyzy ǵana óńdeledi eken. Qoqystyń 90 paıyzy polıgon aýmaǵyna aparylyp, órteledi, kómiledi

Árıne, álem qoqys qaldyqtarynan qatty zıan shegip otyr. Biraq ár eldiń ekonomıkasy men damýy ártúrli ǵoı. Sondyqtan bir ýaqytta atalǵan problemany birden sheshý ońaıǵa soqpaıdy.

Al Qazaqstanda bul másele qalaı sheshilip jatyr?   Bizdiń respýblıkamyzda jyl saıyn 6 mıllıon tonnadan astam qaldyq jınalyp qalady. Bizde de turmystyq qaldyqtardy qaıta paıdalaný, ony óńdeý týraly arnaıy zań shyqqan. Aldaǵy on jylda Qazaqstannyń Energetıka mınıstrligi qaldyqtardy qaıta óńdeýdiń úlesin 40 paıyzǵa jetkizýdi kózdep otyr. Negizi Qazaqstanda Reseıge qaraǵanda jaǵdaı jaqsy. Qoqys qaldyqtarynyń 10 paıyzy ǵana qaıta óńdeledi. Árıne, ázir Shvesıanyń deńgeıine jetý qıyn. Biraq túbinde munyń barlyǵy júzege asady dep oılaımyz. Mamandardyń salystyrmaly zerteýine qaraǵanda, respýblıkamyzda qoqys tógetin 3800 polıgon bar kórinedi. Onyń 16-sy ǵana sanıtarlyq jáne ekologıalyq talaptarǵa saı keledi eken. Tutastaı alǵanda, búgingi kúni elimizde 130 kásiporyn qoqysty qaıta óńdeý isimen aınalysady eken. Mamandar munyń kásiporynǵa da tez paıda beretinin aıtady. Eger tıisti uıymdastyrý jumystary men jspar tıanaqty júzege asatyn bolsa, qoqys óńdeıtin kásiporyn bir jyldyń ózinde –aq paıdaǵa keneledi. Mine «jasyl ekonomıkanyń» paıdasy. Bul eń aldymen halyqqa tıimdi.

Árıne munyń barlyǵyn da júzege asyrýǵa bolady. Birinshiden,  bul máseleni halyqqa keńinen túsindirý kerek. Sonda ǵana tártip pen tazalyq ornaıdy. Biraq bul oańaılyqpen oryndalmaıtyn nárse, jeke adam ǵana emes, buǵan memleket múddeli bolýy kerek. Jalpy derekke nazar aýdarar bolsaq, ortasha eseppen alǵanda, álemde qoqystyń  15 paıyzy ǵana qaıta óńdeledi eken. Al qalǵan 85 paıyzy qoqys tógetin polıgonǵa aparylyp órteledi. Jaǵdaı jaqsy emes. Endi taǵy bir mysal keltirelik, jer sharynyń halqy jyl saıyn 1,5-2 paıyz ósim berip keledi. Al qoqys qaldyqtary jyl saıyn 6 paıyzǵa kóbeıedi. Bul shyn máninde óte qıyn alańdatarlyq jaǵdaı emes pe? Mamandar qoqys polıgondaryn «baıaý jarylatyn bomba» dep beker atamaıdy. Óıtkeni munyń bári de birtindep densaýlyqqa zıanyn tıgize beredi.

Biraq qısynsyz taǵy bir nárse bar: «Órkenıetti, ekonomıkasy damyǵan elderde mundaı problema bolmaıdy» deseńiz qatelesesiz. Álemde turmystyq qaldyqtardy eń kóp shyǵaratyn el AQSH desek, sener me edińiz. Onan keıingi oryndardy  Qataı men Brazılıa, Japonıa alady. Búkailálemdik bank mamandarynyń zertteýine qaraǵanda, 2025 jyly Qytaı men Úndistan qoqys qaldyqtaryn shyǵarýdan aldyńǵy oryndardyń birine shyǵady eken. Biraq eń bir qyzyǵy, álemdegi eń halqy kóp Úndistan men Qytaıda plasıkalyq bótelkeler qaıta óńdeýge kóp ótkizilmeıdi eken. Munyń sebebi nede? Óıtkeni halyqtyń ómir súrý salty qıyn ári kúrdeli bolǵandyqtan bul eldiń turǵyndary buryn paıdalanylǵan bótelkelerdi jýyp, qaıta satatyn kórinedi. Biraq bul úlgi alatyn nárse emes. Desek te, kúnderdiń kúninde kóptegen elder «jasyl ekonomıkanyń» qadirin túsinedi dep oılaımyz. Óıtkeni qazirdiń birqatar elder polıetılen paketterdi paıdalanýdan bas tartyp jatyr. Atalǵan paaketter adamnyń densaýlyǵyna zıan. Onyń quramynda hımıalyq qosyndylar men qorǵasyn bar desedi.

Qalaı aıtqanda da, biz ekologıanyń buzylýyna áser etetin buıymdardan qutylýymyz kerek. Sonyń bir qarapaym mysaly qoqysty, qaǵaz qaldyqtaryn, bótelkelerdi kóringen jerge tastamaý. Osy isimiz arqyly ǵana qorshaǵan ortanyń tepe –teńdigin, tazalyǵyn saqtaı alamyz .

«Jasyl ekonomıkany» jolǵa qoıyp, balamaly qýat kózinen energıa alyp

otyrǵan elder bar. Mysaly, Sıngapýrdyń halqy óte tyǵyz ornalasqan. Ósimtal ult. Olarda ashyq jatqan jer joq. Biraq turmystyq qaldyqtar óte kóp. Ne isteý kerek? Olar aqyry qaldyq pen qoqysty jaǵyp, qýat alatyn enegobloktyń qurylysyn aldy. Kúnine Sıngapýrdyń energoblogynda 8000 myń tonna qoqys jaǵylady. Al janbaıtyn zattardy, mysaly metaldy qaıta óńdep satady. Naqty aıtqanda, qaldyqty jaǵýdyń nátıjesinde Sıngapýr qazir kúnine 2500 mvt-saǵat elektr energıasyn óndirip otyr.

Ońtústik Azıa qurlyǵynda ornalasqan taǵy bir eldi alaıyq. Seýlden 60 shaqyrym jerde ornalasqan Songdo shaharyn shyn máninde «bolashaqtyń qalasy» dep ataýǵa bolady. Bul jańadan turǵyzylǵan qala. Munda tańerteńnen qoqys shyǵaratyn kólikter esik aldyna kelmeıdi. Barlyq jumys jer asty joldary nemese qubyrlary  arqyly júzege asady. Jańa tehnologıaınyń arqasynda páterde turǵan  tamaq qaldyqtaryn jer astyndaǵy pnevmatıkalyq júıe arqyly soryp alady. Kúndelikti tirlik solaı.  Sonan soń ol qoqystar suryptalyp, arnaıy qubyr arqyly zaýattarǵa jiberiledi.

Osyndaı eldiń biri –Belgıa. Munda qaldyqtardyń 75 paıyzy qaıta óńdeledi. Olar qaldyqtan energıa kózin alyp otyr.

Munyń barlyǵy da «jasyl ekonomıkanyń» jemisi. Shashylyp jatqan qaldyq joq. Barlyǵy da qaıta óńdelip, júzege asady. Biz de kúnderdiń kúninde osy nátıjege jetemiz dep oılaımyz. Biraq...

Qaldyqtan da aqsha jasaýǵa bolady. Degenmen ony qunttaı bermeımiz ǵoı. Mysaly, Qazaqstannyń iri qalalarynda qaǵaz, bótelke, karton, plasıkalyq bótelkeler, kitap, gazet pen jýrnal, tetrapaket qabyldaıtyn arnaýly oryndar bar. Olardyń árqaısysynyń óz baǵasy bar. Ár kelisine aqsha tólenedi. Múmkin siz de qoqys qaǵazdary men bótelkelerdi úıdiń artynda turǵan jáshikterge tastaı salmaı, ótkizgenińiz durys bolar. Az da bolsa, qaıtarymyna tıyn alasyz. Onyń ústine «jasyl ekonomıkaǵa»  kómegińiz tıedi. Menińshe, bul durys qadam bolar edi. Óıtkeni atmosferany lastamaý árbir azamattyń mindeti ári boryshy.