Jalpy saýaldy bulaı qoıýymyzdyń jóni bar: Jalpy bizdiń sot týraly túsinigimiz qandaı? Qarapaıym adamǵa bul másele bilmegen soń, qarabaıyr bolyp keletini aqıqat. Jalpy  Elbasy  tapsyrmasymen alqabıler sotynyń praktıkaǵa engizilýi beker emes. Óıtkeni mundaı júıe álimsaqtan tarıhymyzda bar. Qazaqtyń bıleri araz bolyp kelgenderdi alqaly topta sheshken. Al alqabılerdiń óz erkimen sot zalyndaǵy proseske qatysýynyń ózindik máni bar. Óıtkeni kez kelgen adam alqabıler sotynyń múshesi bola almaıdy. Ol adam eń aldymen saýatty, parasatty, oń men solyn aıyra biletin jan bolýy qajet. Quqyqtyń saýaty joǵary bolsa, tipi jaqsy.  

Jalpy zańǵa baǵynǵan adam eshqashan da zańdy buzbaıdy. Baýyrjan Momyshuy atamyz «tártipke bas ıgen qul bolmaıdy» dep beker aıtpaǵan. Qara qyldy qaq jaratyn sheshender men túıindi bir aýyz sózben  sheshken bıler tarıhymyzda az bolmaǵan. Zań bárimizge ortaq, óıtkeni qazaq «týra bıde týǵan joq» dep beker aıtpaǵan.

Negizi zań – bizdiń baǵdaramyz, basty qujatymyz ekeni aqıqat. Ras zańǵa baǵynamyz, sol arqyly baǵdar alamyz. Muny aıtyp otyrǵanymyzdyń óz sebebi bar. Bir ǵana mysal, Elbasy qol qoıǵan 100 naqty qadam Ult josparynda alqabıler  týraly aıtylǵan: Atalǵan qujattyń  21-qadamynda «alqabıler soty qoldanylatyn salalardy keńeıtý. Zańdy túrde alqa bıler soty mindetti túrde qatastyrylatyn qylmystyq isterdiń kategerıalaryn anyqtaý qajet» dep atap kórsetilgen. Bul durys ta. Óıtkeni sot salasynda qazirgi kezeńde irgeli reformalar júrip jatyr. Sot, quqyq qorǵaý salasy búginde izgilikke boı urǵany aqıqat. Aıyptalýshyny birden temir tordyń ar jaǵyna jibermeı, oǵan aıyppul tóletip nemese qoǵamdyq jumysqa tartady, qazir. Keıde arazdasqan adamdardy nemese sot zalyna deıin tatýlastyryp jiberetin tatýlasý ortalyqtary da bar. Munyń barlyǵy da jaqsylyqtyń nyshany. Al alqabıler sotynyń qandaı tıimdiligi bar, olardyń sotqa qatysýynda qandaı syr jatyr? Óıtkeni...

1. Birinshiden, qarapaıym azamattar sot prosesine qatysý arqyly olardyń quqyqtyq saýattylyǵy artady.
2. Olar ózderi de azamattardyń quqyn qorǵaıdy. Aıyptalýshynyń kinási óte úlken bolmasa, oǵan izgilik turǵysynan qaraıdy.
3. Alqabıler soty sheshim shyǵarýdyń tıimdi joldaryn qarastyrady.
4. Sot barysynda ádil úkim shyǵarýǵa atsalysady.
5. Azamattardyń múddesin qorǵaıdy.
6. Sot prosesi barysynda zań talaptaryn buzýǵa jol bermeıdi.
7. Alqabıler\ólim jazasyna kesilgen jáne ómir boıy bas bostandyǵynan aıyrylǵan aıyptaýshylardyń isine de qatysa alady.
8. Olar aıyptalýshynyń kináli, kinásizdigin aıqyndaıtyn ómirlik tájirıbesi bar azamattar.
9. Alqabıler arqyly ádilettilik tolyqtaı ornaýy múmkin.

Alqabıler ınstıtýtynyń  qandaı da bir paıdasy bar ma? Olar eń aldymen taraptardyń múddelerin qorǵaıdy. Sotta óz kózqarasyn ashyq bildirip, istiń ádil sheshim tabýyna yqpal etedi. Aıyptalýshy úshin de, ekinshi tarap úshin de bul eń kerekti nárse. Olar eń aldymen sot júıesine tikeleı qatysa alady. Bul prosesterdiń barlyǵy da alqabılerdiń quqyqtyq saýttylyǵyn arttyrady. Onyń ústine keıbir jaǵdaılarda alqabıler sot prosesine, atap aıtqanda sýdıaǵa isti durys qaraýǵa yqpal etýi múmkin. Sóıtip, sýdıanyń isti ońtaıly qaraýyna septigin tıgizýi de yqtımal.

Jalpy aıtqanda, 100 naqty qadam Ult josparynda alqabıler soty qatysatyn  salalardy keńeıtý qajettiligi beker aıtyp otyrǵan joq. Alqabıler soty bul tutastaı alǵanda úlken bir ınstıtýt. Alqabıler sýdıanyń  tolyqtaı durys sheshim shyǵaratyna senedi. Keıde oǵan yqpal etedi. Sondyqtan da aldaǵy ýaqytta  alqa bıler qylmystyń aýyr isine de aralasatyn bolady.  100 naqty qadam Ult josparynyń  21-qadamynda «alqabıler soty qoldanylatyn salalardy keńeıtý qajettiligi» aıtylýy beker emes. Óıtkeni alqabıler sot zalynda ádilettiktiń tolyq ornaýyna yqpal etedi. Órkenıetke jáne adamı qasıetke  bastaıtyn bul qadamdy qoǵam da quptap otyrǵanyn joqqa shyǵara almaımyz.