Abyroı – sheneýnik úshin mańyzdy faktor. Laýazymdy tulǵanyń atyna kir kelse, odan soraqysy - jemqorlyq daýyna tap bolsa, ol qoǵam arasyndaǵy bedelinen áp-sátte aıyrylady. Halyqtyń memlekettik ómirge aralasýyn qamtamasyz etetin qoǵamdyq baqylaý degen osy.

Mundaı pikirdi jýyrda ǵana Májilis depýtaty atanǵan saıasattanýshy Erlan Saıyrov aıtty. Sonymen birge, ol quqyq qorǵaý organdarynyń jazalaýshy tetikterdi zańsyz paıdalanýy - kinásizderdi qýdalaýǵa ákep soqtyrǵan kezde sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres tıimsiz kúreske aınalmaýy kerek ekenin aıtty.

- Erlan Bıahmetuly, sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres keıbir tulǵalar úshin tek urandatyp aıtylatyn is-sharaǵa, ıaǵnı saıası upaı jınaý tásiline aınalǵan sıaqty, sebebi mundaı málimdemeler kóbine qur sózben aıaqtalyp jatady…

- Búginde árbir ekinshi adam sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúrestiń mańyzdylyǵyn aıtýda. Bul taqyryp jastardyń tilimen aıtqanda haıpqa aınalyp barady. Menińshe, bul máselede birinshi kezekte azamattardyń sanasyn ózgertý jumysymen tereńirek aınalysý kerek. Jemqorlyqpen aınalysatyn adam el men onyń azamattarynyń bolashaǵyn urlap, memlekettiń negizin buzatynyn naqty túsinýi kerek. Biz adamdardyń sanasyna osyndaı dúnıelerdi bala kezinen sińdirýimiz kerek. Bul jerde aıtarlyqtaı erekshe qaǵıda joq. Aıyppul jazbaý úshin polısıa qyzmetkerine para retinde berilgen myń teńge mıllıondaǵan somany jymqyrýmen teńdeı kórinis ekenin uǵyndyrý kerek.

Ekonomıkalyq, áleýmettik jáne ózge de baǵyttaǵy jemqorlyqtardyń alǵysharttaryn boldyrmaý úshin aldyn alý sharalaryn jasaǵan jón. Iaǵnı, adamdar jaıly ómir súrý úshin. Bul eń bastysy. Azamattardyń materıaldyq ál-aýqaty artqan kezde, olardyń ómiri halyqaralyq áleýmettik standarttarǵa sáıkes bolǵan jaǵdaıda, adamdar shyn máninde osyndaı turmysty saqtap qalýdyń mańyzdylyǵyn túsinedi. Qarapaıym tilmen aıtsaq, búginde kúndelikti tabys taýyp, otbasyn asyraý maqsatymen júrgen azamattardyń el bolashaǵyn saqtap qalý jáne óz halqynyń taǵdyry úshin jaýapkershilik alý týraly oılanýǵa múmkindigi joq.

Taǵy bir másele - búdjet qarajatyn tıimsiz ıgerýmen kúresýge qatysty. Sybaılas jemqorlyq – bul tek paraqorlyq qana emes. Sybaılas jemqorlyq – bul óz mindetterine nemquraıly qaraý, búdjet qarajatyn tıimsiz jumsaý jáne maqsatsyz paıdalaný.

Sońǵy 30 jylda memleketimiz aýyl-aımaqtardy aýyz sýmen qamtamasyz etýge 1 trıllıon teńge jumsady. Biraq másele sheshilgen joq. Osydan keıin, taǵy bir másele týyndaıdy, ol - halyqtyń memleketke degen seniminiń joǵalýy. Kedeıshilik pen jemqorlyq saldarynan áli kúnge deıin sýsyz otyrǵan aýyl turǵyndary sheneýnikterge senýden qalǵan. Budan bólek, aldaǵy ýaqytta sý resýrsy jahandyq tapshylyqqa tap bolýy múmkin degen de boljam bar.

Iaǵnı, «sybaılas jemqorlyqpen kúres» tirkesiniń aýqymy úlken. Bul jemqorlyqty jappaı qabyldamaý, memlekettik qarajatty tıimdi paıdalaný jáne memlekettik basqarýdyń sapasyn arttyrý. Al qoǵam osylardy qadaǵalaýy tıis.

- Qoǵamdyq baqylaý jáne tıisinshe, sógis. Sheneýnikterdiń bir ǵana jalaqyǵa ómir súrmeıtinin barlyǵy biledi, kelisesiz be?

- «Ulttyq kompanıanyń qyzmetkeri men sheneýnikter qandaı aqshaǵa ómir súredi?» degen suraqqa atalǵan laýazymdaǵy tulǵalar árdaıym jaýap berýge daıyn bolýy kerek.

Bizdiń qoǵamda paraqorlardyń bedelin barynsha túsirip, olarǵa qoǵamdyq teris qaraý dúnıetanymyn jasaý qajet. Mundaı máseleni ózimiz de naqty túsinip, jas urpaqqa durys jetkizýimiz kerek. Paraqor – ol barlyǵyn sheshetin adam emes, ol qarapaıym ury.

Ekinshi jaǵynan, úkimet memlekettik qyzmetshilerdi laıyqty jalaqymen qamtamasyz etýi kerek. Biz sheneýnikterden kóp nárseni talap etemiz, al kópshiligi qarapaıym páteriniń aqshasyn tóleı almaı, jalaqydan jalaqyǵa deıin ómir súrip júr. Bul ádiletsizdik.

Árıne, búginde memlekettik qyzmette aýqatty otbasydan shyqqandar da bar. Olar da el qatarly júrip-turýy tıis. Bizge jalpy óz jastarymyzdy durys tárbıeleý kerek. Kópshiliktiń nazaryna óz baılyǵyn kórsetý qoǵamdaǵy teris qubylysqa aınalýy tıis. Bilim men rýhanı qundylyqtarǵa basymydylyq berilý kerek.

– Al búgin sybaılas jemqorlyqtyń aldyn alý baǵytynda ózgerister bolyp jatyr ma?

- Biz sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttiginiń jumysy túbegeıli ózgergenin kórip otyrmyz. Qoǵammen jáne sarapshylarmen barlyq deńgeıde sybaılas jemqorlyqtyń aldyn alý boıynsha aýqymdy jáne júıeli jumys júrgizilýde. Agenttik bastamasymen qolǵa alynǵan «Adaldyq alańy» jobasy nátıjesin berýde. Osydan eki jyl buryn, Alık Shpekbaev bul tetikti iske qosqan kezde, alǵashqyda kezdesýlerdiń, forýmdardyń barlyǵy resmı sharalar bolyp kórindi. Biraq qazir jańa qurylymdar paıda bolyp jatyr. Jemqorlyqtyń aldyn alý boıynsha júıeli jumys isteıtin qoǵam belsendilerinen quralǵan top paıda boldy. Olar «Ózińnen basta» qaǵıdaty boıynsha áreket etedi, sondaı-aq, búginde olar - «sybaılas jemqorlyqsyz ómir súrý jáne jumys isteý» jańa moraliniń basty mısıonerleri.

Qoǵamda qalyptasqan stereotıpterdi buzý óte qıyn. Sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmettiń osy baǵytta atqaryp jatqan jumystary nátıjeli bolatynyn túsiný kerek.

– Siz «Ózińnen basta» prınsıpi týraly aıttyńyz. Keıbir qarsylastaryńyz qaıbir jyldary Sizge qatysty qylmystyq isti eskere otyryp, osy qaǵıdany Sizdiń ózińizge meńzep aıtady.

- Zańsyz aıyptaýlar da sybaılas jemqorlyqtyń elementi. Sondyqtan biz sybaılas jemqorlyqtyń aldyn alý jáne oǵan qarsy kúres týraly aıtqanda, sot tóreliginiń ádildigi týrasynda da aıtýǵa tıispiz. Sottar men prokýratýranyń óz jumystarynda formalıst bolmaı, máseleniń túbine úńilýi óte mańyzdy, óıtkeni olar adamdardyń taǵdyryn sheshedi! Bul qoǵamda memleketke degen senimdi qalyptastyrýdyń negizgi tetigi.

Meniń jaǵdaıymda ókinishke qaraı, tergeý toby men sot jasandy belgilerdi (formalnye prıznakı) sońyna deıin teksergen joq. Men 10 jyl boıy adal atym úshin kúresip, ony zań aıasynda qorǵap shyqtym. Bul bizdiń elimizde ádilettilik bar ekenin dáleldeıdi. Eger sen zań aldynda kinásiz bolsań, onda eshqashan qol qýsyryp otyrýǵa bolmaıdy.

Máseleniń mán-jaıy mynada, 2010 jyly biz Mońǵolıadaǵy qazaq ultynyń ókilderi turatyn Baıan-Ólgeı aımaǵyna qazaqtyń ulttyq aspaptaryn alyp bardyq. Biz osy keremet ólkege birneshe ǵylymı ekspedısıa uıymdastyrdyq. Organdar bizdiń bul aspaptardy ol jaqqa aparýǵa quqyǵymyz joq ekenin aıtty. Sot sheshiminde de solaı jazyldy. Biraq biz barlyǵy zań aıasynda bolǵanyn dáleldedik.

Búkil joba demeýshiler esebinen boldy, bul qandaı da bir memlekettik, ıaǵnı búdjet aqshasyna qatysty bolmady. Men ol jobadan bir tıyn da almadym. Óıtkeni, óz paıdasyn oılaý - zań boıynsha sybaılas jemqorlyqtyń basty belgisi.

Ekinshiden, ákelingen aspaptardyń ornyna biz qazaqtyń rýhanı mádenıetiniń qazynasyn elge qaıtardyq, kóne zamannan kele jatqan kúıler, termeler men ánder týraly kompakt-dıskiler men kitap shyǵardyq. Mońǵolıada olar taspada saqtalǵan eken. Qazaqstanǵa kelgennen keıin biz barlyq materıaldardy sıfrlandyrdyq. Al jarty jyldan keıin sol taspalar jaramsyz bolyp qaldy. Iaǵnı, biz tarıh pen álemdik qoǵamdastyq úshin Qazaq ulttyq mádenıetiniń biregeı bóligin saqtap qaldyq. Eger de sol jarty jylǵa keshikkenimizde mundaı qundy dúnıeni máńgige joǵaltyp alar edik. Men bul jobany maqtan tutamyn.

Aıtpaqshy, sıfrlandyrý qorytyndysy boıynsha daıyndalǵan kitap jurtshylyqqa tanystyryldy, búginde qazaqstandyq jáne halyqaralyq sarapshylar «Telqońyr» partıtýrasy qazaq halqynyń eń biregeı qazynalarynyń biri bolyp tabylady dep sanaıdy. Olar bul jobanyń erekshe ekenin sol kezde de aıtty, biraq bizdiń tártip saqshylary olardyń aıtqanyn túsinbedi.

Biz 10 jyl boıy ádildik úshin kúrestik. Bas prokýratýranyń narazylyǵy boıynsha Joǵarǵy sot Medeý aýdandyq sotynyń sheshimin joıdy. Sodan keıin Medeý sotynyń ózi de sheshimniń kúshin joıdy. Búginde prokýratýranyń da, sot organdarynyń da maǵan qatysty shaǵymy joq, olar meni 100% aqtady.

Meniń oıymsha, barlyǵy shynaıy bolýy tıis, sondyqtan men bul proses týraly áleýmettik jelilerde ashyq aıttym. Sot boıynsha barlyq qujattar ınternette qol jetimdi jáne kez kelgen qoldanýshy tanysa alady.

– Birashama ýaqyt ótkennen keıin Siz aıtqan mońǵolıalyq áriptesterińizben sóılestińiz be?

– Biz olarmen únemi baılanystamyz. Bul jobamen aınalysqan adamdar Mońǵolıanyń eń joǵary nagradasymen marapattaldy.

- Sizde renish joq pa?

- Joq. Eń bastysy, men adal atymdy aqtadym jáne qazir oǵan fılosofıalyq kózqaraspen qaraımyn. Meniń jaǵdaıymda júıede qate ketti. Bul meniń taǵdyrymdy túbeıgeıli buzýy múmkin edi, biraq bul oqıǵa kerisinshe meniń budan da myqty bolýyma áser etti. Alaıda elimizde taǵdyry meniń jaǵdaıyma uqsas adamdardyń bar ekenin baıqap júrmin. Kóbi óz quqyǵyn qorǵaı almaǵandyqtan, aıaǵyna deıin kúrese almaıdy. Óıtkeni, búginde kóptegen azamattar quqyq qorǵaý júıesiniń dıirmenine túskennen keıin, odan shyǵa almaıtyndaı kúıge tap bolady. Tergeýshiler men prokýratýra aıyptaý úkiminiń barlyq joldaryn qarastyrady, óıtkeni olardyń syıaqysy men qyzmettik ósýi soǵan tikeleı baılanysty. Sonymen qatar, olar aqtalý úkimderi úshin jazalanady. Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev qylmystyq proseste advokatýra men prokýratýranyń múmkindikterin teńestirýdi tapsyrǵan kezde dál osyǵan nazar aýdardy. Óıtkeni, sot tóreligin aıyptaý da sybaılas jemqorlyqtyń elementi bolyp tabylady.

Osylaısha, bizdiń elimizde sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúreste, ony qoǵamdyq ortada qabyldamaýdan basqa, tergeý men prokýratýra organdarynyń beıtaraptyǵy, sondaı-aq sot tóreliginiń ádildigi túbegeıli mańyzdy dep aıtýǵa bolady.

- Jaqynda siz Májilis depýtaty atandyńyz. Jumys óte qarqyndy bastaldy. Jańarǵan Májilis aldaǵy jumysyna nendeı jospar quryp otyr?

- Búginde búkil álemde qoǵamdyq prosesterdi qaıta formattaý júrip jatyr. Áleýmettik jáne qoǵamdyq prosesterdegi qaqtyǵystardyń áleýeti artyp keledi. Bizdiń elimiz de sol qatarda. Bizde de qoǵam men memleket, azamattar men bılik qatynastarynyń jańa qaǵıdattary paıda bolady.

Men «Nur Otan» partıasy atynan depýtat bolyp saılandym. Partıamyzdyń kóshbasshysy Nursultan Ábishuly Nazarbaev jańa trendterdi eskere otyryp, partıa múshelerine halyqpen keń dıalog negizinde partıa qyzmetin túbegeıli qaıta qaraý jáne qaıta qarastyrý mindetin qoıdy. Bul aspektini partıa Tóraǵasynyń birinshi orynbasary Baýyrjan Baıbek bastaǵan partıanyń Saıası menedjmenti sátti bastady. Ótken jyly uıymdastyrylǵan praımerız jáne «Biz birgemiz» áleýmettik aksıasy barlyq progresıvti kúshterdi partıanyń aınalasyna toptastyrýǵa jaǵdaı jasady. Partıa ishinde jańa áleýmettik lıftiler ázirlendi, azamattyq belsendilerdiń basym bóligi partıaǵa qosyldy, óńirlerde máslıhattar ashyqtyqtyń jańa qaǵıdalary boıynsha jumys isteı bastady.

Partıanyń arqasynda jergilikti jerlerde jáne ortalyqta azamattardyń pikirin esepke alýdyń jáne halyqpen konsýltasıalar júrgiziý negizinde áleýmettik problemalardy sheshýdiń tıimdi júıesi quryldy dep aıtýǵa bolady. Budan basqa, óńirler úshin 216 saılaýaldy partıalyq baǵdarlama ázirlendi. Olar is júzinde árbir oblystyń, qalanyń, aýdannyń aldaǵy 5 jylǵa arnalǵan damý baǵytynyń «jol kartalaryn» qamtıdy: «Ózgerister joly: Ár azamatqa laıyqty ómir!».

Partıanyń saılaýaldy ýádesiniń tolyq oryndalýyn jáne «Nur Otan» partıasynyń halyqpen ashyq dıalog júrgizýin jarıa baqylaý - VII saılanǵan «nurotandyq» depýtattardyń jumysyndaǵy basty jańashyldyq bolmaq. Iaǵnı, men jáne meniń depýtat áriptesterim qoǵamnyń barlyq ózekti máselelerine, sonyń ishinde áleýmettik jelilerde kóterilgen máselelerge basym den qoıýǵa tyrysamyz. Olar boıynsha mınıstrlerge suraqtar joldaımyz. Zań jobalaý qyzmeti barlyq múddeli tulǵalardy tarta otyryp, barynsha ashyq ótedi.

- Erlan Bıahmetuly, bıyl elimizde Táýelsizdigimizdiń 30 jyldyǵy atalyp ótedi. Osy ýaqyt ishinde Qazaqstan men qazaqstandyqtar ne nársege qol jetkizdi?

– Biz óte jaqsy elde turamyz. Bizde talantty jáne meıirimdi adamdar bar. Bizde bir ádet bar: anaý joq, mynaý joq dep kedeı-kepshiktiń kúıin jıi aıtamyz. Al eger taldaıtyn bolsaq, osy 30 jyl ishinde Qazaqstan is júzinde óz táýelsizdigin nólden bastap qurdy. Biz astanamyzdy jáne ózimizdiń barlyq áleýmettik mindettemelerimizge jaýap beretin tıimdi ekonomıkamyzdy aıaqqa turǵyzdyq. Bizde bıznes bar. Árıne, sheshilýi qajet kóptegen problema da joq emes, biraq eń bastysy, bizde egenmendik bar jáne biz ony saqtap, keıingi urpaqqa tabystaýǵa tıispiz.

Bizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq júıemizdi jaqsartý kerek, biraq ol bir orynda toqtap turǵan joq. Bir mysal keltire keteıin. Pandemıa kezinde álemdik ekonomıka 10 trıllıon dollar shyǵynǵa batty. Kóptegen elderde JİÓ-niń tómendeýi – 7-8%, al Qazaqstanda bar bolǵany 2,6%-dy qurady. Sondyqtan biraz memleketter áleýmettik mindettemelerdiń kóbin oryndaı almady. Bizdiń memleket osy kúnge deıin óz josparyn oryndap keledi.

Praımerız kezeńinde biz búkil eldi – Atyraýdan, Aqtaýdan bastap Shyǵys Qazaqstanǵa deıin araladyq. Men 1997 jyly Oral - Aqtóbe tasjolymen júrip ótkenmin, ol jol 350 shaqyrymdy quraıdy. Biz sonymen 24 saǵat júrdik. Jol joq edi. Bıyl biz dittegen jerimizge 2,5 saǵatta jettik. Onda halyqaralyq úlgidegi trassa salynǵan. Bizde mundaı avtojoldar respýblıka aýmaǵynyń barlyq jerinde bar.

Biraq, árıne, biz odan ári jumys isteýimiz kerek. Bizge ǵylymdy damytý kerek, biz tehnologıa boıynsha artta qalyp otyrmyz. Biz qazirdiń ózinde ekonomıkany joǵary deńgeıine kóshýimiz kerek, óıtkeni shıkizatpen ári qaraı damı almaımyz. Munyń bári – keler urpaqtyń máselesi. Biz olardy tárbıelep, olardyń osy elde jumys isteýge múmkindigi bolýy úshin jaǵdaı jasaýymyz kerek. Adal eńbek etý kerek.

Bizdiń memleketimiz keremet, halqymyz da talantty. Olar budan da zor tabystarǵa jetetinin aıtyp ótkim keledi.