19 qarasha – Halyqaralyq erler kúni. IýNESKO tarapynan qoldaý tapqan bul ataýly kúnde medıada erlerge baılanysty túrli máseleler qozǵalady. Qamshy tilshisi qoǵamdaǵy er adamnyń róli týraly obraz ben genderlik stereotıpter er azamattardyń ózine qalaı áser etetini týraly izdenip kórdi.
Álemde, sonyń ishinde Qazaqstanda erler arasynda sýısıd jıi kezdesedi. Resmı statısıkaǵa saı, 2020 jyly el boıynsha 3515 adam ózine qol salǵan. Onyń 2765-i er-azamat. 2075 er adam bul áreketke alkogóldiń, esirtki zatynyń yqpalynsyz, ıaǵnı saý kúıinde barǵan.
Áleýmettanýshy, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń doktoranty Aıtýar Kospakov er azamattarǵa qoǵam tarapynan qoıylatyn talaptar áli de joǵary ekenin aıtsa, psıhologıa ǵylymdarynyń doktory Balabek Saqtaǵanov "qazirgi tańda qoǵamnyń ashyq bolý túsýi, demokratıalyq qundylyqtardyń enýi er adamdarǵa degen talapty tómendetti" deıdi.
– 30 jasqa deıin er adam mynany jasap úlgerýi kerek, qarjylyq jaǵdaıy turaqty, qandaıda bir jetistikke jetýi kerek degen sıaqty kózge kórinbeıtin qoǵamdyq pikir, talap adamdar, toptar arasynda áli de bar, – deıdi áleýmettanýshy.
Al Balabek Saqtaǵanov er adamnyń qoǵamda orny men otbasyn asyraýda, adamdarmen qarym-qatynasta belgili bir róli bolǵanymen, búginde januıadaǵy barlyq máseleni tek er adam sheshýi kerek degen túsinik, stereotıp joq degen pikirde.
– Qazirgi tańda áıel azamattar er adamdarmen birge jumys isteıdi, birdeı aqsha tabady. Budan bólek, qoǵam, qyz-kelinshekter tarapynan qansha júk artylǵanyna qaramastan, ony qabyldaý, seziný jáne sony oryndaý er adamnyń tulǵalyq ereksheligine baılanysty bolady. Eger er adam óziniń áleýmettik róline jaýapkershilikpen qarasa, onda qandaıda bir áleýmettik júkti, jaýapkershilikti sezinedi, – deıdi ol.
"Er bala ósip kele jatqan kezde "sen er-azamatsyń", "sen myqty bolýyń kerek", "álsizdigińdi kórsetpeýiń kerek" dep bala kezden sanasyna belgili bir stereotıpterdi qalyptastyrý áli de bary jasyryn emes" degen psıholog er adamnyń beınesi týraly túsinik adamdardyń sanasyndaǵy másele ekenin, búgingi ýaqytta "er adam mynandaı bolýy kerek", "mynany jasaýy kerek" degen túsinik qoǵam talabyna da, jańa trendterge de sáıkes kelmeıtinin aıtady.
– Árıne túrli jarnama arqyly er adam symbatty bolýy, aqshasynyń kóp bolýy sekildi túsinikterdi sanamyzǵa sińirýge tyrysady. Biraq shyndap kelgende kóp nárse ár adamnyń óz múmkindigine, jumys isteý qabiletine, ózin-ózi kórsete alý qabiletine baılanysty. "Sen myqty bolýyń kerek", "álsizdigińdi kórsetpeýiń kerek", "erkek emessiń be" degen sıaqty túsinik saldarynan keı er-azamattar moraldyq, psıhologıalyq qysym jaǵdaıynda júretini ras. Bul da máseleni qabyldaýyna baılanysty. Eger adam jaýapkershilikti ózine úlken etip alatyn bolsa, otbasydaǵy tárbıesi, ortadan alǵan úlgi-ónegesi bolsa, ıdealdy adam portretin, onyń ómir tájirıbesin aldyna qoıyp alǵan bolsa, onda bul – adamǵa psıhologıalyq turǵyda qysym túsiredi. Al qazirgi ýaqytta qoǵamnyń ashyqtyǵy, demokratıalyq qundylyqtardyń enýi er adamdarǵa qatty jaýapkershilik artpaıdy. Ortasha eseppen alǵanda er adamdar kóp nárseni jeńil qabyldaıdy. Qandaıda bir másele týyndasa ony sheshýdiń jeńil joldaryn izdeıdi. Máselen, kredıt alý, ajyrasa salý, urlyq jasaý, taǵysyn taǵy degendeı, – deıdi Balabek Saqtaǵanov.
Mamandar "kóbine er adam álsizdigin, dármensizdigin, senimsizdigin, bir istiń qolynan kelmeıtinin bildirgisi kelmeıdi. Al munyń bári úlken emosıa" degendi jıi aıtady. Sarapshylar sózinshe, er adamdar emosıany túrlishe shyǵarady. Syrtqa shyqpaǵan emosıanyń jaǵymsyz saldaryna bolady.
– Er adam máseleniń sheshimin tappaı qınalǵanda oǵan túrlishe reaksıa bildirýi onyń qandaı temperament, tıpke jatatynyna baılanysty. Holerık, sangvınık tıpterindegi er-azamattar qolynan is kelmeı qalýdy uıat dep biledi. Olar máseleni múmkindigi kelgenshe sheshedi. Múmkindigi kelmese, tanystary, áldekimderdi qoldaný, paıdalaný arqyly bolsa da retteýge tyrysady. Al melanholık, flegmatık tıpterine jatatyn er-azamattar úshin álsizdigin basqa adamnyń bilip qalýy úlken soqqy bolady. Jalpy er adamdar emosıany joldastarymen otyryp ishimdik iship, bolmasa, sportpen aınalysyp shyǵarady. Keıbiri emosıany otbasyna kelip aıqaılap, janjal jasap shyǵaryp otyrady. Syrtqa shyqpaǵan emosıa densaýlyqqa áser etedi, – deıdi psıholog.
Áleýmettanýshy Aıtýar Kospakov er adamdar emosıasyn syrtqa shyǵarmaýy túrli aýrýǵa soqtyratynyn statısıkalyq derekter aıǵaqtap turǵanyn jetkizdi.
– Er adamdar problemasy týraly aıtqandy onsha unatpaı, jasyryp keledi. Bylaısha aıtqansha ishteı tynyp júredi. Sondyqtan da erler arasynda sýısıd pen júrek talmasy derekteri jıi kezdesedi. Er adam problemasyn syrta shyǵarsa, oǵan kóbine mán berilmeýi múmkin. Tipti "erkek emessiń be, osyǵan da bas qatyryp júrsiń be" dep ony kelemejdeıtinder de tabylýy múmkin. Osyndaı toksındik maskýlızm elementterimen ushyrap, yńǵaısyz jaǵdaıǵa tap bolyp qalmas úshin er adamdar problemany jasyrýǵa tyrysady. Problemany sheshe almasa, keıde onyń arty aýrýǵa, tipti sýısıdke uryndyryp jatady, – deıdi ol.
Psıhogtyń sózinshe, "sen kúshtisiń", "sen myqtysyń" degen stereotıpterdiń kesirinen er adam úshin problemany aıtý – álsizdik, dármensizdik, ómiriniń sátsiz ekenin moıyndaýy retinde sıpattalady. Sondyqtan da erkekter psıhologke jıi kele bermeıdi.
Áleýmettanýshy erkekter mentaldyq densaýlyǵyna da, fızıkalyq densaýlyǵyna da kóp mán bermeıtinin, sonyń saldarynan túrli aýrýǵa shaldyǵyp, ómir jasynyń uzaqtyǵy qysqara túsetininine nazar aýdardy,
Qazaqstanda ortasha ómir súrý uzaqtyǵy – 71,1 jas. Er adamdarda – 66,8, áıelderde – 75,3 jas.
Aıtýar Kospakov er adamdardyń ishteı kúızelisi túrli sozylmaly aýrýlarǵa ulasyp, ómiriniń erte qıylýyna áser etetinin aıtady.
– Sondaı-aq er adamdar isteıtin densaýlyqqa qaýipti jumys túrleri kóp. Kúndiz memlekettik qyzmette istep, túnde taksıst bolatyn tanystarym bar. Birneshe jumys isteıtin er adamdar kóp. Bul – belgili bir dárejede rısk. Túptep kelgende munyń bári "er azamat" degen uǵym talabynan shyǵý jolynda jasalady, – deıdi ol.
Sosıolog orta jastaǵy er adamdar arasyndaǵy sýısıdtiń joǵarylyǵyn qoǵamda óz ornyn taba almaý, qalyptasa almaý prosesimen túsindiredi.
Qazaqstanda 2020 jyly 35-44 aralyǵyndaǵy 667 erkek, 45-54 jas aralyǵyndaǵy 515 erkek ózine qol jumsaǵan. Bul – jas ereksheligi boıynsha bólingen on top ishindegi eń joǵary kórsetkish.
– Adamdarda orta jasqa deıin áleýmettenýge, qoǵamda qalyptasýǵa úmit bar degen oı bolady. Al orta jasqa kelgende adam aınalasyna qarap, ómirine, qoǵamdaǵy mańyzy men ornyna kóńili tolmaýy múmkin. Ǵumyrynyń jartysyna jýyǵy ótkenin qarap, nege qol jetkizdim, alda ne kútip tur, ony qalaı jeńem dep tolǵanady. Áleýmettanýda "sýbektıvti qolaılylyq" degen termın bar. Ol adamnyń mentaldyq, fızıkalyq densaýlyǵy, jumys, qarjylyq másele, otbasylyq jaǵdaı, baspana sekildilerden quralady. Osy "sýbektıvti qolaılylyqqa" kóńili tolmaǵan adam, ony tómen dep baǵalaıtyn adam sýısıdke jıirek barýy múmkin, – deıdi ol.
Aıtýar Kospakov sondaı-aq genderlik kemsitýge jol bermes úshin ekonomıkalyq, áleýmettik sharalardy qabyldaý arqyly er men áıel jalaqysyn teńestirý sharalary áleýmettik máselelerdi týdyryp jatyr deıdi. Onyń sózinshe, sapaly zertteý ádisteri atty zertteý nátıjesinde, jalaqysy áıeliniń jalaqysynan tómen keı erkekter namystanatyny, soǵan bola ózin qolaısyz sezinetini anyqtalǵan.
Pikir qaldyrý