Qazan aıynyń 16 kúni Ǵylym ordasynyń Ortalyq ǵylymı kitaphanasynda mádenı murany qorǵaýǵa arnalǵan halyqaralyq jıyn ótti. Jıynǵa Osakadaǵy Azıa jáne Tynyq muhıt aımaǵynyń materıaldy emes mádenı murasyn zertteý halyqaralyq ortalyǵynyń bas dırektory Machıda Daısýke, Qazaqstan Respýblıkasy Materıaldy emes mádenı murany qorǵaý Ulttyq komıteti tóraǵasynyń orynbasary Rýstam Mýzafarov, taǵy basqalar qatysty. Basqosýda «Japonıa jáne Orta Azıa halyqtarynyń fólkloryn salystyryp zertteýdiń ózektiligi» degen taqyrypta sóz sóılegen japontanýshy Sharafat Jylqybaeva Japonıada «Orta Azıa ádebıeti men mádenıetin zertteý ınstıtýtyn» ashýdy, al Qazaqstanda qazaq ádebıetin dúnıejúzi halyqtarynyń ádebıetimen salystyra zertteıtin «Álem ádebıeti jáne fólklorıstıka» ınstıtýtyn qurýdy usyndy. Ǵalymnyń baıandamasyn yqshamdap nazarlaryńyzǵa usynamyz.

              Kók Bóri eskertkishi (Ulytaý, Qazaqstan)

Qazirgi jańa dáýirde «fólklor kóneniń, ádebıet jańa zamannyń jarshysy» dep, qos ǵylymnyń aýyldaryn bir-birinen alystatqanymyzben de, ádebıettiń qaınar kózi fólklor ekeni daýsyz. Klasık jazýshynyń árqaısysy halqynyń baıyrǵy rýhanı qundylyqtaryn jadyna toqý arqyly jetildi. Mysaly, japon jazýshysy Akýtagava Rúnoskeniń shyǵarmashylyǵyna nazar salsaq, qýat kózin fólklordan alǵany áńgimelerindegi sújetterden baıqalady. Halyqaralyq ádebı keńistikte Akýtagavanyń «Órmekshiniń jibi» degen shyǵarmasynyń ıdeıasy F.Dostoevskııden nemese aǵylshyn ádebıetinen alynǵan degen pikir bar, biraq meniń oıymsha bul sújeti boıynsha Býdda ańyzdarynyń, ıaǵnı býkkıoýsesýva jelisin negizge alyp jazylǵan týyndy.

 «Fólklor eto otzvýk proshlogo, no v to je vremá gromkıı golos nastoıashego» dep belgili fólklorıst, akademık Iý.Sokolov aıtqandaı, baıyrǵy dáýirdegi óreli ómir ónegesin búgingi zaman adamyna jetkizetin, kórkemdik tanymyn, estetıkalyq talǵamyn keńeıtetin, kemel keleshekke jeteleıtin de halyqtyń aýyz ádebıeti.

Ejelgi japon tilin zerttegen lıngvıs ǵalym Oono Sýsýmý bylaı deıdi: «Sózdiń mánin tabý – máseleniń túıinin sheshý, oǵan qosa rýhty tabý degen sóz». Al japon fólklortaný ǵylymynyń atasy Ianagıta Kýnıo　«Til topyraqtan jaralǵan. Tildi bilmegen týǵan jer men adamnyń baılanysyn túsinbeıdi» dep jazǵan. Qazaqta «Qasıetti topyraqtan jaralǵan» degen uǵym bar. Bul adamnyń týǵan jerimen ǵana baılanysty emes, kez-kelgen óner týyndysynda, ádebıette, tipti tilde de belgili bir aımaqtyń ereksheligi beınelenedi degen uǵymdy bildiredi. Týǵan jerdiń ańyz-ápsana, ertegi-jyrlaryn saqtap, upaqtan urpaqqa jetkizýmen qatar, basqa elderge tanytý sol aımaqtyń tarıhyn tanytý bolyp tabylady.

Japon tilindegi Ookamı (Uly Qudaı) men Ookamı (qasqyr) úndes sózder, tańbalanýy (ıeroglıfi) ǵana basqa. Kúnshyǵys halqy Qudaıdy Ookamı, bórini de Ookamı deýi beker emes. Kamı (Kamısama) Kókpen baılanysty uǵym. Kók Bóri – kóshpendilerdiń totemi. Ookamı –  qasqyr týraly ańyzdar Japonıanyń Chúgoký, Chúbý, Shıkoký, t.b. aımaqtarynda keń taraǵan.

Japonnyń «Ookagamı» (Uly aına) shejirelik eńbeginde jyrlanǵan tarıh «Rıkkokýshı» (Alty memlekettiń tarıhy) kitabynyń jalǵasy bolyp tabylady.

Tama tańbasy japon tilinde 19 túrli beınelense, madara – alany aıqyndap, Alashty beıneleıdi. Alasha　han esiminiń týra bir maǵynasyna boılasaq, ala sózi madara tańbasymen baılanysty ekeni kórinedi. Madara (ala) tańbasy kesý ıeroglıfimen birigip, mýra dep oqylady. Beıneli sóz Alashqa qatysty ádebı, tarıhı aqıqatty aıqyndaıdy. Alasha　han, ala, madara, mýra tańbalary semantıkalyq birlikti quraıdy. Ala tańbasy alǵash ret myń jyl burynǵy «Shınkokınvakashú» sıaqty poetıkalyq jınaqta kórinis taýyp, óleńge arqaý bolǵan. Alashanyń alty Alashqa han bolǵanyn onyń japon tarıhynda tańbalanýynan bilemiz. «Alty alash» degen termın osyndaı evrazıalyq keńistik deńgeıinde máni bar keń aýqymdy. Ulytaýdaǵy Alasha　han mavzoleıiniń qabyrǵasy alasha oıýlarymen bederlengen. Alasha　han óz zamanynda Evrazıa keńistiginde uly han bolǵan dep batyl túrde aıtýǵa bolady.

Ejelden tabıǵatpen úndestikte tirshilik etken japon eliniń ulttyq sımvoldarynyń biri sakýra bolsa, ulttyq sýsyny sake ekeni barshaǵa belgili. «Gogendjıten» etımologıalyq sózdiginde «Sakýra – Uly dalanyń Piri Kókten túskende gúldeıtin aǵash» degen túsinikteme berilgen. Sakýra, sake, samýraı, sakana sıaqty japonnyń ulttyq sımvoly bolyp tabylatyn ataýlar men kóshpendilerdiń ulttyq sýsynymen baılanysty saýmal, saba, saýý sózderiniń túbiri bir. Kóne japon tilinde Sa – Qudaı degen maǵyna beredi. Japon lıngvısıkasynda «Cakýra – Uly dalanyń Piri túsetin aǵash», al «Cake – Uly dalanyń Piri jibergen sýsyn» degen anyqtama óte dál berilgen.

Ulttyq sýsynnyń lıngvokýltýrologıalyq mánin aıtqanda, ulttyq taǵam týraly da bir aýyz sóz. Qazaqtyń ulttyń asy – qazy-qarta bolsa, japondar da jylqy etin ulttyq as sanaıdy. Japonıada jylqy etinen jasalatyn sakýranabe, basashı, banıkýnotatakı, sakýranıkýdzara, banıkýsoba sıaqty 50-den astam taǵam bar.

Búgingi alqaly jıynda Japonıada «Orta Azıa ádebıeti men mádenıetin zertteý ınstıtýtyn» ashýdy, al Qazaqstanda qazaq ádebıetin dúnıejúzi halyqtarynyń ádebıetimen salystyra zertteıtin «Álem ádebıeti jáne fólklorıstıka» ınstıtýtyn (bunyń ishinde aýdarma bólimi bolýy kerek) qurýdy usynamyn.

Nazarlaryńyzǵa rahmet!

Sharafat Jylqybaeva
Japonıa Fólklortanýshylar
asosıasıasy men Eýrazıa Jazýshylar
Odaǵynyń múshesi