Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń «álemdegi eń turaqty valúta – azyq-túlik» degeni este. Osyǵan qaraǵanda, «Arpa-bıdaı as eken…» deıtin zaman endi týyp kele jatqandaı. Osyny eskerip, saladaǵy jaǵdaıdy bilmekke Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Asyljan MAMYTBEKOVTİ áńgimege tartqan edik.

– Qazirgi kúnde «100 naqty qadam» Ult jospary sheńberinde halyqty sút jáne et ónimderimen tolyq qamtamasyz etý maqsatynda ázirlengen baǵdarlamalardyń júzege asyrylýy jóninde aıtyp berseńiz. Negizi, atalǵan ónimderdi ımporttaýdy azaıtyp, kerisinshe, eksporttaýǵa Qazaqstannyń múmkindigi bar ma?

– Elbasynyń tapsyrmasyn oryndaý maqsatynda sút óndirisin damytýda birqatar jumystar atqarylyp jatyr. Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń statısıka komıtetiniń málimetterine súıensek, byltyr elimizde 5 mln. tonnadan astam sút óndirilgen. Onyń 82 paıyzy jeke qosalqy sharýashylyqtarda, al 18 paıyzy aýylsharýashylyq qury­lymdarynda óndirilgen. Iaǵnı, sút ón­dirisiniń negizgi kólemi jeke qosal­qy sharýa­shylyqtarǵa tıesili. Mun­daı sharýa­shylyqtarda óndirilgen ónim­niń tehnologıalyq sapasy tómen bol­ǵan­dyq­tan sút ónimderin qaıta óńdeý kásip­oryn­daryna tapsyrý kúrdeli másele bolyp otyr.

Desem de, jyl saıyn elimizde sút ónimderin tutyný kólemi 6 paıyzǵa artyp keledi. Sondyqtan, sút óndirisin kooperatıvti negizde damytqan jón. Ol úshin birinshi kezekte aımaqtarda mamandandyrylǵan óndiris nysandaryn salý jáne jańǵyrtý qajet. Osy rette 2014 jyldan bastap elimizde kishigirim jáne orta otbasylyq sút taýarly fermalar jelisin qurý maqsatynda «Yrys» baǵdarlamasy júzege asyrylýda. Baǵdarlama aıasynda 37 fermerlik sharýashylyq qarjylandyryldy. Buǵan qosa, zamanaýı sút taýarly fermalar jelisin salý boıynsha jumystar júrgizilýde. Qazirgi kásiporyndardyń qosymsha 1 mln. tonnadan astam sútti óńdeýge múmkindigi bar. Alaıda, sapaly ári básekege qabiletti súttiń bolmaý­ynan sút óńdeý qýattylyqtary tolyq júktelmeı otyr.

Osyǵan oraı, álemdik ozyq táji­rı­bege súıene otyryp, sút óndirý jáne óńdeý kooperasıalaryn da­mytý qolǵa alynady. Osy baǵytta­ǵy jumys jańazelandıalyq FONTERRA jáne danıalyq ARLA kompa­nıa­lary­nyń úlgisimen, aýyldyq jerlerde ko­ope­ratıvtik óndiristi damytý arqy­ly júrgizilmek. Ulttyq jospar­dyń 60-qadamyn iske asyrý aıasynda «Kooperasıa týraly» jańa zań qabyl­danady. Onda aýylsharýashylyq koope­ra­tıvteriniń komersıalyq nysanǵa ótýi kózdelgen. Bul onyń kirisin ózderine jınaqtaýǵa múmkindik beredi. Sondaı-aq, arnaıy salyqtyq rejim jáne aýyl sharýashylyǵy seriktestikteri úshin jeńildetilgen nesıe túrindegi memlekettik qoldaý sharalarynyń bolmaýy jáne kooperatıvter qyzmetiniń ashyq emes ekendigin esepke alyp, olardy qoldaý maqsatynda arnaıy salyqtyq rejim ońtaılandyrylady. Mundaı kooperatıvter óz kezeginde mindetti ishki aýdıt qyzmetin engizýleri qajet. Sebebi, memleket aýdıtke ketken shyǵynnyń 50 paıyzǵa deıingi qunyn sýbsıdıalaýdy kózdep otyr.

Qazaqstannyń sút naryǵynda álemge tanymal Danon jáne Lactalis sekildi iri sút kompanıalary bar. Osy ká­siporyndar aınalasynda birles­ken sút óndirý keshenderin salýdy qolǵa aldyq. Sútti qaıta óńdeýge qatysty jobalar «Agrobıznes-2020» jáne ındýstrıalyq-ınnovasıalyq damý baǵdarlamasynyń ekinshi bes­jyl­dyǵynyń basym baǵyttary. Qazirgi kezde sheteldik ınvestorlardyń qaty­sýy­men iri taýarly-sút ferma­larynyń qury­lysy bastaldy. Oǵan qosa, atal­ǵan jobalardy «QazAgro» jáne «Báı­terek» holdıńterimen birlesip qarjy­landyrýǵa qatysty máseleler talqy­lanýda. Jalpy, atqarylatyn sharalar elimizde sút ónimderi ımportynyń kólemin azaıtýǵa jáne shaǵyn jáne orta kásipkerlikti damytýǵa negiz bolmaq.

– Ult josparynyń 61-qadamy et jáne et óńdeýdi damytý úshin strategıalyq ınvestorlardy tartýǵa arnalǵan. Osy baǵytta qandaı is-sharalar atqarylýda?

– Qazaqstan sıyr jáne qoı etin eksporttaý boıynsha zor áleýetke ıe. Oǵan qosa, elimiz halyqaralyq naryqta ózin ekologıalyq taza jáne sapaly ónim óndirýshi retinde tanyta alady. Sebebi, elimizdiń keń tabıǵı jaıylymdyq jerlerge ıe bolýy otandyq ónimniń básekege qabiletti, taza ári sapaly bolýyna jol ashty. Reseı, Qytaı, Eýrazıalyq odaq elderi sıyr etiniń áleýetti naryqtary. Osyǵan oraı, otandyq ettiń eksporttyq múmkindikterin jáne halyqaralyq naryqta básekege qabilettiligin arttyrý maqsatynda 2011 jyldan bas­tap «İri qara mal etiniń eksporttyq áleýetin arttyrý» jobasy júzege asyrylyp keledi. Osy jobanyń aıasynda etti mal ósiretin sharýashylyqtar birshama tabysqa qol jetkizdi. Máselen, elimizde asyl tuqymdy iri qara mal ósiretin re­prodýktorlar qurylyp, «Sybaǵa» baǵ­dar­lamasynyń aıasynda analyq mal ba­syn asyl tuqymdy buqalarmen qamta­masyz etýde.

Osynyń nátıjesinde 9 myńnan as­tam fermerlik sharýashylyqtar tuqym­dyq túrlendirý baǵdarlamasymen jumys istep jatyr jáne memlekettik qol­daý sharalaryna qol jetkizdi. Endi osy sharýashylyqtardaǵy mal basy­nyń ónimdiligi artyp, ózindik quny tómen­dep, bir mal basynan túsetin paıda­nyń kólemi kóbeıip keledi. Álemge qara­saq, agrarlyq ekonomıkanyń negizgi baǵyty – barlyq damyǵan elderdegideı aýyl­sharýashylyq óniminiń básekege qabi­lettiligin arttyrý. Osy jerde, «Sybaǵa» baǵdarlamasyn iske asyrýdyń arqasynda uıymdastyrylǵan sharýashylyqtarda iri qara mal úlesi 2011 jylmen salystyrǵanda 17 paıyz­ǵa ulǵaıǵanyn jáne barlyq mal basy­nyń 35 paıyzyn quraǵanyn aıtqan durys. Túrlendirý jolymen asyl tuqym­dy etti buqalardyń áleýetin qolda­ný arqyly soıys shyǵymynyń da art­qany baıqa­lady. Qazir ol ortasha 180 kg quraı­dy, al uıymdastyrylǵan sharýa­shy­lyq­tarda – 220 kg. Bul nátıje 2010 jylmen salystyrǵanda aıtarlyqtaı joǵary.

Et eksporty 2014 jyldyń qory­tyn­dysy boıynsha sońǵy 20 jylda alǵash ret et jáne et ónimderiniń eksporty 12,7 myń tonnany qurady. Ettiń eksporttyq áleýetin arttyrý maqsatynda Ult josparyndaǵy 61-qadamnyń sheńberinde joǵary deńgeıdegi halyqaralyq kompanıalardyń qatysýymen klasterler qurý jumystary jalǵastyrylýda. Qaıta óńdeý kásiporyndaryn salý boıynsha Shyǵys Qazaqstan, Aqmo­la, Almaty oblystarynda sheteldik serik­tes­terdiń qatysýymen ınvestısıalyq jobalardy júzege asyrý úshin kelis­sózder júrgizildi. Osy sharalar et ón­dirisi men ony qaıta óńdeýdi damytýǵa strategıalyq ınvestorlardy tartýǵa múmkindik beredi.

– Jalpy, saladaǵy strategıalyq baǵdarlamalar jóninde áńgimelep berseńiz.

– Memleket basshysynyń tapsyrmasymen 2013 jyly «Agrobıznes-2020» baǵdarlamasy qabyldandy. Osyǵan oraı zańnamalyq negiz qalaý jumys­tary bastalǵan edi. Nátıjesinde, jańa mem­lekettik qoldaý sharalaryn iske asyrýǵa múmkindik beretin zań qabyldandy. Onyń 2014 jylǵy qorytyndylaryna toqtalsaq, alǵash ret tamaq ónimderiniń óndirisi 1 trln. teńgeden asty. Al sa­lanyń negizgi kapıtalyna ınvestısıalar aǵyny byltyr 173,3 mlrd. qarjyny qurap, 19,1 paıyzǵa artty. Osy rette, ósimdik sharýashylyǵyndaǵy qu­rylymdyq jáne tehnologıalyq ártaraptandyrýdyń paıdasyn da atap ótken jón. Eger 2011 jyly bıdaıdyń egistik alqaby 65,7 paıyzdy qurasa, bıyl bul alqaptar 57,5 paıyzǵa deıin qysqardy. Osy jyly baǵdarlamany iske asyrý úshin 227,4 mlrd. teńge bólindi, sondaı-aq, kórsetiletin memlekettik qoldaý kólemi de edáýir ulǵaıdy. Máse­len, sýbsıdıalar kólemi 2013 jylmen sa­lystyrǵanda 2 esege artyp, 177,5 mlrd. teńgege jetti.

«Agrobıznes-2020» baǵdar­la­ma­sy­men birge ınfraqurylymdy damy­týdyń 2015-2019 jyldarǵa arnal­ǵan «Nurly Jol» memlekettik baǵdarlamasynda Ulttyq qordan AÓK sýbektilerin qar­jy­landyrýǵa 20,5 mlrd. teńge kóleminde qarajat kózdelgen. Baǵdarlama aıasynda mal sharýashylyǵy salasyn damytýǵa bólingen qarajat iri, shyryndy, qunarly jemshóp pen jemshóp qospalaryn daıyndaýǵa jáne satyp alýǵa ketken shyǵyndardy arzandatýǵa, óndirý qunyn tómendetýge, oǵan qosa etti mal sharýashylyǵynda seleksıalyq-asyldandyrý jumystaryn júrgizýge jumsalatyn bolady. Sondaı-aq, osy qarajat esebinen óńirlik birigý jaǵdaıynda otandyq mal jáne qus sharýashylyǵy kásiporyndary óniminiń básekege qabilettiligi arttyrylady.

– Aýyldy jerlerde shaǵyn jáne orta kásipkerlikti damytý sharasy myqtap qolǵa alynǵany málim. Áıt­kenmen, alys shalǵaıdaǵy shaǵyn qoja­lyqtardyń óndirgen ónimin naryq­qa jetkizý máselesi áli de sheshi­min tappaǵan sıaqty. Sol shal­ǵaıdaǵy sharýalardyń ónimin negizgi logıstıkalyq jelige jetkizip, ony túrli jeńildiktermen úlken naryqqa arzan jolmen barýyna amal jasaýǵa bola ma?

– Shalǵaı ornalasqan sharýa­shy­lyq­tar óndirgen ónimderin ótkizýge jár­demdesý úshin servıstik-daıyndaý orta­lyqtarynyń uıymdastyrý máselesin sheshý qajet. Olar óz kezeginde ónimdi jınap alyp, ári qaraı qaıta óńdeýshilerge nemese saýda jelilerine jetkizetin bolady. Búginde mundaı uıymdar elimizdiń birqatar óńirlerindegi áleýmettik-kásipkerlik korporasıalardyń janynda jumys isteıdi. Osyndaı ortalyqtardyń biri – sút qabyldaý pýnktteri. Bul pýnk­tter «Aýyl sharýashylyǵyn qarjy­laı qoldaý qory» AQ esebinen qarjy­landyrylady. Nesıeni aýyldyq jerlerde sharýa qojalyqtary jáne fermerlikter, jeke kásipkerler men jeke jáne zańdy tulǵalar alady. Ol qarajat sút qabyldaý pýnktterine qajetti tehnıka nemese jabdyqtar satyp alýǵa, jalpy qaryz somasynyń 25 paıyzynan artyq emes mólsherdegi aınalym kapıtalyn tolyqtyrýǵa jumsalýy tıis. Qaryzdyń eń kóp somasy – aılyq eseptik kórsetkishtiń 8 myń ese kólemi. Ótken jaz mezgiliniń sońyndaǵy jaǵdaı boıynsha 88,7 mln. teńgege sút qabyldaý pýnktterin qurýǵa 14 joba qarjylandyrylyp, 86 adam jumyspen qamtyldy. Qarjylandyrýǵa ótinim qabyldaý jumystary áli jalǵasýda.

– Elimizdegi baý-baqsha ónimderi óndirisiniń jaǵdaıy qandaı?

– Qazirgi ýaqytta baý-baqsha ónimderiniń óndirisi óz halqymyzdyń qajettiligin tolyq qamtamasyz etýge jetkiliksiz. Ónimdi tutynýdaǵy ulttyq normalarǵa sáıkes respýblıka boıynsha qajettilik 308,9 myń tonnany quraıdy. Byltyr 233 myń tonna baý-baqsha ónimi óndirilgen, bul kórsetkish halqymyzdyń 75,4 paıyzyn ǵana qamtamasyz etti. Osy máseleni sheshý úshin óndirýshi shyǵyndarynyń 40 paıyzyn sýbsıdıa­lap, baý-baqsha alqaptaryn ulǵaıtý jumystary belsendi júrgizilýde. 2007 jyldan beri 14,3 mlrd. teńge bólinip, 21,9 myń ga alqapta jańa baý-baqshalar egildi. Sóıtip, jemis berý jasyna jetkenge deıingi kútimi sýbsıdıalandy. Byltyrdan bastap alma baqtaryn salýda ınvestısıalyq sýbsıdıalaý baǵdarlamasy qarqyndy túrde júzege asyrylýda. Onda kóshetti satyp alý, tamshylatyp sýarý júıesin, shpaler, baq tehnıkalaryn alýǵa, aýylsharýashylyq taýaryn óndirýshilerdiń shyǵyndaryn 40 paıyzǵa deıin sýbsıdıalaý josparda bar. Baý-baqsha óndirisin qoldaý men tuqym sharýashylyǵyn, gerbısıdter men tyńaıtqyshtardy alýdy, sý tasymaldaýdy sýbsıdıalaý baǵdarlamasy da iske qosyldy.

– Dúnıejúzilik saýda uıymyna Qazaqstan aýyl sharýashylyǵy bo­ıynsha óziniń negizgi múddelerin qor­ǵaı otyryp qosyldy. Desek te, DSU aıasynda jumys isteý úshin salany damytý júıesinde birqatar ózgerister oryn alýy yqtımal. Olar qandaı ózge­rister jáne olardyń salaǵa kelti­retin paıdasy men tıgizetin zıany jóninde aıtsańyz eken?

– Kelissózder qorytyndysy boıynsha aýyl sharýashylyǵyn memlekettik qoldaýdyń sharalaryn aýyl sharýashylyǵy jalpy óniminen 8,5 paıyz deńgeıinde «sary sebetti» tikeleı sýbsıdıa túrinde qoldanýǵa qol jetkizildi. DSU erejesine saı bul sýbsıdıa kórsetilgen mólsherden eki ese artyq. Birinshiden, aýyl sharýashylyǵy jalpy óniminiń qunynan 8,5 paıyzǵa teń somaly ónimge baılanyssyz sharalarǵa, ekinshiden, osy ónimniń jalpy qunynan 8,5 paıyzǵa teń somaly naqty ónimge baılanysty sharalarǵa kómek kórsetilýi múmkin. Buǵan qosa, «jasyl sebet» sheńberinde memlekettik qoldaý eshqandaı shekteýsiz kórsetiletin bolady. Onyń ishinde ǵylym, konsaltıń, veterınarıa, fıtosanıtarıa, ınfraqurylymdyq jobalar, áleýmettik qamsyzdandyrý jáne ónim qunyna áser etpeıtin sharalar shektelmeıdi.

Sýbsıdıalar aýyl sharýashylyǵy jalpy óniminiń qunyna tikeleı tepe-teń bolǵandyqtan Qazaqstan úshin 8,5 paıyz salanyń damýyna memlekettik qoldaý kórsetýdegi naqty múmkindik. Ótken jyldar kórsetkendeı, aýyl sharýashylyǵynyń jalpy ónimi ár 5 jyl saıyn 2 esege artyp keledi. Sáıkesinshe, aıqyndalǵan memlekettik qoldaýdyń kólemderi osyndaı qarqynmen ulǵaıtylmaq. Bizdiń endigi mindetimiz – tolyqqandy memlekettik qoldaýdy qamtamasyz etý jáne óndiris tıimdiligin joǵarylatý maqsatynda olardy tıimdi paıdalaný.

Derekkóz: "Egemen Qazaqstan" gazeti