«جۇرە بەرسەڭ – كورە بەرەسىڭ» دەگەن راس ەكەن. بۇل قاعيداعا قاتىستى تاڭ قالارلىق جاعدايلار قازاقستاندا ءتىپتى كوپ كەزدەسەدى. ەل سەنگەن اعالارىمىز ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا انا تىلىنە قارسى شىعىپ جاتسا، بۇقارانىڭ قامىن جەيدى دەيتىن باسشىلاردىڭ ءبىرى جەكە باسىن كۇيتتەپ جەمقور اتانىپ جاتادى. باسشىنى بىلاي قويىپ، بيلىك پەن بايلىقتان تىسقارى جۇرگەندەر دە تىنىش وتىرا المايتىن بولدى. مۇنى جاقىندا رەسەيشىل ساياسات ۇستاناتىن «كاراۆان» گازەتىندە جاريالانعان تاريحشى گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆانىڭ سۇحباتىن وقىعاننان كەيىن ايتىپ وتىرمىز.

بۇدان ءسال بۇرىنىراق «قارا جورعا» ءبيى قازاقتىكى ەمەس دەپ «جاڭالىق» اشقان اپامىز مىنا ورىسشىل باسىلىم بەتىندە سىرتتاعى قازاقتاردى تاعى ءبىر تۇيرەپ ءوتۋدى ءجون كورىپتى. «قازاق دياسپوراسىنىڭ تاريحى» تاقىرىبىندا دوكتورلىق قورعاعان تاريحشى ەلگە كەلىپ جاتقان قانداستارعا كۇدىكپەن قارايتىنىن جاسىرماپتى.

«مەنىڭ دوكتورلىق جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبى «قازاق دياسپوراسىنىڭ تاريحى». بۇل ورالماندار ماسەلەسىمەن تىعىز بايلانىستى. 90-جىلداردىڭ باسىندا قازاقتار قازاقستانعا ورالا باستادى. سوندىقتان، رەپاترياسيا ماسەلەسىن كوتەرۋ قاجەت بولدى. ءوز جۇمىسىمدا مەن قازاقتار ءوز تاريحي وتاندارىنا قانداي جولمەن كەلەتىنىن زەرتتەۋگە ءمان بەردىم. ەلگە قانداستارىمىزدىڭ ورالۋ يدەياسى قۇپتارلىق ءىس. الايدا، بۇل جەردە كىمدەر جانە قالاي كەلىپ جاتىر دەگەن ماسەلە بار. ياعني، ولار نە سەبەپپەن كەلۋدە؟ ولار كەلگەن ەلدەرىندە جاقسى ءومىر ءسۇردى مە؟ قازاقستانعا كەلۋگە نە سەبەپ بولدى؟ مۇندا قانداي مادەني، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە تاپ بولۋدا؟ ولاردىڭ ومىرلىك ماقساتتارى قانداي؟ بالالارىن بولاشاقتا وسى جەردە وقىتىپ، وسىندا ورنىعۋ ما، جوق الدە جاي ،انا قازاق جەرىنە كەلىپ ءتاۋ ەتۋ مە؟ اركىمنىڭ ءوز سەبەبى بار. سولاردى زەرتتەۋ كەرەك.

كەڭەستىك كەزەڭدە دە بىرنەشە رەپاترياسيالىق تولقىندار بولدى. مىسالى، قىتايداعى مادەني توڭكەرىسكە بايلانىستى ەلگە كوشكەندەر بولدى. مۇندا ادامدار ۇنەمى كوشىپ كەلىپ جاتتى. ءبىراق، جاپپاي كوشۋ بولمادى. 1991 جىلى موڭعوليا قازاقتارىن كوشىرۋگە ارەكەت جاسالدى. بايان ولگيي، قوبدا ايماقتارىنان قازاقتاردى شىعىس قازاقستانعا، سولتۇستىك وبلىستارعا اۋىل شارۋاشىلىعىن، ونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن كوشىرۋ جوسپارلاندى. سول جىلدارداعى مۇراعات قۇجاتتارى وسىلاي دەيدى. ودان كەيىن 1993 جىلى يرانمەن اۋعانستاندىق بوسقىن قازاقتاردى قابىلداۋ تۋرالى كەلىسىم جاسالدى. وسى كەزەڭدە مەملەكەتتىك تەتىكتەر ىسكە قوسىلىپ، كوشى-قون تۋرالى زاڭنىڭ نەگىزى قالاندى»، - دەپ وتىرعان تاريحشىعا «كاراۆان» ءتىلشىسى «ءبىراق، قازاقتاردىڭ ءوز تاريحي وتانىنا ورالۋىنىڭ باسقا دا سەبەپتەرى بار ەمەس پە؟»، - دەگەن سۇراق قويادى. ورىندى سۇراق.  «سىرتتاعى قازاقتاردى تەك اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن عانا پايدالانۋ كەرەك» دەگەن كەڭەستىك قاعيداعا يمانداي سەنىپ، عىلىمي ۇستانىم ەتىپ العان تاريحشىنىڭ مىنا سوزدەرىنە تاڭ قالعان كەز كەلگەن جۋرناليست قوياتىن سۇراق.  ايتپەسە، كەڭەستىك زامان قايدا، ءبىز قايدا؟! بۇگىنگى تاڭدا كەڭەستىك ستاندارتتاردى باسشىلىققا الۋ دەگەن تەك كۇلكى شاقىراتىنى راس. الايدا، اپامىز وعان ايىلىن جيا قويماپتى.

«ءسىز نە تۋرالى ايتىپ تۇرعانىڭىزدى بىلەم. كەيبىر جاۋاپسىز (!) عالىمدار قازاقتار شەتەلدەن حالىق سانىن ءوسىرۋ ءۇشىن كەلۋدە دەپ ءجۇر. ءبىراق، 2015 جىلدىڭ باسىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 24 جىلدا 956 مىڭ قازاق كوشىپ كەلىپتى. بىلايشا ايتقاندا، ءبىر ميلليونعا دا جەتپەيدى. سوندىقتان، مۇنداي سپەكۋلياسياعا جول بەرمەي، سيفرمەن سويلەگەن دۇرىس»، - دەيدى گ. مەڭدىقۇلوۆا.

تاريحشىنىڭ لوگيكاسىنا سالساق، 24 جىلدا سىرتتان كەلگەن قانداستاردىڭ سانى 1 ميلليونعا جەتپەي قالعانىنا سول الىستاعى اعايىن كىنالى بولىپ شىعادى. ال، اتامەكەن دەپ كەلگەن اعايىننىڭ الدىنان كەز بولاتىن قاعازباستىلىق پەن الەۋمەتتىك قيىندىقتار ەسەپكە الىنبايدى. قايتا، گ. مەڭدىقۇلوۆا حانىم «ورالماندار باسقالارعا كەسىرىن تيگىزبەي تىنىش ءجۇرسىن» دەپ كىجىنەدى.

«بىرىنشىدەن، ورالماندار كەۋدەلەرىن سوقپاي، وزدەرىن دۇرىس ۇستاسىن. ايتپەسە، مىندا كەلىپ الىپ «مەن اتامەكەنىمە كەلدىم» دەپ اۋزىن كوپىرتەدى. دۇرىس. كەلسىن. مەملەكەت بارلىعىن جاسادى. ءومىر ءسۇرسىن، جۇمىس ىستەسىن. ءبىراق، بىرەۋلەرگە كەسىرىن تيگىزۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ مىسال كەلتىرەيىن، 3 جىل بۇرىن موڭعوليادان كەلگەن «ورالمانكا» كوكشەتاۋدا مەكتەپتى كوتەرۋگە بارىن سالعان ديرەكتوردىڭ ۇستىنەن بارلىق ورىندارعا شاعىم جازدى. ءبىزدىڭ بيلىك ارىزعا سەنىپ، ديرەكتوردى جۇمىستان بوساتىپ، ورنىنا جاڭاعى ورالماندى وتىرعىزدى. تاعى ءبىر مىسال: 1996 جىلى ءبىر اقساقال جينالىستا وزدەرىن جارىقسىز، گازسىز جامبىل وبلىسىنا ورنالاستىرعانىن ايتىپ شاعىم جاسادى. سول اۋداندا تۇراتىن دوستارىم، كەرىسىنشە، مەملەكەت ورالماندارعا بارلىق جاعداي جاساپ وتىرعانىن، ولار بولسا، بارلىعىن تەرىسكە شىعاراتىنىن ايتادى. مەن وسىنداي قارىم-قاتىناسقا تاڭ قالامىن. سەندەر جۇمىس ىستەمەي، بارلىعىن ۇكىمەت اكەپ بەرسىن دەپ وتىرساڭدار ەشقاشان ەشتەڭەگە كوڭىلدەرىڭ تولمايدى. مەن الەمنىڭ 35 ەلىندە بولىپ، ونداعى قازاقتارمەن سويلەسكەنمىن. مۇندا كىمدەر كەلىپ جاتقانىن، كىمدەردىڭ سول جاقتا قالىپ جاتقانىن جاقسى بىلەمىن.

بۇلاردىڭ ءبىر جامان ادەتى بار. بىردەڭە بولسا بىردەن پرەزيدەنتكە حات جازادى. سوندىقتان، جەر-جەردەگى شەنەۋنىكتەر تەكسەرىس پەن شاعىمنان قورقىپ سولاردىڭ ايتقاندارىن ىستەپ بەرەدى»، - دەپ ورالماننان بولەك شەنەۋنىكتەرگە دە كىنا ارتا سويلەيدى.

اڭگىمەسىنىڭ اياعىندا «بىزگە مىنا داعدارىس زامانىندا جەرلىك، ورالمان دەپ بولىنبەي، بىرلىك ساقتاۋ كەرەك» دەپ مىرزاتايشالاعان تاريحشىنىڭ ايتقاندارىنان تۇيگەنىمىز قازاقستانداعى بارلىق ساتسىزدىكتەر مەن قيىندىقتارعا ەڭ الدىمەن «ورالماندار» كىنالى ەكەن. عالىمنىڭ ويىنشا، سىرتتان كەلەتىن قازاق مۇندا قۇل بولۋعا دايىندالىپ كەلۋى ءتيىس كورىنەدى. زاڭدى قۇقىقتارىن تالاپ ەتىپ، مەملەكەت كەپىلدىك بەرەتىن الەۋمەتتىك جارلەماقىلار سۇراۋعا بولمايدى. ءوزى تۇرىپ جاتقان ەلدى مەكەندەگى، ەڭبەك ەتەتىن ۇجىمداعى زاڭسىزدىقتار تۋرالى جاق اشپاۋى، ەشقايدا شاعىمدانباۋى، ەشكىمگە «اقىل ۇيرەتپەۋى» قاجەت ەكەن.

قازاق دياسپوراسىنىڭ تاريحىن وزەك ەتكەن دوكتورلىق ديسسەرتاسيا جازعان عالىمنىڭ ول ەڭبەگىندە نە ايتقانىنا داۋىمىز جوق، ءبىراق، مىنا سوزدەرىنەن سىرتتان كەلەتىن ازاماتتاردى تەك تەگىن ەڭبەك كۇشى دەپ باعالايتىن كەڭەستىك ويلاۋ جۇيەسىنەن ارىگە ۇزاماعانىن، ۇلتتىق يدەولوگيا مەن ساياساتتان بەيحابار، قازاق مۇددەسىنە ەش باس اۋىرتپايتىن جان ەكەنىن ۇقتىق. مۇندايدا قازەكەم «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋرماسىن» دەيتىنى بار...

دارحان مۇقان