2025 جىلدىڭ 5 ناۋرىز كۇنى ق ر پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ قولداۋىمەن الماتىداعى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيدە «التىن ادامنىڭ مۇراسى» دەپ اتالاتىن كورمە اشىلدى. كورمە كۆانتتىق فيزيكا ارقىلى الەمدە تۇڭعىش رەت ەسىك قورعانىنداعى التىن ادام مۇراسى بويىنشا پروتو داۋىردەگى العاشقى ادامزات ءتىلىنىڭ راسشيفروۆكاسىن جاساعان جاراتىلىستانۋشى عالىم، ادامزاتتىڭ 50000 جىلدىق تاريحىنا بويلاپ، بايىرعى جاھاندىق تۇلعالار ءومىرىن سۋرەتتەپ، ەجەلگى وركەنيەتتەردىڭ عاجايىپ قۇپياسىن بۇگىنگە جەتكىزگەن بىرەگەي زەرتتەۋشى عالىم – ماعريپا جىلقىبايەۆانىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي وتكىزىلۋدە.

ەكى اپتاعا سوزىلاتىن كورمەنىڭ اشىلۋ راسىمىندە جاپونياداعى حوككايدو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى، فيزيك عالىم فۋدزيي كاندزيدىڭ قۇتتىقتاۋى وقىلدى. «ءقادىرلى قوناقتار! مىناۋ قاربالاس زاماندا «التىن ادامنىڭ مۇراسى» كورمەسىنە ۋاقىتتارىڭىزدى ءبولىپ كەلگەندەرىڭىزگە كوپ راحمەت! وكىنىشكە وراي، مەن بۇل شاراعا قاتىسا المادىم. ءبىراق الىستاعى جاپونيانىڭ حوككايدو وڭىرىنەن كورمەنىڭ اشىلۋىنا وراي سالەمىمدى جولداپ، ءبىر اۋىز قۇتتىقتاۋ لەبىزىمدى جەتكىزگىم كەلەدى. بۇل كورمە، جامبىل اۋىلىندا تۋىپ-وسكەن مارقۇم عالىم جىلقىبايەۆا ماعريپاعا （1945～2019）ارنالىپ ۇيىمداستىرىلىپ وتىر. عىلىم دوكتورى ماعريپا جىلقىبايەۆا 1995 جىلعا دەيىن لەنين اتىنداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە دوسەنت قىزمەتىن اتقارىپ، رادياسيا مەن قورشاعان ورتا ەكولوگياسىنا قاتىستى كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەردى جاريالادى.

1989 جىلدان باستاپ، قازاقستاننىڭ ەسىك قالاسى اۋماعىنداعى قورعاننان تابىلعان ەجەلگى ساقتىڭ التىن ادامىمەن بىرگە شىققان كۇمىس زەرەنشەگە بەدەرلەنگەن 26 تاڭبا تۋرالى فيزيكا عىلىمىنىڭ امالدارىن قولدانىپ زەرتتەۋدى باستاپ، كوپتەگەن قۇندى ەڭبەكتەردى قالدىردى. وعان قوسا يەروگليفتەردىڭ ەڭ كونە ارحەتيپىن زەرتتەپ، جارتاستارعا قاشالعان مىڭنان استام سۋرەتتەردىڭ ءمانىن اشىپ وقىدى.

دوكتور جىلقىبايەۆا زەرتتەگەن پەتروگليفتەردىڭ ىشىندە، قازاقستاننىڭ الماتى وبلىسىندا ورنالاسقان «بۋددا جازۋلارى» دەپ اتالاتىن جارتاسقا بەدەرلەنگەن جۇمباق ءماتىن مەن ىلە وزەنى بويىنداعى «بۋددا سۋرەتتەرىنىڭ» شيفرى كىرەدى. مەن، فۋدزيي كاندزي 2015 جىلى عالىمنىڭ قىزى شارافات جىلقىبايەۆامەن بىرگە جامبىل اۋىلىنا باردىم جانە دوكتوردىڭ عىلىمي مۇراسىمەن تانىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدىم.

بۇل كورمەدە عىلىم دوكتورى ماعريپا جىلقىبايەۆانىڭ ءومىرى مەن ەڭبەكتەرىن تانىستىراتىن ءارتۇرلى ستەند-ستەللاجدار بار. سىزدەر كورمەگە قويىلعان ماتەريالداردى تاماشالاۋ ارقىلى عالىمنىڭ ۇلى مۇراسىمەن جاقىنىراق تانىسادى دەگەن ويدامىن. سونىمەن قاتار بۇل كورمە ارقىلى جاڭاشا ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداپ، رۋحاني قۋات الادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. وسى كورمەنى ۇيىمداستىرۋعا قولداۋ كورسەتكەن بارشا ازاماتتارعا شەكسىز العىسىمدى ايتا وتىرىپ، يگىلىكتى ءىس جالعاسىن تابادى دەپ سەنەمىن» دەلىنگەن جاپون عالىمىنىڭ جەدەلحاتىندا.

جيىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرانى قورعاۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى رۋستام مۋزافاروۆ قازاقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ وتكەنى تۋرالى بايانداما جاساپ، «مادەنيەت – رۋحاني ءومىردىڭ وزەگى» ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى. جيىندا عالىمنىڭ كوزىن كورگەن جاندار ەستەلىكتەرىمەن ءبولىسىپ، «ءۇش قيان» باسپاسىنان جارىق كورگەن «التىن ادامنىڭ اماناتى»، «التىن ادامنىڭ مۇراسى» جانە «قۇپيا كۇشتەر قۇدىرەتى» دەپ اتالاتىن كىتاپتاردىڭ تانىستىرىلىمى بولدى.

بازار ساماليكوۆ، ماعريپا شوجەعۇل قىزىنىڭ شاكىرتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەترو قۇرىلىسىنا ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر:  

– مەن ۆ.ي.لەنين اتىنداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا وقىعانمىن. الماتى مەترو قۇرىلىسىنىڭ باسىندا ماعريپا جىلقىبايەۆا سياقتى ۇلاعاتتى ۇستازداردىڭ ءدارىسىن تىڭداعان، وسى ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن مەنىڭ زامانداستارىم تۇر. ماعريپا شوجەعۇل قىزى جوو-نا تۇسكەندە باعىت-باعدار بەرگەن، ءومىر تۋرالى ءبىلىمدى بويىما سىڭىرگەن ۇستازىمنىڭ ءبىرى. ول كىسىمەن العاش رەت 1976 جىلى ارميادان كەلگەندە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ دايىندىق فاكۋلتەتىندە كەزدەستىك. ماعريپا شوجەعۇلقىزىن ستۋدەنتتەر جاقسى كورەتىن. مەن دە ونى جاقسى كوردىم. مىنەزى جايدارى، تاماشا كىسى ەدى. قانداي جاعداي بولسا دا ەشقاشان قاباعىن شىتىپ اشۋلانبايتىن.

1978 جىلى تومسكىگە بايانداما جاساۋعا باراردا پويىزعا شىعارىپ سالعانىم ەسىمدە. ودان كەيىن مەن جەزقازعانعا كەتتىم. جەزقازعان كەن بايىتۋ كومبيناتىندا العاشقىدا تاۋ كەن ماستەرى كەيىن ۋچاستوك مەڭگەرۋشىسى، شاحتانىڭ باس ينجەنەرى، شاحتا باستىعى بولىپ جۇمىس ىستەدىم. ون جىلدان سوڭ الماتىعا ورالدىم. قالانىڭ ورتاسىنان ءۇي العاندا وتباسىمىزبەن ارالاستىق. التىن ادامنىڭ تاڭبالارىن زەرتتەۋگە ۇزاق جىل جۇمسادى. قاجىرلى ەڭبەكتەنۋدەن جالىقپايتىن، عىلىمعا شىن بەرىلگەن ادام بولاتىن. 2019 جىلى ۇستازىمدى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالدىق. ارينە، وسىنداي عۇلاما عالىمنىڭ ومىردەن ەرتە كەتكەنى وكىنىشتى. ارتىنا مول مۇرا قالدىردى. جاستار ەڭبەكتەرىن وقىپ جۇرسە، قازاق عىلىمىنىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەنىن تۇسىنسە دەيمىن.

كاميلا تلەش قىزى تۇماتايەۆا، الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى:

– مەنىڭ جولداسىم ءساميدين تۇماتايەۆ پەن ماعريپا شوجەعۇل قىزى الماتى وبلىسى جامبىل اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ەكەۋى دە ۆ.ي.لەنين اتىنداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەدى. ماعريپا فيزيك، جولداسىم ماتەماتيك ەدى. جولداسىم ماعريپانىڭ ارىپتەسى ءارى سىيلاس اعاسى بولدى. بىرلەسكەن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى دا بار، وقۋلىقتار جازعان. وتباسىمىزبەن جاقسى ارالاستىق. جولداسىم بالالارعا ونىڭ ەڭبەكقورلىعىن، ىزدەنىمپازدىعىن ۇلگى عىپ ايتىپ وتىراتىن، «ماعريپا سياقتى ەڭبەك ەتىڭدەر» دەپ. ماعريپا شوجەعۇل قىزى «كۆانت»، «ناۋكا ي جيزن»، «پريرودا» سياقتى جۋرنالداردى جازدىرىپ الاتىن. قورشاعان ورتا، تابيعاتقا ادامنىڭ اسەرى جايىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىن. وسىمدىكتەردى زەرتتەگەنى ەسىمدە. ادام ەنەرگياسىنىڭ وسىمدىكتەرگە اسەرى. التىن ادامدى زەرتتەۋدى باستاعاندا اۋىردى. جولداسىم «بۇل اۋىر جۇمىس، تاستا! ودان دا ءوزىڭنىڭ جاعدايىڭدى ويلا» دەدى. ءبىراق ماعريپا العان بەتىنەن قايتپادى. ومىردە كوپ قيىندىق كورگەن ادام. التىن ادامعا قاتىستى ەلباسىنا، ۇكىمەت باسشىلارىنا حات جازدىم دەپ جولداسىما زۆونداپ ايتىپ وتىراتىن. ءبىزدىڭ ۇيدە ماعريپا جازعان التىن ادامنىڭ كىتاپتارى بار. ارينە، ءبىز ونى جاقسى تانىعاندىقتان، كىم ەكەنىن بىلەمىز دەپ ويلايتىنبىز. مەن ونىڭ شىن بولمىسىن التىن ادامنىڭ كىتاپتارىن وقىعان كەزدە تۇسىنە باستادىم. جولداسىم ءتىرى بولسا «ماعريپا جاقىندارىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماي التىن ادام جازۋىن زەرتتەپ ەدى، اقىرى تاريحتى قوپارىپ شىعارىپتى عوي» دەيتىن ەدى. حالىق قاڭتار وقيعاسىندا ءبىراز قيىنشىلىق كوردى، ەندى ونداي قيىن كەزەڭ بولماسىن. عالىم مۇراسى مەملەكەت دامۋىنا قىزمەت ەتسىن.

نۇرداۋلەت اقىش، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى:

– عالىمداردىڭ جان-دۇنيەسىن ءتۇسىنۋ وڭاي ەمەس. ماعريپا جىلقىبايەۆا فيزيكا، التىن ادام عانا ەمەس، ادەبيەتتانۋ بويىنشا دا زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن. بۇكىل ءومىرىن عىلىمعا ارناعان. سوڭعى كەزدە ءپانارالىق بايلانىستى

ءبىلىم مينيسترلىگى قولعا الا باستادى. ال ماعريپا جىلقىبايەۆا ونى باياعىدا باستاپ كەتكەن. ءارتۇرلى عىلىم سالالارى بويىنشا كەشەندى ءارى سالىستىرمالى زەرتتەۋ جۇرگىزۋمەن كەز-كەلگەن عالىم اينالىسا المايدى. دامۋدى ويلاعان ەلدە عالىمدارعا الدىڭعى كەزەكتە ورىن بەرىلۋى كەرەك. ءبىز جامبىلدىڭ ولەڭدەرىن بىلەمىز، ال ونىڭ قۇپيا قىرلارى تۋرالى ماعريپا جىلقىبايەۆانىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى ءبىلىپ وتىرمىز. جىراۋدىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى تۇرعىسىنان زەرتتەگەن. «جامبىلدا تەلەپاتتىق قاسيەت بولعان» دەيدى عالىم. باقسى-بالگەرلەر قايدان شىقتى؟ «جامبىلدىڭ جۇمباق الەمى» كىتابىندا عىلىمي تەرميندەردى قولدانىپ سونى تۇسىندىرگەن. ماعريپا جىلقىبايەۆا مۇراسىن زەرتتەيتىن جاس عالىمدار كوبىرەك شىقسا مەملەكەتكە پايداسى زور.

ماحمۋت قوسمامبەتوۆ، «ءۇش قيان» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى:

– شىن عالىم قانداي بولادى؟ شىن عالىم دۇنيەدەن بيىك تۇرادى.

ەينشتەيننىڭ 1922 جىلى «اتاق قۋعان، دۇنيە قۋعان، بايلىق قۋعان جانتالاس ومىردەن قاراپايىم عۇمىر كەشۋ اناعۇرلىم باقىتتىراق» دەپ توكيودا ايتقان ءسوزى بار عوي. كەشە ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتە عىلىمي كونفەرەنسيادا بولدىم. عىلىمي اتاقتىنىڭ ءبارى عالىم ەمەس. كەۋدەسىنە گالستۋك تاعىپ شىتىرەيىپ جۇرەتىن بوسكەۋدە پروفەسسورلار دا بار. بىلتىر جامبىل اۋىلىنا بارىپ عالىم ءبىلىم العان مەكتەپتەگى «التىن ادام» مۋزەي كابينەتىن كورىپ، وقۋشىلارمەن كەزدەستىم. ەرەكشە تازا اۋرا بار بۇل كابينەتتە. تامىرى تەرەڭ حالىقپىز عوي. مەن ءوزىم ماڭعىستاۋدىڭ جىگىتىمىن. «التىن ادامنىڭ مۇراسى» دەگەن كىتاپتا «ماڭعىستاۋدا 41 حاندىق بولعان» دەپ جازىلعان.