ءۇش ءتىلدى وقىتۋ جۇيەسىن قولداعان كاسىپكەرلەر قازاقستاندىقتارعا، بالالارىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداپ وتىرعان اتا-انالار قاۋىمىنا ۇندەۋ جولداپتى. ايدىن راقىمبايەۆ، ايگۇل جايلاۋبەكوۆا، اندرەي لاۆرەنتيەۆ، اناتوليي پوبياحو، ارمانجان بايتاسوۆ، باۋىرجان جامالوۆ، بەرىك قانييەۆ، عالىمجان ەسەنوۆ، گاۋھار قاپاروۆا، داۋرەن جاقسىبەك، ەلدار ءابدىرازاقوۆ، ەرلان قوجاسباي، يسلامبەك سالجانوۆ، كەڭەس راقىشيەۆ، مەحمەت كەمال چەتينەللي، ماحمۋد شادييەۆ، مارات شوتبايەۆ، سيديك حان، تالعات احسامبييەۆ، تۇرسەن الاگوزوۆ ەسىمدى بىرنەشە بيزنەسمەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ۇسىنىپ وتىرعان ءۇش تىلدە وقىتۋ جۇيەسىن قىزۋ قولدايتىندارىن ايتىپ وتىر.

كاسىپكەرلەردىڭ وزدەرىنىڭ تىكەلەي جۇمىستارىنا قاتىسى جوق، بيزنەس وكىلدەرىنىڭ بارلىعى بىردەي پىكىر بىلدىرە المايتىن قوعامدىق ماسەلەلەرگە قاتىستى ۇندەۋ جاساۋى ءبىر بۇل ەمەس. ەستەرىڭىزدە بولسا، 1994 جىلى دا وزدەرىن ەليتا سانايتىن ءبىر توپ كاسىپكەر «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسىن ەنگىزۋدى ۇسىنىپ، وسىنداي ۇندەۋ تاستاعان بولاتىن. ول باستاماعا دا بيلىك قارسى بولماعانىمەن، قالىڭ بۇقارا نارازىلىق تانىتىپ، قوعامدا قىزۋ تالقىلانعان ەدى.

باسىم بوللىگى ءۇش ءتىل تۇگىلى ءبىر تىلدە، ونىڭ وزىندە ورىس تىلىندە ارەڭ سويلەپ جۇرگەن ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەردىڭ بۇل جولعى لەپىرۋلەرىنە نە سەبەپ بولعانىن انىقتاۋ ءۇشىن ولار جاساعان ۇندەۋگە نازار سالايىق.

«ءبىز قازاقستاندىق جاۋاپتى بيزنەس رەتىندە مەكتەپتەردە ءۇش تىلدە وقىتۋدى قولدايتىنىمىزدى مالىمدەيمىز. بۇگىندە قازاقستاندا 1 ميلليوننان استام وقۋشى ءۇش تىلدە ءبىلىم الۋدا، ولار كەلەر جىلى 4-سىنىپقا بارادى. وسى بالالاردىڭ تابىستارىن ءبىز كورىپ وتىرمىز، بارلىعى كەرەمەت» دەپ باستالادى كاسىپكەرلەردىڭ ۇندەۋ حاتى.

بۇل باستاما (ءۇش تىلدە وقىتۋ – رەد.) مەملەكەتكە قاجەت جاڭا ادام كاپيتالىن قالىپتاستىراتىنىنا قاتتى سەنەتىندەرىن ايتقان بيزنەس وكىلدەرى بىرنەشە ءتىلدى قاتار مەڭگەرۋ اۋىلدىڭ دا، قالانىڭ دا بالالارى ءۇشىن مول مۇمكىندىك اشاتىنىن ايتىپتى.

«قىسقاشا ايتقاندا، باعدارلامانىڭ بولاشاعى زور جانە ول ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاسالعان. تىلدەردى ساپالى مەڭگەرۋ – ول بارلىق قازاقستاندىق جاستاردىڭ كەڭەيگەن تانىمى. ءبىز تەك ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋدىڭ وسىنداي ۇلگىسى ارقىلى عانا ءوزىمىزدىڭ قازاقستاندىق قوعامدى قۇرا الاتىنىمىزعا، الەمدىك وركەنيەتتىڭ، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جاڭالىقتارىن قازىرگى زامان تالاپ ەتىپ وتىرعانداي ءبىلىپ، يگەرىپ، پايدالاناتىنىمىزعا مۇمكىندىك تۋاتىنىنا سەنىمدىمىز»، - دەلىنگەن ۇندەۋدە.

كاسىپكەرلەر بۇعان دەيىن دە سان مارتە ايتىلعان بۇل جاتتاندى تەزيستەرمەن شەكتەلمەي، قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ مۇمكىندىكتەرىن كەمسىتىپ كەتۋدى دە ۇمىتپاپتى.

«قازاق مەكتەپتەرىندە، اسىرەسە، اۋىلداردا ءبىلىم الىپ جاتقان جاستاردىڭ ودان ءارى ساپالى جوعارى ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى. ولار ءبىزدىڭ كوشباسشى ۋنيۆەرسيتەتتەرىمىز: نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى، قمەبي (كيمەپ)، قبتۋ، ىت-ۋنيۆەرسيتەتكە، ياعني، نەگىزگى وقىتۋ ءتىلى اعىلشىن ءتىلى بولىپ سانالاتىن وقۋ ورىندارىنا تۇسكەندە قيىندىققا تاپ بولادى. ال، ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپ وقۋشىلارى قازاق ءتىلىن ناشار مەڭگەرەدى. سوندىقتان، مۇندا جاڭا جول كەرەك»، - دەيدى كاسىپكەرلەر.

بيزنەسمەندەردىڭ ويىنشا، ءۇش تىلدە وقىتۋ جۇيەسىنە قارسى ازاماتتار زامانعا ساي يننوۆاسيالارعا دا قارسى سەكىلدى. بۇل باستاماعا نارازى نەمەسە كۇمانمەن قارايتىن ادامدارعا دا اقىل ۇيرەتىپتى بيزنەس وكىلدەرى.

«ءبىز حالىقتىڭ كۇماندانىپ وتىرعان بولىگىن ءبىزدى تىڭداۋعا شاقىرامىز. قازاقستاندىقتاردىڭ بولاشاق ۇرپاقتارىنا جاڭا الەمدە جاڭا ءبىلىم كەرەك ەكەنىنە سەنىڭىزدەر. ءتىل – مادەنيەتتىڭ، ۇلتتىق بىرلىكتىڭ باستى كورىنىسى، ۇلتتىڭ جەكە الەۋمەتتىك قۇرىلىپ رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ قۇرالى»، - دەگەن ولار ەل ازاماتتارىنىڭ بۇگىندە ەكى تىلدە سويلەيتىنىن ماقتان ەتىپتى.

سونداي-اق، ولار قازاقستاننىڭ دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋى ءۇشىن ەلگە مىقتى فيزيكتەر، حيميكتەر مەن ماتەماتيكتەر، بيولوگتار مەن تەحنولوگتار قاجەتتىگىن ايتىپ، ولاردى وقىتۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلى قاجەت دەگەن ۇيعارىمدارىن ۇسىنىپ وتىر. ءوز ايتقاندارىنا كوپتى سەندىرۋگە ىقپالى بولار دەدى مە ەكەن، ۇندەۋلەرىندە ەلباسىنىڭ جولداۋلارىنىڭ بىرىندە ايتقان «حالىق ۇرپاق تاربيەسىمەن، ونىڭ دەنساۋلىعى، ءبىلىمى مەن دۇنيەتانىمىنا قامقورلىعىمەن دانا. ازاماتتار قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن قاتار مەڭگەرۋ كەرەك. سوندا عانا ءار ادام ءوز ەلىنىڭ پاتريوتى، الەمگە تانىمال جانە قۇرمەتتى ازامات بولادى» دەگەن ءسوزىن پايدالانىپتى.

الايدا، قوعامنىڭ بەلسەندى بولىگى جەر رەفورماسى مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى باستامالارعا بىردەي نارازىلىق تانىتىپ جاتقاندا، «جاڭالىق» اشقان كاسىپكەرلەردىڭ بۇل دايەكتەرى ءۇش تىلدە وقىتۋعا قارسىلىق بىلدىرۋشىلەردىڭ ۋاجدەرىن، ولاردىڭ قارسى بولۋعا سەبەپ رەتىندە كورسەتكەن ارگۋمەنتتەرىن سانامالاپ تۇرىپ جوققا شىعارا الماعان سياقتى. قىسقاشا ايتقاندا، كاسىپكەرلەر قاۋىمى ونسىز دا حالىقتىڭ قىسىمىنا ۇشىراپ وتىرعان بيلىككە از-ماز قولداۋ جاساساق دەگەن نيەتىن وسىنداي ۇندەۋمەن بىلدىرگەن سياقتى. بۇل دا – دەموكراتيالىق قوعام قاعيدالارىنا ساي ءۇردىس. كاسىپكەرلەر توڭكەرىس جاساۋعا ارەكەتتەنىپ وتىرعان جوق. بار بولعانى پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. مۇنى زاڭ تالابى نەمەسە كۇمان كەلتىرۋگە بولمايتىن رەسمي قۇجات دەپ قابىلداۋعا استە بولمايدى. اركىمنىڭ پىكىر ءبىلدىرۋ قۇقىعى، وي ەركىندىگى بار. ولاي بولسا، وسى ماسەلەدە كەرىسىنشە، ءۇش تىلدە وقىتۋعا نارازىلىق تانىتىپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ دا پىكىرلەرىنە كوز جۇگىرتسەك.

ءومىر شىنىبەك ۇلى، جوعارى ساناتتى ۇستاز (شىمكەنت قالاسى):

ءقازىر ءبىلىم بەرۋ سالاسى ەرىنبەگەن ادام پىكىر بىلدىرەتىن، ءتۇرلى ەكسپەريمەنتتەر سىنالاتىن الاڭ بولىپ بارادى. بۇل سالاعا بوتەن ەمەسپىن، ۇستاز رەتىندە مىنانى ايتقىم كەلەدى:

1. يا، نەشە ءتىل بىلسەڭ دە ارتىق ەمەس. ءبىراق، زاڭمەن بەكىتىلگەن مەملەكەتتىك ءتىلدى شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ەتە الماي تۇرعان ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ونى ابايلاپ ىسكە اسىرۋ كەرەك. ا) باستاۋىش سىنىپتاردا بالانى انا تىلىندە وقىتقان ءجون. وسى سىنىپتاردا بالانىڭ اقىل-ويى مەن دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزى قالانادى. ءا) ۇشتىلدىلىك ەنگەن جاعدايدا انا ءتىلى بۇرىن ەكىنشى پلاندا بولسا، ەندى ءۇشىنشى پلانعا سىرعيدى. اتا-انا الدىمەن شەت تىلىنە كوبىرەك نازار اۋداراتىن بولادى. ب) بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرۋ ارقىلى وزدەرى دە قازاق ءتىلىن ۇيرەنە باستاعان ءورىستىلدى قازاقتار ءتىل ۇيرەنۋدەن باس تارتۋعا ءماجبۇر بولادى. ەندى ولار بالاسى ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن باستى نازاردا ۇستايتىن بولادى. قازاق تىلىمەن تەرەڭىرەك اينالىسۋعا ۋاقىتى بولا بەرمەۋى مۇمكىن. ەڭ باستىسى ەندى ولاردا قازاق ءتىلىن ۇيرەنگە دەگەن موتيۆاسيا قالمايدى.

2. ماماندار ماسەلەسى. اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتە الاتىن دارەجەدە بىلەتىن مامان 50-60 مىڭ تەڭگە جالاقىسى بار مەكتەپكە بارادى ما؟ اۋىل مەكتەبىنىڭ جايى قالاي بولادى؟ ول اۋدارماشىلىقتى تاڭدايدى نەمەسە اعىلشىن ءتىلىن وقىتاتىن اقىلى كۋرستارعا جۇمىسقا ورنالاسۋعا تىرىسادى. ناتيجەسىندە، مەكتەپكە جوو-ن سۇيرەتىلىپ ازەر بىتىرگەن مامان بارادى. ۇشتىلدىلىكتى قولداپ وتىرعان بيزنەسمەندەر اۋىلداردا سوڭعى رەت قاشان بولىپتى؟ بولسا بولعان شىعار، ءبىراق مەكتەپكە باس سۇقپاعاندارى سوزدەرىنەن بايقالىپ تۇر.

مۇحتار تايجان، ساياساتكەر:

بيزنەسمەندەردىڭ قازاقستاندا نەگىزگى پاندەردىڭ قازاق تىلىندە وقىتىلۋىن توقتاتۋ تۋرالى بۇلاي حات جازۋىنا مورالدىق قۇقىقتارى جوق. سىزدەر مۇنداي مالىمدەمە جاسايتىنداي ساراپشى، عالىم نەمەسە پەداگوگ ەمەسسىزدەر. سىزدەر ءتىل تاقىرىبىنداعى ويلارىڭىزدى ورتاعا سالاتىنداي بارلىعىڭىز قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەنسىزدەر مە؟ سىزدەردىڭ قايسىلارىڭىز بالامىزدى قازاق تىلىندە، قازاق مەكتەبىندە وقىتتىق دەپ ماقتانا الاسىزدار؟ قازاقستاندا اقشا تابا وتىرىپ، سىزدەر قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى قولدانۋ سالاسى – مەكتەپتە شەكتەلۋىن قولداپ وتىرسىزدار. بۇگىنگى جاعدايدا بيزنەستە جەتىستىككە جەتكەندەرىڭىز سىزدەرگە بارلىق سالاداعى، ونىڭ ىشىندە مەكتەپ ماسەلەسىندە ساراپشى بولۋعا قۇقىق بەرمەيدى. قازاق تىلىنە قۇرمەتسىزدىك – قازاق حالقىنا قۇرمەتسىزدىك. سوڭعى ۋاقىتتا بيلىكتىڭ ءوزى حالىقپەن ساناسا باستاعانىنا نازار اۋدارىڭىزدار. بيلىك بۇل جەردە دۇرىس قادامعا بارىپ وتىر.

تالعات قالييەۆ، ساياساتتانۋشى:

مۇنداعى ەڭ قورقىنىشتىسى – بالالاردى شەت تىلدەرىن جىلدام ۇيرەنۋگە ءماجبۇر بولعان مۇعالىمدەر وقىتادى. بالالارعا فيزيكا، ماتەماتيكا، حيميا، باسقا دا ناقتى عىلىمداردان اعىلشىن تىلىندە ساباق بەرۋ ءۇشىن ول بىلىمدەردى ءمۇعالىمنىڭ ءوزى دە سول تىلدە الۋى كەرەك. ءمۇعالىم ساباقتا ءوز ويىن ايتا ما، ءپاندى تۇسىندىرە مە؟ ەندى مۇعالىمدەر ءپاننىڭ وزەكتىلىگىنە ۇڭىلمەي، قاتەلىكتەرگە بوي الدىرىپ، ساباقتاردى ءاتۇستى وتەتىن، دايىن قۇرالداردى نەمقۇرايلى پايدالاناتىن بولادى. ال، بالالاردىڭ شەت تىلىندە ساباق ءوتىپ تۇرعان ءمۇعالىمدى ءتۇسىنۋى بولەك اڭگىمە.

عازيز تورتبايەۆ، Turan Investment كومپانياسىنىڭ ديرەكتورى:

ءبىلىم مەن عىلىم ەكسپەريمەنتتى كوتەرمەيتىن سالا. بىزگە بارلىق وقۋشىنىڭ مەكتەپ پاندەرىن ءۇش تىلدە وقىپ، پوليگلوت نەمەسە اۋدارماشى بولعانىنىڭ كەرەگى جوق. ەگەر ولار باستاۋىش سىنىپتان باستاپ ءۇش تىلدە وقيتىن بولسا، وندا ولار ءبىر ءتىلدى دە دۇرىس مەڭگەرە المايتىن بولادى. تەك ءبىر تىلدە عانا جاقسى مامان بولىپ شىعۋعا بولادى. ول – تىلگە ەمەس، ءبىلىمنىڭ ساپاسىنا بايلانىستى ماسەلە. مىسالى، جاپونيادا، اقش-تا جاقسى ماماندار تەك ءبىر تىلدە دايىندالادى، ويتكەنى، ساپالى مامان دايىنداۋ تىلگە ەمەس، ءبىلىم ساپاسىنا بايلانىستى. كەشە، بۇگىن ەلىمىزدە ەكى تىلدە (قازاق، ورىس تىلدەرىندە) ءبىلىم بەرىلىپ كەلسە، ەندى ءۇش تىلدە (اعىلشىن ءتىلىن قوسۋ) وقىتۋ قاراستىرىلۋدا. كەلەشەكتە بىرەۋلەر جۇڭگو تىلىندە وقىتۋدى قالاپ، ءتورت تىلدە ءبىلىم بەرۋدى ۇسىنار. ءتىپتى، بىرەۋلەر، اراب، تۇرىك، فرانسۋز تىلىندە وقىعىسى كەلەر. ءسويتىپ، ول تىلدەردىڭ الەمدەگى ىقپالىنا قاراي قوسا بەرەمىز بە؟ بىرىنشىدەن، مۇنىڭ بارلىعى جاقسى ارينە. ءبىراق، ول مەملەكەتتىك تىلگە – قازاق تىلىنە نۇقسان كەلتىرمەيتىندەي بولۋى كەرەك.

ەكىنشىدەن، مەملەكەت ءوز ازاماتتارىنا الەمنىڭ بارلىق تىلىندە ءبىلىم بەرۋگە مىندەتتى ەمەس. قالاعان ادام ونى ءوز ەركىمەن، اقشاسىن تولەپ وقىپ الادى. الەمنىڭ بارلىق دامىعان ەلدەرىندە ءبىلىم تەك مەملەكەتتىك تىلدە بەرىلەدى. ەشكىم مەملەكەتتىك دەڭگەيدە، 1-سىنىپتان باستاپ مۇنداي ەكسپەريمەنتتەر جاساپ وتىرعان جوق. بىرەۋگە جاعۋ ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ سالاسىن قۇلدىراتۋدىڭ، كەلەر ۇرپاقتىڭ تاعدىرىمەن ويناۋدىڭ قاجەتى جوق.

گۇلجاۋھار نۇرتايەۆا، الماتى قالاسىنداعى №172 مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى:

باستاۋىش سىنىپتان باستاپ ءۇش تىلدە وقىتۋ بالانىڭ پسيحولوگياسىنا عانا ەمەس، بىلىمىنە دە كەرى اسەر ەتەدى. بالالار باستاۋىشتا جالپى نەگىزگى ءبىلىمنىڭ نەگىزىن قالايدى. سول سەبەپتى باستاۋىشتى ءۇش تىلدە وقىتۋ وتە كۇردەلى نارسە. قازاقشا وقىتىپ جاتقاننىڭ وزىندە كەي بالالاردىڭ قابىلداۋى وتە باياۋ جۇرەدى. ولارمەن ارنايى پەداگوگيكالى-پسيحولوگيالىق دايىندىقتار جاساپ ءجۇرىپ، قاتارىنا ىلەستىرەمىز. سونداي قابىلداۋى باياۋ بولاتىن بالالاردى ءۇش تىلدە وقىتىپ، ولاردىڭ ءبىلىم الۋعا دەگەن ىنتاسىنان ءتىپتى ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن.

بىرنەشە تىلدە وقىتۋدى جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتىڭ توعىزىنشى سىنىبىنان باستاۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. ونداي جاعدايدىڭ وزىندە، توعىزىنشى سىنىپتان سوڭ وقۋشى ءوزى باعىت تاڭداۋ كەرەك شىعار. مىسالى، مىنا باعىتتا مىناداي تىلدەردە وقيمىن دەپ، بولاشاق ماماندىعىنا قاراي بەيىمدەلۋىنە ىڭعايلى. ياعني توعىزىنشى سىنىپتان باستاعاننىڭ وزىندە بىرنەشە تىلدە وقۋ-وقىماۋدى وقۋشىنىڭ ءوزى تاڭداۋى كەرەك.

فيزيكا-ماتەماتيكا سياقتى سالالىق پاندەردى اعىلشىن تىلىندە وقىتۋدى جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ بارىنە جاپپاي ەنگىزۋدى دە ونشا قولدامايمىن. جوعارى سىنىپتاردا بالا سولاي وقىعىسى كەلسە، ءقازىر نازاربايەۆ مەكتەبى، قازاق-تۇرىك ليسەيى سياتى ءبىلىم وشاقتارى بار. بالا سوندا اۋىسىپ، اعىلشى ىلىندە وقي الادى. ال تەرمينگە تولى ساباقتاردى جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ دەگەن وقۋشىنىڭ ۇلگەرىمىنە كەرى اسەر ەتەرى ءسوزسىز. مەنىڭشە، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە اعىلشىن ءتىلى پانىنەن باسقاسى مەملەكەتتىك تىلدە وقىتىلعانى ءجون.

جالپى، بۇل ءۇش تىلدىلىك ارقىلى ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرامىز دەگەنىمىزبەن، وقۋشىلاردىڭ بىلىمگە دەگەن ىنتاسىن جوعالتىپ الۋ ءقاۋىپى باسىرىماق.

دايىنداعان: دارحان مۇقانتەگى