ارمىسىزدار، اياۋلى باۋىرلار! سىزدەرمەن ءار قيىرداعى قانداستاردىڭ پىكىرىن ورتاعا ءتۇيىستىرىپ، بىر-بىرىنە جاقىنداستىرۋدى مۇرات ەتكەن «قامشى» پورتالىندا جۇزدەسكەنىمە شىن جۇرەكتەن قۋانىشتىمىن. اقتارىلا جازعان لەبىزدەرىڭىزگە، ىستىق ىقىلاستارىڭىزعا، ويداعىنى قوزعار سۇراقتارىڭىزعا راحمەت!

     سۇراقتاردىڭ ءبىراز بولىگى پولشا ساپارى تۋرالى قويىلىپتى. وسى ساپار جايىندا بۇدان بۇرىن دا بىرنەشە رەت سۇحبات بەرگەن ەدىم. ەندى، مىنە، ءوزىم بارىپ، ارالاپ قايتتىم. وقىرماندارمەن، ادەبي قاۋىممەن، وزگە جۇرتتىڭ اقىندارىمەن جۇزدەستىم. سونى ەگجەي-تەگجەيلى بايانداپ بەرەيىن. بۇل تومەندەگى جانىبەك، اقتانبەردى، اسىل، «اعاڭ» سەكىلدى جاناشىر وقىرماندارىما جانە وسى ساپار تۋرالى بىلگىسى كەلگەن باسقادا ازاماتتارعا جاۋابىم دەرسىزدەر. ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعى كەڭىرەك كوسىلىپ، باۋىر جازۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. تۇيگەن وي كوپ، العان اسەر دە جەتكىلىكتى. سونىڭ ءبىرازىن ىرىكتەپ، ورتالارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىن.

وسىدان تۋرا ەكى جارىم جىل بۇرىن پولشانىڭ پوزنان قالاسىندا تۇراتىن تۇركولوگ عالىم، ادەبيەتشى، سول جاقتاعى تۇركىتانۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى حەنريك يانكوۆسكي ۇيالى تەلەفونىما حابارلاسىپ، ءوزىن تانىستىرعان سوڭ: «پولشادا 4 جىلدا ءبىر رەت وتەتىن «ەۋروپا اقىندارىنىڭ فەستيۆالى» بار. سوعان قازاقستاننىڭ اتىنان قاتىسۋعا اقىن تاڭداۋ مۇمكىندىگى بىزگە بەرىلىپ ەدى. قازاقستان اقىندارىنىڭ كىتاپتارىن، ينتەرنەتتە جاريالانعان جىرلارىن ءجيى باقىلاپ وتىرامىز. ءسىزدىڭ دە جىرلارىڭىزدى عالامتوردان تاپتىق. ويلانا كەلە، ءسىزدىڭ كانديداتۋراڭىزعا توقتالدىق. ەگەر قارسى بولماساڭىز، وسى فەستيۆالگە قاتىسساڭىز»، – دەدى. شىنىمدى ايتايىن، بۇل ۇسىنىسقا باستابىندا سەنبەدىم. ويتكەنى، مەنىڭ پولشادا ەشقانداي ءتانىس-بىلىسىم بولعان ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، قازاق ادەبيەتىن باتىستىڭ وقيتىنىنا كۇماندى وي بارشامىزدا بار عوي. حەنريك مىرزانىڭ ءسوز لەپەسىنە قاراپ جانە ءنومىردىڭ شەتەلدىك ەكەنىنە نازار سالعان سوڭ، يلاندىم. سول جولى حەنريك مىرزا مەنىڭ بەس-التى ولەڭىمدى پولياك تىلىنە اۋدارىپ، كوميسسيا مۇشەلەرىنە ۇسىنىپتى. ولاردا تەرىس كورمەسە كەرەك، ءبىر اپتا وتەر-وتپەستەن قايتا حابارلاستى. «ەندى ءسىزدىڭ «جالىن» باسپاسىنان شىققان «ءتۇن پاراقتارى» اتتى جىر جيناعىڭىز كەرەك. فەستيۆالدىڭ شارتى بويىنشا اقىننىڭ ءبىر كىتابى تۇگەلدەي اۋدارىلادى. سونى پوشتامەن جىبەرىڭىز»،– دەدى.

«اعىلشىن تىلىنە اۋدارتىپ جاتىرمىن» دەۋىمە تۋرا كەلدى

مىنە، سودان بەرى ارادا ەكى جىلداي ۋاقىت ءوتتى. كىتاپتى اۋدارىپ، شارانى ۇيىمداستىرۋشى حالىقارالىق مادەنيەت ينستيتۋتىنا جولداپتى. ولار 2014 جىلدىڭ باسىندا كىتاپتى باسپادان شىعارىپ، فەستيۆالگە مەنى دە شاقىردى.

حالىقارالىق جىر كەشى پولشانىڭ گدانسك قالاسىندا 19-22 ناۋرىز ارالىعىندا ءوتتى. فەستيۆالدىڭ شارتى بويىنشا جەتى ەلدىڭ اقىندارى قاتىسۋى كەرەك ەكەن. مەنەن وزگە تەگى فرانسۋز، ءوزى ءقازىر بەلگيادا تۇراتىن ەۋروپا الەمىنە تانىمال اقىن ءارى كۇللى الەمدى قىدىرىپ جۇرەتىن جيھانگەز گۋي گوففەتتە، شۆەيساريالىق يرەن باۋمان، گرەكيالىق پاندەليس باۋكالاس، اۆستريالىق ەرۆين ەرينزينگەر، حورۆەتيالىق دورتا ياگيش جانە ەستونيالىق يان كاپلينسكيلەر قاتىستى. ءار اقىندى فەستيۆالگە ۇسىنعاندار نەگىزىنەن سول ەلدىڭ ادەبيەتى مەن مالدەنيەتىن، ءداستۇرىن، ءتىلىن جەتىك بىلەتىن ماماندار. ولار اقىننىڭ كىتاپتارىن اۋدارىپ قانا قويماي، ونىڭ پوەزياسى تۋرالى قىسقاشا اننوتاسيا جازىپ، كوميسسياعا ۇسىنعان. وسى جولى ءتورتىنشى مارتە ۇيىمداستىرىلعان شارانىڭ ەۋروپا ەلدەرى ءۇشىن ايتارلىقت اي بەدەلى دە بار. مۇنى ءار ەلدەن كەلگەن اقىنداردىڭ لەبىزىنەن، ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنەن اڭعارۋعا بولادى.

اقىندار پوەزياسىندا ورتاق ەرەكشەلىك بار دەپ ايتۋ قيىن. ىشىندە فرانسۋز اقىنىمەن جانە حورۆەتيالىق، ەستونيالىق شايىرلارمەن ءجيى تىلدەستىم. ءبارى مەنەن: ««اعىلشىن تىلىنە ولەڭىڭىز اۋدارىلىپ پا ەدى؟ اۋدارىلعان بولسا، ماعان جىبەرىڭىز»، – دەيدى. مۇندايدا نە دەرىڭدى بىلمەي قىسىلاتىنىڭ راس، «اۋدارتىپ جاتىرمىن» دەپ، جىلى جاۋىپ قويۋعا تۋرا كەلدى.

ءبىر بايقاعانىم، بۇل اقىنداردىڭ بىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايتىندىعى. ءقايبىرىن الساڭىز دا، وزگەشە مانەردە جازادى. يرەن باۋمان، گۋي گوففەتتە، ەرۆين ەرينگينزەر، پاندەليس باۋكالاس سەكىلدى كارى تارلانداردىڭ جىرلارىن ىشتەي وزىمىزدەگى اعا بۋىنمەن سالىستىرىپ وتىراسىڭ، مىناۋ جاركەن كوكەم، مىناۋ تىنىشتىقبەك اعام، مىنا كىسى ەسەنعالي شايىر شىعار، مىناۋ كۇلاش اپام عوي دەيسىڭ. ءبىراق ءسىز ويلاعاننان سولاي بولمايدى. ۇلتتىق ەستەتيكالارى دا، پوەزيالىق تۇيسىكتەرى دە باسقا ەكەنى انىق. مەنى قىزىقتىرعانى ەستونيالىق يان كاپلينسكي بولدى. ولەڭدەرى نەبارى ءۇش-اق جولدان تۇراتىن، جاپوندىق حايكۋ فورماسىندا جازاتىن اقىنمەن كەزدەسۋدە ءتۇرلى سۇراقتار قويىلدى. شايىردىڭ پىكىرىنشە: «ولەڭ فورماعا قامالماۋى كەرەك. دەگەنمەن، ويدى ۇتقىر ءارى شىنايى جەتكىزۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر فورمالارعا باعىنۋعا دا تۋرا كەلەدى. ودان قاشۋ – شىنايىلىقتان قاشۋ». ونىڭ ۋاجىنە جۇگىنسەڭىز، قىسقا جازۋ سۇراپىل شابىتتى قاجەت ەتەدى. دالدىك پەن ناقتىلىقتى ۋىسىڭىزدان ءسال شىعارىپ الساڭىز، كوزدەگەنىڭىزگە جەتە المايسىز. گۋي گوففەتتە بولسا، سوزدەن بۇرىن اۋەن، ويدىڭ مۋزىكاسى قىمبات ەكەنىن ءبىلدىردى.

فەستيۆالدىڭ شارتى بويىنشا وسى جەڭىمپاز جەتى اقىننىڭ ىشىنەن بىرەۋىنە عانا قوماقتى جۇلدە تىگىلگەن. جۇلدە بىرەۋ عانا. قۇنى بىزدەگى مەملەكەتتىك سىيلىققا بەرىلەتىن قارجى كولەمىنە تاياۋ. مەن اۆستريالىق اقىن مەن وسى ەستونيالىق شايىردىڭ ءبىرى الاتىن شىعار دەپ توپشىلادىم. ءبىراق ولاي بولماي شىقتى.

«بۇگىنگى تىلمەن» جازاتىن اقىن  باس جۇلدە الدى

جۇلدە حورۆاتيالىق دورتا ياگيشكە بۇيىردى. بۇل تۋرالى جابىلۋ سالتاناتىندا عانا بىلدىك. 1000 ادامدىق قالالىق تەاتردا بوس لورىن جوق. 1،5 ساعاتقا جوسپارلانعان شارادا ءبارىمىز اۋدارماشىمىزبەن بىرگە وقىرماندارعا سالەمدەسىپ، ءوز ورنىمىزعا جايعاستىق. ساحاناعا 40-قا جۋىق اكتەر كوتەرىلدى. ورتادا ديريجەر. مەن فەستيۆال قۇرمەتىنە وراي ارنايى كونسەرت بەرەتىن شىعار دەپ توپشىلادىم. سويتسەم، قاتەلەسىپپىن. ساحنا تورىندەگى ۇلكەن ەكراننان ءبىر اقىننىڭ اتى شىقتى. ارى قاراي ءبىر اكتريسا شايىردىڭ ءبىر جىرىنىڭ ءبىر جولىن وقيدى، ال حور ديريجەردىڭ كومەگىمەن اۋەندەتە، كەي سوزگە ەكپىن بەرىپ، ەندى ءبىرىن سىبىرلاي وقىپ شىعادى. ءار ءسوزدىڭ ماعىناسىنا قاراي ساحناعا جارىق بەرىلىپ، وزگەشە تۇستەرگە بويايدى. جەتى اقىننىڭ جىرى وقىلىپ بىتكەن سوڭ ساحناعا قالا اكىمى كوتەرىلدى. ول كىسى بارلىق فەستيۆال جەڭىمپازدارىن قۇتتىقتاعان سوڭ، جەتىنىڭ ىشىنەن قارجىلاي جۇلدەنى انىقتاۋعا قازىلار القاسىنىڭ ءتوراعاسىن شاقىردى. ءبىزدىڭ ۇققانىمىز سەگىز ادامنان قۇرالعان قازىلاردىڭ شەشىمگە كەلۋى وڭاي بولماعانعا ۇقسايدى. سودان ءدال ءبىر كۇن بۇرىن قازىلار القاسىنىڭ جيىنى وتكەن. سوندا «ولەڭ دەگەن نە؟ ەڭ جاقسى جىر دەپ قانداي جىردى ايتۋعا بولادى؟ پوەزيا اۋدارىلا ما؟» دەگەن سۇراقتار اراسىندا وي بولىسكەن. پىكىرلەرى ءار الۋان شىقتى. سەبەبى ولەڭگە اركىم ءارقيلى تالاپ قويادى ءارى ءارقالاي تۇسىنەدى. اقىرى قازىلار القاسىنىڭ شەشىمىمەن دورتا ياگيشكە توقتالىپتى. مۇنداي شەشىم شىعارۋعا دورتانىڭ پوەزيانى بۇگىنگى تىلدە جازاتىندىعى ءارى ايەلدەر جان-دۇنيەسىن جان-جاقتىلى اشىپ كورسەتكەندىگى سەبەپ بولعان. ءبىز وسى ەكى تۇسىنىكتى كەڭىرەك تالقىلاي كەتسەك، ارتىق بولماس. ولەڭدى بۇگىنگى تىلدە جازۋ ءبىر قاراساڭىز، قىزىق كورىنۋى مۇمكىن. سەبەبى، بارلىق اقىن بۇگىنگى قولدانىستاعى سوزدەردى قولدانادى. ءبىراق، سونىڭ ءبارى سول سوزدەردى ەسكى ماعىناسىندا، بولماسا كوپ وقىرمان تۇسىنە بەرمەيتىن پوەتيكالىق تاسىلدە ولەڭگە كىرىستىرەدى. ولەڭنىڭ تاقىرىبى مەن ايتار ويىنا قاراي تالدانباعان ءتىل، شىن پوەزيالىق ەستەتيكاعا كوپ جاعدايدا كولەڭكە ءتۇسىرۋى عاجاپ ەمەس. ءتىلدى ءبىلدىم ەكەن دەپ، قىزىلدى-جاسىلدى تىركەستەرمەن ەكپىندەتە شابا جونەلۋ ءساتسىز قادام. ونىڭ جىرلارى سۋپەرماركەت، تەلەفون، اۋرۋحاناداعى اسپاپتار، تاتۋاج، گريمەرلەر تۋرالى دا شەبەر ۇيلەسىممەن اڭگىمەلەيدى. ءبىز ءۇشىن پۋبليسيستيكا سەكىلدى سەزىلۋى دە عاجاپ ەمەس، «بوتەن سوزبەن» بىلعادى دەپ بايبالام سالۋىمىز دا مۇمكىن. بۇل ەشقانداي دا پۋبليسيستيكا، كەدىر-بۇدىر ءتىل قولدانىسى ەمەس. ونىڭ ولەڭدەرىندە ءار ءسوزدىڭ ءوز ورنى بار، ونى جىردان اجىراتۋ قيىن. جاڭا تەرميندەردى پوەتيكالىق قۋاتپەن ورنەكتەۋ، ەستەتيكالىق تانىمدا سۋرەتتەۋ كوپتەگەن اقىندار ءۇشىن قيىن شارۋا. بىزدەدە كەيبىر تەرميندەردى، ورىس سوزدەرى كوبىرەك جىرىنا قوساتىن اقىندار ۇشىراسادى. ءبىراق ولاردىكى ءسال اۋەنسىز، ۇيلەسىمسىز شىعىپ جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. ءوز تىلىڭدە ءارى بۇگىنگى تىلدە سويلەي ءبىلۋ پوستمودەرندىك وزگەشەلىكتىڭ ءبىرى ەكەنى انىق. باعالاۋشىلار جايدان-جاي ادام ەمەس. ءبىرى فيلوسوف، ءبىرى مادەنيەتتانۋشى، ءبىرى ادەبيەتتانۋشى، ەندى ءبىرى ءدىنتانۋشى، ىشىندە بىردە-بىر اقىن جوق. اقىننىڭ اقىندى باعالاۋىن قۇپ كورمەپتى. بىزدەگى ءمۇشايرالاردى وسىلاي ءبىر وتكىزىپ كورسە، قالاي بولار ەكەن دەپ مەن وتىردىم.

اكىم «رەسەي» دەپ قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى

بۇل شارادا مەنى تاڭعالدىرعان ءۇش جاعداي بولدى. ءبىرىنشىسى، باعدارلاما اياسىندا مۇراجايعا اينادلعان  ەسكى شىركەۋدىڭ بىرىندە شەكسپيردىڭ سوناتالارىن وپەرا جۇلدىزى ورىندادى. پوەزيانى ءدال بۇلاي حالىققا جەتكىزۋ... سكريپكا، ورگان، ديريجەر جانە ءانشى. ۇيلەسىم مەن جاراسىم. داۋىستىڭ شىعانداۋى. مىڭ جەردەن مۇراجاي دەسەڭىز دە، كىرىپ بارعاندا الدەبىر جاتسىنۋ، قوبالجۋ سەزىمى بولادى ەكەن شىركەۋگە. ءبىراق ورىنداۋشى قۇدىرەتى سول ۇرەيدى ونەرگە شومىلدىرادى... ولەڭ جازعىڭىز كەلەدى. سەنىمدەردىڭ سالماعى بار دەمەسەڭىز، سان ءتۇرلى مادەنيەت، كوزقاراس، تانىم قايشىلىعى اراڭىزدى ءبولىپ تۇر دەمەسەڭىز، ونەر قۇدىرەتى ادامداردى بىرىكتىرىپ جىبەرەدى ەكەن.

ەكىنشىدەن، اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن حورمەن ايتقاندار قاتتى اسەر ەتتى.

ال قاتتى تاڭىرقاتقانى، قالا اكىمىنىڭ قاراپايىمدىعى. ەندى 4 جىلدان كەيىن وتەتىن فەستيۆالگە ەۋروپادان التى ەلدى تاڭداپ بولعان سوڭ، سوڭعى ەلگە ۋكراينا، رەسەي سەكىلدى پولشاعا جاقىن ماڭداعى ەلدەر ۇمىتكەر بولدى. اكىمنىڭ قولىنا رەسەي ءىلىنىپتى. «رەسەي» دەپ قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى... سول ءبىر كۇلكىدە تالاي ءمان جاتىر. بۇگىنگى پۋتيندىك رەجيمنىڭ بەزبۇيرەك ساياساتى دا، ورىس حالقىنىڭ عاسىرلار اۋناسا دا وزگەرمەگەن پسيحولوگيالىق زورەكەرلىگى دە، الەمدى بيلەۋدى كوزدەيتىن يمپەريالىق سانا دا باتىستىقتار ءۇشىن سونشالىقتى كۇلكىلى ءارى ايانىشتى. مۇنى كەزدەسۋلەر كەزىندە دە ايتقاندار بولدى. ءبىز وزىق ۇلت، اعا ۇلت، ۇلى حالىق دەپ بىلەتىن ورىستار ولار ءۇشىن تۇسىنۋگە قيىن، سايقىمازاق كەيىپكەر ەسەبىندە ەكەن. تولستوي، دوستايەۆسكيي، چەحوۆتەردىڭ ەلى ءوز ادەبيەتىنەن ۇلگى الماعانى جايىن ايتقاندا: «ءبىز كىمنەن ۇلگى الىپ ءجۇرمىز؟» دەگەن سۇراقتى وزىڭە ءوزىڭ ەرىكسىز قوياسىڭ...

 تەاترداعى كەشتەن سوڭ، فوەگە داستارحان جايىلىپتى. حالىق تۇگەل سوندا ءجۇردى. اكىم ەلمەن بىرگە تاعامداردان اۋىز ءتيىپ، كەلگەن قوناقتارعا راحمەتىن ايتىپ، جايباراقات ءجۇر. ونى مازالاپ جاتقان ەشكىمدى كورمەدىك.

(جالعاسى بار)