«تۇركىستان» گازەتى جانىنان قۇرىلعان «الداسپان» اشىق پىكىرسايىس الاڭىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى «ورالماندار: تۇراقتى تىركەۋ نەگە قيىن؟» تاقىرىبىنا ارنالدى. وتىرىسقا الماتى قالالىق مەملەكەتتىك ەڭبەك ينسپەكسياسى جانە كوشى-قون باسقارماسىنىڭ ءبولىم باسشىسى كۇلسىن ىسقاقوۆا، الماتى قالالىق كوشى-قون پوليسياسى باسقارماسىنىڭ ينسپەكتورى، پوليسيا پولكوۆنيگى ءلاززات مۇحيتوۆا، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى بوتاگوز ۋاتحان، ورالمانداردىڭ «جەبەۋ» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باس حاتشىسى راحىم ايىپ، وسى ۇيىمنىڭ مۇشەسى بازارالى ءارىپ جانە تۇراقتى تىركەۋدىڭ شىرعالاڭى شارشاتقان ءبىر توپ ورالمان قاتىستى. نەگىزگى اڭگىمە – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا تۇراقتى تۇرۋعا كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ تۇراقتى تىركەلۋى ماسەلەسى تۇرعىسىنان ءوربىدى.
«الداسپان» اشىق پىكىرسايىس الاڭىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى ورالمان ماسەلەسىنە ارنالىپ وتىر. «تۇركىستان» گازەتى بۇل ماسەلەنى تاۋەلسىزدىكتەن بەرى كوتەرىپ كەلەدى. سول جىلدارى گازەت جانىنان «قونىس» اتتى قوسىمشا جارىق كوردى. جالپى، الەمدە ءۇش ەل قانداستارىن ەلىنە شاقىرۋدا. ولار – يزرايل، گەرمانيا، قازاقستان. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن زاڭ قابىلدانىپ، كوشىمىز تۇزەلىپ قالىپ ەدى، كەيىنىرەك كەدەرگىلەر كوبەيىپ كەتكەن سىڭايلى. ەلىنە، تاريحي وتانىنا كەلگەن ورالمانداردى تىركەۋگە الۋ تورت-بەس جىلعا شەگەرىلىپ قالدى. «نەگە بۇلاي؟» دەگەن ساۋال ءبارىمىزدىڭ كوكەيىمىزدە سايراپ تۇر. جەرىمىز كەڭ بولعانمەن، حالقىمىزدىڭ سانى از. سوڭعى جىلدارى كەلگەن ورالمانداردىڭ سانى 1 ملن.-عا جۋىق ەكەن. سونىڭ ەسەبىنەن حالىقتىڭ سانى ءوستى. ەندى مىنە، قانداستاردى تىركەۋ ماسەلەسى قيىندىق تۋعىزۋدا. قالايشا مۇنى دۇرىس جولعا قويا الامىز؟ باسقا ەلدەگى بولىپ جاتقان كەرەعار جاعدايلار بىزگە وي سالۋى كەرەك. قالاي دا جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىن كوبەيتۋدى نەگىزگى ساياسي تەتىككە اينالدىرۋ قاجەت. وسى جونىندە پىكىرلەرىڭىزدى اشىپ ايتساڭىزدار ەكەن.
ە.كاپ قىزى: - بىزگە سوڭعى كەزدە ورالماندار تاراپىنان تۇراقتى تىركەۋگە قاتىستى ءوتىنىش ايتىپ كەلىپ جاتقاندار وتە كوپ. ازاماتتىق الۋ بىلاي تۇرسىن، تۇراقتى تىركەۋ ماسەلەسى ەتەكتەن تارتۋدا. اسىرەسە، الماتى وبلىسىنا قونىس تەپكەن قانداستاردىڭ مۇڭ-زارى بىتەر ەمەس. سول سەبەپتەن دە الماتى وبلىستىق كوشى-قون پوليسياسىنان ارنايى ماماندار شاقىرىپ ەدىك، رەسمي تۇردە باس تارتقانىن ايتا كەتكىم كەلەدى.
مۇحتاربەك ءسالي ۇلى، ورالمان:- 2009 جىلى قىتايدىڭ ىلە اۆتونوميالىق وبلىسىنان كەلدىم. زەينەتكە شىققاننان كەيىن اتامەكەنگە ات باسىن بۇرعان ەدىك. مۇندا كەلگەلى بەرى تۋىستاردى اكەلۋ، بالا-شاعاعا ازاماتتىق الىپ بەرۋ ماسەلەسىمەن اينالىسامىن دەپ، كوشى-قون سالاسىنداعى ءبىراز ماسەلەگە قانىق بولدىم. سونداعى بايقاعانىم كەدەرگى كوپ. ال بۇگىنگى بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعان ماسەلە – مىنا جانىمداعى ەكىنشى كەلىنىمنىڭ اياعى اۋىر. قۇداي قالاسا، مامىردا بوسانادى. بيىل اباي-بايتۇرسىن ۇلى كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنان ءۇي الىپ، كەلىنىمدى تىركەتەيىن دەسەك، تىركەمەيدى. نە تۇراقتى تىركەۋگە المايدى. ازاماتتىق تا بەرمەيدى. «ۇلكەن ۇلىم مەن كەلىنىمە ازاماتتىقتى جىلدام بەردى عوي. نەگە قيىنداپ كەتتى؟» دەسەك، ءتورت جىلعا دەيىن ازاماتتىق بەرمەۋ جونىندە زاڭ شىقتى دەگەندى العا تارتادى. «وعان دەيىن ىقتيار حاتپەن جۇرەسىڭدەر» دەپ شىعارىپ سالدى. قۇجاتتىڭ ءبارىن جيناپ اپارساق، ەندى جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى ەلشىلىگى كونسۋلدىق ءبولىمىنىڭ قازاقستاندا تۇرۋىنا قارسى ەمەس دەگەن انىقتاماسى كەرەك ەكەن. ودان بولەك، قىتايداعى تىركەۋدەن شىعىپ جانە بۇرىن سوتتالماعان دەگەن قاعازدى نوتاريۋسپەن بەكىتىپ اكەلۋدى تالاپ ەتتى. ول ول ما، جۇمىس ىستەمەگەندىگى تۋرالى «كاسىپسىز» دەگەن انىقتاما قاجەت ەكەن. ءسويتىپ، ىقتيار حات الماق بوپ، ىلە وبلىستىق ساقشى مەكەمەسىنە كەلدىم. ولار مۇنداي قۇجاتتى بەرۋدى بىلتىردان بەرى توقتاتقانىن ايتا كەلە، «شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانى تۇراقتى تىركەۋدەگىلەردى تىركەپ باسقارۋ ەرەجەسىنىڭ 59-بابىندا: «شەتەلگە شىققان نەمەسە شەتەلگە قونىستانعانداردان سىرت ەشكىمنىڭ تىركەۋىن وشىرۋگە بولمايدى» دەلىنگەن جۇڭگو زاڭىن قولىمىزعا ۇستاتتى. ەندى سونى اكەلىپ، «مۇنىڭ زاڭدىق نەگىزى جوق ەكەن عوي» دەسەم، ەلىمىزدەگى وسى سالاعا جاۋاپتى ماماندار: «بۇل اۆتونومدىق اۋداننىڭ جەرگىلىكتى زاڭى، ال مەملەكەتتىڭ زاڭى قايدا؟» دەپ ءدوڭايبات كورسەتتى. «اۋ، شىڭجان ۇيعىر اۆتونومدىق اۋدانى بۇل قۇجاتتى مەملەكەتتىڭ زاڭىنا نەگىزدەپ جاساپ وتىرعان جوق پا؟ شاعىن اۋدان وزدىگىنەن زاڭ شىعارمايدى نەمەسە مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا قارسى بولمايدى عوي» دەپ ەم، سوزىمە قۇلاق اسپاي، تەرىس اينالدى. سەنسەڭىزدەر، سول قۇجات ماسەلەسىمەن قۇلجاعا ءۇش رەت ساندالىپ بارىپ قايتتىم. مۇنداعىلار قىتايدىكىن، ونداعىلار بىزدىكىن مويىندامايدى.
ب.ءارىپ: - قىتايدان كەلگەن ازاماتتار ەلىمىزدىڭ ءتيىستى مەكەمەلەرى سۇراتقان انىقتامانى الۋ ءۇشىن جۇڭگو كونسۋلدىعىنا بارادى. جۇڭگو تاراپى وسىدان ءبىر جىل بۇرىن «سوتتالماعان» دەگەن قاعازدى ەش قيىندىقسىز بەرە بەرەتىن. ونىڭ ۇستىنە بۇرىن سونى عانا تالاپ ەتۋشى ەدى. بىلتىرعى جىلدىڭ ءبىرىنشى قاڭتارىنان زاڭعا ءبىرىنشى – «قىتايدا سوتتالمادى» دەگەن، ەكىنشى – «قىزمەتتەن قول ءۇزدى»، ءۇشىنشى – «قارىزى جوق» دەگەن، سوسىن «قىتايدا تۇراقتى تىركەۋدە جوق» دەگەن انىقتاما كەرەك دەگەندى ەنگىزدى. الدىڭعى ءۇش انىقتامانى اكەلۋگە بولادى. ەڭ باستىسى – تۇراقتى تىركەۋدەن شىقتى دەگەن قاعازدى الۋ قيىن. بارلىق تۇيتكىل وسىعان كەلىپ تىرەلۋدە. جاڭا ەستىپ وتىرسىزدار، مىنا كىسى كەرەكتى قۇجاتىن ءۇش رەت بارىپ، الا الماي كەلدى. بۇل جەردە قازاقتاردان قىتايدان كەتۋ پاراقشاسىن تالاپ ەتۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ 20 جىلدان بەرى مۇنى سۇراتقان جوق. ال 23 جىلعا اياق باسقاندا نەگە قاجەت بولىپ قالدى؟
سەرىك توقتاعان، ورالمان: - قىتايدان كەلگەن ازاماتتار ەلىمىزدىڭ ءتيىستى مەكەمەلەرى سۇراتقان انىقتامانى الۋ ءۇشىن جۇڭگو كونسۋلدىعىنا بارادى. جۇڭگو تاراپى وسىدان ءبىر جىل بۇرىن «سوتتالماعان» دەگەن قاعازدى ەش قيىندىقسىز بەرە بەرەتىن. ونىڭ ۇستىنە بۇرىن سونى عانا تالاپ ەتۋشى ەدى. بىلتىرعى جىلدىڭ ءبىرىنشى قاڭتارىنان زاڭعا ءبىرىنشى – «قىتايدا سوتتالمادى» دەگەن، ەكىنشى – «قىزمەتتەن قول ءۇزدى»، ءۇشىنشى – «قارىزى جوق» دەگەن، سوسىن «قىتايدا تۇراقتى تىركەۋدە جوق» دەگەن انىقتاما كەرەك دەگەندى ەنگىزدى. الدىڭعى ءۇش انىقتامانى اكەلۋگە بولادى. ەڭ باستىسى – تۇراقتى تىركەۋدەن شىقتى دەگەن قاعازدى الۋ قيىن. بارلىق تۇيتكىل وسىعان كەلىپ تىرەلۋدە. جاڭا ەستىپ وتىرسىزدار، مىنا كىسى كەرەكتى قۇجاتىن ءۇش رەت بارىپ، الا الماي كەلدى. بۇل جەردە قازاقتاردان قىتايدان كەتۋ پاراقشاسىن تالاپ ەتۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ 20 جىلدان بەرى مۇنى سۇراتقان جوق. ال 23 جىلعا اياق باسقاندا نەگە قاجەت بولىپ قالدى؟
سەرىك توقتاعان، ورالمان: - قىتايدان كەلگەن ازاماتتار ەلىمىزدىڭ ءتيىستى مەكەمەلەرى سۇراتقان انىقتامانى الۋ ءۇشىن جۇڭگو كونسۋلدىعىنا بارادى. جۇڭگو تاراپى وسىدان ءبىر جىل بۇرىن «سوتتالماعان» دەگەن قاعازدى ەش قيىندىقسىز بەرە بەرەتىن. ونىڭ ۇستىنە بۇرىن سونى عانا تالاپ ەتۋشى ەدى. بىلتىرعى جىلدىڭ ءبىرىنشى قاڭتارىنان زاڭعا ءبىرىنشى – «قىتايدا سوتتالمادى» دەگەن، ەكىنشى – «قىزمەتتەن قول ءۇزدى»، ءۇشىنشى – «قارىزى جوق» دەگەن، سوسىن «قىتايدا تۇراقتى تىركەۋدە جوق» دەگەن انىقتاما كەرەك دەگەندى ەنگىزدى. الدىڭعى ءۇش انىقتامانى اكەلۋگە بولادى. ەڭ باستىسى – تۇراقتى تىركەۋدەن شىقتى دەگەن قاعازدى الۋ قيىن. بارلىق تۇيتكىل وسىعان كەلىپ تىرەلۋدە. جاڭا ەستىپ وتىرسىزدار، مىنا كىسى كەرەكتى قۇجاتىن ءۇش رەت بارىپ، الا الماي كەلدى. بۇل جەردە قازاقتاردان قىتايدان كەتۋ پاراقشاسىن تالاپ ەتۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ 20 جىلدان بەرى مۇنى سۇراتقان جوق. ال 23 جىلعا اياق باسقاندا نەگە قاجەت بولىپ قالدى؟
سەرىك توقتاعان، ورالمان: - 2006 جىلى تارباعاتايدان كەلدىم دە، 2010 جىلى ىقتيار حات الۋعا تالاپتاندىم. ورالمان كۋالىگىن الىپ، ءبىرشاما قۇجاتتارىمدى جيناستىردىم. ءوزىمنىڭ ۋاقىتشا تۇرعان اۋدانىما بارسام، «ءسىزدى ءالى ءۇش اي، التى اي تەكسەرۋ كەرەك» دەدى. سونىمەن ۋاقىت سوزىلىپ كەتتى. سودان نە كەرەك، «ءتولقۇجاتىڭنىڭ ۋاقىتى ءبىتىپ قالعان ەكەن، قىتايعا بارىپ جاڭا ءتولقۇجات الىپ كەلىڭىز» دەدى. امال جوق، قىتايدان جاڭا قۇجات جاساتىپ، بىلتىردان باستاپ ىقتيار حات الۋعا تاعى كىرىستىم. اناۋ-مىناۋ دەپ جۇرگەندە، ورالمان كۋالىگىمنىڭ دە مەرزىمى بىتكەن ەكەن. ەندى نە ىستەيمىن؟ سول كەزدە ماعان بانككە 2-3 ملن. تەڭگە قۇيۋ كەرەك دەگەندەر دە بولدى. ءسويتىپ جۇرگەندە تالاپ كوبەيە بەردى. قىتايدىڭ ەلشىلىگى رۇقسات قاعاز بەرمەيدى. ولار دا وزدەرىنىڭ شارتىن قويادى. ءقازىر ۋاقىتشا تىركەۋىم دە ءبىتتى. ەندى ونى سوزدىرايىن دەسەم دە، رۇقسات بەرمەي وتىر. ءتىپتى، ورالمان كۋالىگىنىڭ ۋاقىتىن سوزدىرتۋعا دا مۇمكىندىك بولماي تۇر. نە ۋاقىتشا تىركەۋىم، نە كۋالىگىم جوق. ءقازىر زاڭسىز ءجۇرمىن. قىتايعا قايتا شىعىپ كەتۋ كەرەك دەيدى. سوندا، قايتادان قىتايعا كەتەم بە؟
الميرا باقىت قىزى، ورالمان: - 2007 جىلى وتباسىمىزبەن قۇلجا قالاسىنان ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنا كوشىپ كەلدىك. ءوزىم وقۋعا تاپسىرىپ، بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن ازاماتتىق الا الماي قالدىم. ءقازىر ماگيستراتۋرادا وقىپ جاتىرمىن. تۇراقتى تىركەۋگە تۇراتىن كەزدە كەدەرگىلەر پايدا بولدى. جوعارى وقۋ ورنى تىركەۋىنەن شىعۋ كەرەك دەدى. تىركەۋدەن شىعىپ ەدىم، ۆيزاما «كۇشى جويىلدى» دەپ ءمور باسىپ، ون كۇنگە ەلدەن شىعاسىڭ دەدى. سودان قىتايعا بارىپ، ءبىر جىلعا ۆيزا اشتىرىپ كەلدىم. مەندە ورالمان كۋالىگى، «سوتتالمادى» دەگەن انىقتاما بولدى. ءبىراق «تۇراقتى تىركەۋدەن شىقتى» دەگەن قاعاز جوق. ۋاقىتشا تىركەۋىمنىڭ ۋاقىتى ءبىتىپ بارادى. ارى-بەرى ءجۇردىم، ەشكىم كومەكتەسە المادى. ءبىر كىسى 100 دوللار بەرسەڭ تۇراقتى تىركەۋگە تۇرعىزامىن دەگەن ۇسىنىس جاسادى. سۇراعانىن بەردىم. ازاماتتىققا تاپسىردىم. ءبىر ايدان كەيىن كەل دەگەن سوڭ، بارسام تۇراقتى تىركەۋدە جوق دەگەن انىقتامانى بەرمەيمىز دەدى. ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە سوقتىم. «ونى قانداي جاعدايدا بەرەسىزدەر؟» دەسەم، «تەك قايتىس بولعان كەزدە» نەمەسە «قازاقستان ازاماتتىعىن الدىم دەگەن قاعازدى كورسەتسەڭىز عانا بەرەمىز» دەيدى. بيىل وقۋىمدى بىتىرەمىن. جۇمىس تابىلىپ تۇر، ءبىراق ازاماتتىعىمنىڭ جوقتىعىنان نە ىستەرىمدى بىلمەي ءجۇرمىن.
زەيىنگۇل جايىربەك قىزى، ورالمان: - بىلتىر ءساۋىر ايىندا ىلەدەن ەكى بالام جانە جولداسىممەن كەلدىك. ءۇش ايلىق تىركەۋگە تۇردىق. سول ارالىقتا ازاماتتىققا قۇجات جينادىق. ۋاقىتشا تىركەۋدى ۇزارتايىق دەپ، الماتى وبلىستىق كوشى-قون پوليسياسىنا بارساق، سونداعى ءبىر مامان «قىتايعا كەت!» دەيدى. ءبىز تاريحي مەكەنىمىزگە بالا-شاعامىز ءۇشىن كەلدىك! قايدا بارامىز؟! ەشقايدا دا كەتپەيمىز. تىم بولماعاندا، ءبىز جاس وتباسى رەتىندە قازاقستاننىڭ دەموگرافياسىنا ۇلەس قوسايىق دەسەك، بالاعا دا قۇجات بەرمەيدى. قۇجاتى بولماعان سوڭ، ەمحانا دا قارامايدى. ءتىپتى، ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاۋىپ، قالادا تىرلىك ىستەيىن دەسەك، ءبىر دە ءبىر قۇجات جوق. شىنىن ايتقاندا، ەشقايدا تىركەۋدە جوق جان ەسەبىندەمىز.
ر.ايىپ: - سوڭعى جىلدارى زاڭعا ءبىراز وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. «داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەمەكشى، ۇكىمەتتىڭ 2011 جىلعى №362 قاۋلىسىنان كەيىن كوپ نارسە وزگەردى. بۇرىن قاۋلىنىڭ بارىندە «ەتنيكالىق قازاقتاردان باسقا» دەپ جازىلاتىن ەدى. بۇل ورالماندارعا قولايلى جاعداي تۋعىزدى. كەيىننەن «سوتتالماعان» دەگەن انىقتامانى تالاپ ەتۋ باستالدى. وسى ماسەلە بويىنشا قىتايدىڭ كونسۋلىمەن سويلەسكەنىم بار. «ماسەلەن، قىتايدىڭ شەتەلدە 60 مىڭداي دياسپوراسى بار. ونىڭ ءبارى كونسۋلدىڭ الدىندا كەزەكتە تۇرسا، بار جۇمىستى قويىپ، سولارعا عانا قاعاز بەرۋمەن اينالىسايىق. بىزگە مۇنىڭ كەرەگى جوق. قىتايدا «قىلمىسكەر بولسا، شەتەلگە شىقپايدى» دەگەن زاڭ قابىلدادىق. ونداي ادام كەرەك دەسە، جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى قارسى ەمەس. ءتىپتى، پاسپورتىنا دا جازىپ بەرەمىز. باسقا تالابىمىز جوق. قالعانىن ءوز ۇكىمەتتەرىڭىزگە ايتىڭىزدار»، – دەپ جاۋاپ بەردى. سوندا، وسىنشاما ادامدى سورلاتىپ جاتقان ءوزىمىز ەمەس پە؟ قازىرگى ۇكىمەتتىڭ №111 قاۋلىسىندا دا الدىڭعىسى قايتالانعان. ەندى نە دەيسىز؟
ب.ۋاتقان: - الميرانىڭ جاعدايىنا ۇقساس، قىتايدان كەلگەن الماتى وبلىسىندا تۇراتىن زۋحرا دەگەن قىزدىڭ تاعدىرى تۋرالى ايتا كەتسەم. كۇيەۋى قايتىس بولىپ، ەكى بالامەن قالدى. زۋحرانى ەرتىپ، وبلىستىق كوشى-قون پوليسياسىنا بارعاندا جىلارمان جاعدايعا تاپ بولدىم. ونداعىلار «ەگەر كۇيەۋى ءتىرى بولسا، ازاماتتىق الاتىن ەدى عوي» دەيدى. قۇداي-اۋ، قايتىس بولسا، بۇل اللانىڭ ءىسى عوي. ءوزى ۇيعىر دەمەسەڭىز، كۇيەۋى قازاقستاننىڭ ازاماتى، ەكى بالاسى وسىندا ومىرگە كەلدى. ون جىلدان بەرى اتا-ەنەسىمەن تۇرادى. ەكى بالانىڭ بولاشاعى ءۇشىن ازاماتتىق الايىن دەسە، بەرمەي وتىر. قىتايدان بۇكىل قۇجاتىن جيناپ كەلگەن سوڭ، ءوزىم ەرتىپ باردىم. «بارلىق قۇجاتى بار عوي، ەندى نە كەرەك؟» دەسەم، ءبىزدىڭ ماماندار جۇڭگو كونسۋلىنىڭ: «بۇل ازاماتشا قازاقستان ازاماتتىعىن العان كۇنى جۇڭگو ازاماتتىعىنان اۆتوماتتى تۇردە شىعادى» دەگەن انىقتاماسىن جاراتپاي قويدى. «بىزگە بۇل قۇجات قاجەت ەمەس. ويتكەنى قولىندا قىتايدىڭ پاسپورتى تۇر، سوندىقتان ازاماتتىق بەرمەيمىز»، – دەپ كۇيدىرەدى. «اينالايىن-اۋ، مۇندا انىق جازىلىپ تۇر عوي» دەسەم، «ەندەشە ازاماتتىق جوق دەگەن انىقتاما بەرەيىك» دەدى. زۋحرا ىقتيار حاتتى ەكى رەت ۇزارتقان. ءالى سول قۇجاتپەن ءجۇر. ال بۇل جاڭا زاڭعا كەلمەيدى دە. كوردىڭىز بە، كوشى-قون پوليسياسىنداعىلار شاش ال دەسە، باس الۋدا. دەگەنمەن، زاڭداردى قاراپ وتىرىپ، ونىڭ دا مۇمكىن ەمەس ەكەنىن تۇسىنەسىڭ. ولار دا پروكۋراتۋرادان، قارجى پوليسياسىنان قورقادى. «بۇرىن ءبىر كۇن كەشىكسە كەشىرىممەن قاراپ، ءبارىن ىستەپ بەرەتىن ەدى عوي» دەسەم، «1997 جىلعا دەيىن «حالىقتىڭ كوشى-قون» تۋرالى زاڭى بولعان جوق. تەك №791 قاۋلى كۇشىندە بولدى. ال ونى 2004 جىلى ءماسىموۆ ۇكىمەتى جويىپ تاستادى»، – دەيدى. ءبىز بىلتىر كوشى-قون زاڭىنا بايلانىستى ۇسىنىسىمىزدى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە، مينيسترلىكتەرگە جىبەردىك. ءبىراق ودان ناتيجە شىقپادى.
بۇل ءبىر ماسەلە. ال جاقىندا قىتايدان كەلگەن گۇلباقىت دەگەن قىزدى ءۇش-تورت اي دەگەندە ارەڭ اۋىلداعى تۋىستاردىڭ ۇيىنە تۇراقتى تىركەۋگە تۇرعىزعان ەدىك. ەندى ونىڭ قىتايداعى تۋعان ءسىڭلىسى قايتىس بولىپتى. شىعۋ ۆيزاسىن سۇراپ بارساق، «تۇراقتى تىركەۋدەن شىعىپ كەلسىن، ايتپەسە ۆيزا اشپايمىز» دەيدى. بۇل نە؟ ادام قايتىس بولىپ جاتىر عوي، ءبىر رەت بارىپ كەلۋگە ۆيزا اشىپ بەرسە قايتەدى؟ اقىرى تۇراقتى تىركەۋدەن شىعۋ ءۇشىن تاعى ءبىر اپتا ساندالدى. سوراقىسى سول، ول تۇراقتى تىركەۋدەن شىقسا، التى ايعا دەيىن قازاقستانعا قايتا كىرۋگە قۇقى جوق ەكەن. امال جوق، مەكتەپتەگى بالالارىن شىعارىپ الىپ كەتپەكشى. كوڭىلى جابىرقاۋلى، وكپەسى دە قارا قازانداي. مىنە، اتامەكەنىنە كەلگەندەگى قۋانىشى كوپكە سوزىلماي جاتقاندار قانشاما. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەمەكشى، بۇگىنگى ۋكراينادا بولعان جاعداي قازاقستاندا ورىن المايتىندىعىنا كىم كەپىل؟ سوندىقتان «كوشى-قون تۋرالى» زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋگە بارلىق ب ا ق، بۇكىل حالىق اتسالىسۋى كەرەك. زاڭدى وزگەرتپەيىنشە، كوشى-قون پوليسياسىنداعى قىزمەتكەرلەر ەشتەڭە جاساي المايدى. ويتكەنى ولار دا زاڭعا بايلانىپ وتىر. مەنىڭشە، بەس وبلىسقا قازاقتى قونىستاندىرۋ كەرەك. 1 ملن. قانداس كەلىپ ەدى، قازاقتىڭ سانى 67 پايىزعا كوتەرىلدى. ءبىراق اياق استىنان 63 پايىزعا كەمىتىپ تاستادى. بالكىم، بۇل بىرەۋگە كەرەك بولعان شىعار. سول ءۇشىن دە زاڭعا كوپتەگەن كەدەرگىلەر ەنگىزگەن بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ويتكەنى بۇرىن ءاربىر زاڭنىڭ بابىندا «ەتنيكالىق قازاقتان باسقا» دەلىنەتىن. ونىڭ ءبارى الىنىپ تاستالعان. سوندىقتان زاڭعا تولىقتاي وزگەرىس كەرەك. ايتپەسە، بۇگىنگى كۇنى ءوز ەركىمەن كەلىپ جاتقان قانداستارعا دا مۇمكىندىكتىڭ ءبارى جابىق. كوشىپ كەلگەن اعايىن امال جوق قايتا كەتىپ جاتىر. مۇنىمەن دەموگرافيامىزعا ۇلكەن نۇقسان كەلتىرەتىنىمىزدى بىلەمىز بە؟
ب.ءارىپ: - تۇراقتى تىركەۋدە بار ادام زاڭ بويىنشا بارىپ-كەلۋ ۆيزاسىن الا الادى. بۇل جاعىنان الماتى قالاسىندا ءتارتىپ ءبىرشاما جاقسى. مۇندا وقىپ جاتقان ورالمان جاستار كوپ. ولارعا ەلدەن شىعۋ ءۇشىن ەكى-ۇش ايدا ءبىر مارتە ۆيزا اشادى. مۇمكىن، سول ءتارتىپتى بىلمەگەن شىعارسىز.
ب.ۋاتقان: - مەن بىلمەسەم دە، كوشى-قون پوليسياسى ماماندارى ءبىلۋى ءتيىس قوي. الماتى قالاسىندا كوشى-قون كوميسسياسى بار. ونىڭ ەرەجەسىن الماتى قالاسى اكىمشىلىگى بەكىتەدى. سوندىقتان قالادا مۇنداي مۇمكىندىك تۋعىزۋى مۇمكىن. ءبىراق وبلىستا جوق. ادەيى باسشىلارىنا دەيىن كىرىپ ەدىم، سونىڭ وزىندە ماسەلە شەشىلگەن جوق.
ر.ايىپ: - 2010 جىلى ۇكىمەتتىڭ №362 قاۋلىسىندا تۇراقتى تۇرعان ازاماتقا ءبىر رەت ۆيزا اشۋعا بولاتىن. ەگەر ونى ورىنداماسا، ادامداردى رەسمي جاۋاپقا تارتۋ كەرەك. «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى تۋرالى» زاڭ بويىنشا، ەگەر مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ءوزى زاڭداعى بەلگىلەنگەن تالاپتاردى ورىنداماعان جاعدايدا رەسمي تۇردە زاڭمەن قۋدالانادى. ويتكەنى ونىڭ ارتىق قۇجات سۇراتۋعا قاقىسى جوق. ول تەك زاڭدى ورىنداۋشى عانا.
ب.ۋاتقان: - وتە دۇرىس ايتتىڭ. وسى بويىنشا كوشى-قون پوليسياسىنا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى اتىنان حات الىپ باردىم. «بۇل كىسى ازاماتتىققا تاپسىرسىن» دەدى. بەس-التى اي جۇگىرىپ، قىتايدىڭ ەلشىلىگىنەن حات الا الماعانىن ايتتىم. ىقتيار حاتتى دا جاساي المادى، ەكەۋى دە جوق بولعاندىقتان تۇراقتى تىركەۋدەن شىعارعالى جاتىر.
ر.ايىپ:- بىزدە قاراپايىم زاڭ بار. قازاقستاندا بەس جىل تۇراقتى تۇرعان ەتنيكالىق قازاقتان باسقا ادامدار جانە تۇراقتى نەكەدە تۇرعان كەز كەلگەن ازامات ازاماتتىق الا الادى. ونى نە ءۇشىن قابىلداماعانىن ماماندار انىق ايتۋ كەرەك قوي.
ە.كاپ قىزى: - «كۇيەۋگە تيگەن ايەلدەردىڭ» حالىقارالىق كونۆەنسياسىنا قوسىلعان ەلدەردىڭ ايەلدەرىن عانا قابىلدايمىز دەيدى. ال جۇڭگو بۇل كونۆەنسياعا كىرمەيدى ەكەن.
ر.ايىپ: - بۇل بوس ءسوز. ءبىز ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى حالىقارالىق التى كونۆەنسياعا قوسىلىپ، مىندەتتەمە الدىق. ول قاي مەملەكەتتەن كەلسە دە، ماڭىزدى ەمەس. وسىندا كەلدى مە، قۇقىعىن قورعاۋ كەرەك. ءتيىستى ورىندارعا بىزدەن كوپ حات جازعان ادام جوق. ال ولاردان باس-اياعى جوق، ساۋاتسىز جاۋاپ كەلەدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەر بولا تۇرا، حالىقارالىق كونۆەنسيالار مەن زاڭداردى بىلمەيدى. نەگە وقىمايدى؟ نەگە ورىندامايدى؟ وندا نەگە حالىقارالىق مىندەتتەمەنى موينىنا الادى؟
ە.كاپ قىزى: - قانشاما وتباسىنىڭ اتا-اناسى ازاماتتىق العان، ال بالاسى ازاماتتىق الا الماي ءجۇر. وسى ماسەلەنىڭ قانداي زاڭدىق نەگىزى بار؟
ر.ايىپ: - ءبىز ۆەنا، جەنيەۆا، حەلسينكي كونۆەنسياسىنا قوسىلدىق. نەگىزى ادىلەت باسقارماسى ۇسىنعان زاڭعا سۇراۋ سالىپ، كونۆەنسيانى كورسەتۋدى تالاپ ەتىپ ەدىم، باس تارتتى. ول بىزدە تۇرۋ كەرەك قوي. مەنىڭشە، مامانداردىڭ ءوزى وسى كونۆەنسيالاردى دۇرىستاپ قاراعان جوق.
«ورالمان كۋالىگىنىڭ» زاڭدىق كۇشى بار ما؟
ك.ىسقاقوۆا: - كەزىندە ورالمانداردىڭ ازاماتتىق الۋى، ورالمان كۋالىگىنىڭ بەرىلۋى، تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋى، كوشى-قون كۆوتاسىن الۋى سەكىلدى ماسەلەلەردە كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر بولدى. ءبىراق سول جەڭىلدىكتەردىڭ كوبى 2010 جىلدان باستاپ جويىلدى، 2013 جىلعى جەلتوقساندا كوشى-قونعا قاتىستى زاڭنامالىقتارعا كوپتەگەن وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. 2010 جىلعى تامىز ايىندا شىققان زاڭعا كەلسەك، وندا «ورالمان» دەگەن ۇعىمعا ارنايى انىقتاما بەرىلگەن. ول زاڭ بويىنشا، شەتەلدەن ورالعان ەتنيكالىق قازاقتىڭ بارلىعى «ورالمان» بولىپ ەسەپتەلمەيدى. قولىنا ورالمان كۋالىگىن العان ادام عانا «ورالمان» سانالعان. ال قولدارىندا «ورالمان» كۋالىگى جوق شەتەلدىك قازاقتار جاي «ەتنيكالىق قازاق» دەلىنگەن. بۇرىنعى زاڭداردا بۇنداي ارنايى باپ بولماعان ەدى. اتالعان زاڭدا «ەتنيكالىق قازاق دەگەنىمىز – ۇلتى قازاق شەتەل ازاماتى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەن. سونداي-اق، بۇرىنعى زاڭداردا «ورالمان» مارتەبەسىن العاندار قانشا جىل بولسا دا، سول مارتەبەمەن جۇرە بەرەتىن. ال 2010 جىلعى زاڭ بويىنشا، «ورالمان» مارتەبەسى تەك ءبىر جىلعا بەرىلەتىن بولدى. سول ۋاقىت ارالىعىندا ولار ازاماتتىققا قۇجاتتارىن تاپسىرىپ، ق ر ازاماتى اتانىپ ۇلگەرۋى ءتيىس بولاتىن. ەگەر ول ۋاقىت ارالىعىندا ۇلگەرمەسە، سول «ەتنيكالىق قازاق» مارتەبەسىندە قالا بەردى.
2013 جىلعى جەلتوقسانداعى كوشى-قون زاڭىنا ەنگىزگەن ارنايى وزگەرتۋلەر بويىنشا، «ورالمان مارتەبەسى» تەك ۇكىمەت قاۋلىسى بويىنشا بەلگىلەنگەن وڭىرلەرگە قونىس تەپكەن ەتنيكالىق قازاقتارعا عانا بەرىلەتىن بولدى. وسى ناۋرىز ايىنىڭ 20-سىندا №2248 قاۋلى قابىلداندى. ول قاۋلى بويىنشا ورالمانداردىڭ ورنالاساتىن ارنايى ايماقتارى بەلگىلەندى. ولار: باتىس قازاقستان وبلىسى، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، قوستاناي، پاۆلودار، اتىراۋ، شىعىس قازاقستان وبلىسى جانە اقمولا وبلىسى. اتالعان وڭىرلەرگە قونىستانۋ ءۇشىن ولار ەڭ اۋەلى تۇراقتى تىركەۋگە تۇرادى، سوسىن ىقتيار حاتقا ءوتىنىش بەرەدى. ىقتيار حاتتى العاننان كەيىن عانا، «ورالمان مارتەبەسىن» الۋى ءتيىس. وسى «ورالمان كۋالىگى» ارقىلى ءتيىستى جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزە الادى. ال الماتى وبلىسى مەن الماتى قالاسى ارنايى قونىستاندىرۋ وڭىرلەرىنە ەنگەن جوق. سول سەبەپتى ەندى ءبىز ەشكىمگە ورالمان كۋالىگىن بەرە المايمىز.
ە.كاپ قىزى: - كەشىرىڭىز، ءقازىر «ورالمان كۋالىگىنىڭ» قانداي ماڭىزى بار؟ بۇرىن بۇل كۋالىكتىڭ قۇزىرى كۇشتى ەدى. ول كۋالىكپەن زەينەتاقى راسىمدەۋگە، جۇمىسقا ورنالاسۋعا مۇمكىندىك بار ەدى. ءقازىر ول كۋالىكتىڭ بەرەرى نە؟
ك.ىسقاقوۆا: - بۇل كۋالىككە يە بولعان ادامدار تەگىن كەپىلدەندىرىلگەن مەديسينالىق كومەككە قول جەتكىزە الادى. بۇل زاڭدا تەك قانا كوشىپ كەلۋ كۆوتاسى الىنىپ تاستالدى. ەندىگى جاڭا زاڭ بويىنشا ورالمانداردان ءتورت جىلدان كەيىن ازاماتتىققا تاپسىرا الادى. ەگەر قالاسا، جەتى جىلعا دەيىن «ورالمان مارتەبەسىن» ساقتاۋعا قۇقى بار. ارينە، ءبىز جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاننىڭ قىزمەتكەرلەرىمىز. ال جوعارى جاقتا زاڭدى قابىلداۋشىلاردىڭ قالاي ويلاعانىن، قانداي ماقساتپەن جاڭا تالاپتاردى ويلاپ شىعارعانىن ءوزىمىز دە تۇسىنە الماي دالمىز.
ك. ادىربەك ۇلى: - سىزدەر ورالماندارمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەيسىزدەر. ورالمانداردىڭ كوبى سىزدەرگە كەلەدى. زاڭدى مينيسترلىك ۇسىنادى. سىزدەر زاڭ جاساۋ ىسىنە قاتىسپايسىزدار ما؟
ك.ىسقاقوۆا: - كەيدە ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ۇسىنىستاردىڭ بولىپ جاتاتىنى راس. ال ءبىز ءوز قۇزىرەتىمىزدەگى مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، قولىمىزدان كەلگەنشە كومەكتەسەمىز. ياعني، ءبىز ورىنداۋشى عانامىز.
ك.ادىربەك ۇلى: - سىزدەر ورالمان كۋالىگىن بەرۋ الماتى قالاسى جانە الماتى وبلىسى بويىنشا توقتاتىلدى دەپ وتىرسىزدار. ال مىنا كىسى الماتىدان پاتەر ساتىپ العان ەكەن. بالا-شاعالارىنىڭ بارلىعى كوشىپ كەلىپتى. تەك تۇراقتى تىركەۋگە تۇرا الماي اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ ءجۇر ەكەن. كەلىنىنىڭ اياعى اۋىر. سوندا ول كىسىنىڭ شارۋاسىن قالاي شەشەسىزدەر؟
ك.ىسقاقوۆا: - ول كىسى وزگە دە شەتەل ازاماتتارى سەكىلدى تۇراقتى تىركەۋگە تۇرادى جانە وزگە دە پروسەدۋرالاردان وتەدى. ولار ەندى ەتنيكالىق قازاق رەتىندە ەشقانداي جەڭىلدىككە يە بولا المايدى.
ب.ۋاتقان: - بۇگىنگى تاڭدا «ورالمان كۋالىگىنىڭ» ەشقانداي ءرولى جوق. ول قۇجاتتى العاننان كەيىن نە ازاماتتىققا، نە ىقتيار حاتقا تاپسىرا المايدى. قۇر كوك قاعاز عانا. سوڭعى قابىلدانعان زاڭ بويىنشا شەتەلدەن كەلگەن قازاق ازاماتتارى وزدەرىنىڭ قازاق ەكەندىكتەرىن دالەلدەۋ ءۇشىن وزدەرى تۇراتىن مەملەكەتتەگى قازاقستان ەلشىلىكتەرىنەن انىقتاما اكەلۋ تالاپ ەتىلەدى. بۇنىڭ دا ورالمانداردى اۋرە-سارساڭعا سالعاننان وزگە بەرەرى جوق باپ.
ك. ىسقاقوۆا: - ەلشىلىكتەن ەمەس، موڭعوليادا حالىقتى تىركەيتىن باسقارما بار ەكەن. سول باسقارمانىڭ انىقتاماسىن اكەلسە، ول دا جاراپ جاتىر. قازاقستان ەلشىلىگى تەك قانا اپوستيل جاساۋى كەرەك. ياعني، جاڭاعى انىقتامانىڭ راستىعىن كەپىلدەندىرۋى ءتيىس.
ب.ۋاتقان: - ەندى اپوستيل دەگەنىمىز دە، سول ەلشىلىكتەرگە بارۋدى تالاپ ەتىپ تۇرعان جوق پا؟
ر.ايىپ: -موڭعوليانىڭ جاعدايىنا كەلەتىن بولساق، ولار ءتولقۇجاتتى بەرگەندە، امەريكا سياقتى ۇلتىن كورسەتپەيتىن بولعان. سوندىقتان، ولاردىڭ ۇلتىنىڭ قازاق ەكەندىگىن انىقتاۋ قاجەت قوي. مەنىڭشە، بۇنىڭ وڭايلاتىلعان زاڭدىق جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. موڭعوليا ەشكىمنىڭ شىلاۋىنا كەتە قويماعان بەيتاراپ مەملەكەت. ەگەر نيەت بولسا، وسى مەملەكەتپەن ارنايى ءبىر كەلىسىمگە كەلۋگە بولار ەدى. مىسالى، ايتالىق، موڭعوليادان قازاقستانعا كوشەتىن قازاقتاردىڭ ۇلتى قازاق ەكەندىگىن انىقتايتىن ءبىر جاپىراق انىقتامانى قوسا بەرۋگە نەگە كەلىسپەسكە؟!
ك.ىسقاقوۆا: - ءقازىر كوشى-قون باستالعالى ءبىراز جىل بولعان جوق پا؟ قازاقستانعا كوشۋگە باعىت العان ءاربىر قازاق قانداي قۇجات قاجەت بولاتىندىعىن تۇسىنەتىن جاعدايعا جەتكەن جوق پا؟ وزدەرىنە قاجەتتى قۇجاتتارىن سايلاپ الىپ شىقپاي ما؟
ر.ايىپ: - كۇلەكە، ءسىزدىڭ بۇل پىكىرىڭىزبەن مۇلدەم كەلىسپەيمىن. سەبەبى، ولار سىزدەر تالاپ ەتىپ وتىرعان قۇجاتتارىڭىزدى الا المايدى. ويتكەنى سىزدەردىڭ تالاپ ەتىپ وتىرعان زاڭدارىڭىز قىتايدىڭ زاڭدارىنا ساي كەلمەيدى. قىتايدىڭ شەكارادان كىرىپ-شىعۋ تۋرالى ارنايى زاڭى بار. ونىڭ اتقارۋ ەرەجەسى جازىلعان. ەگەر ءسىز وزگە ءبىر شەت مەملەكەتكە قونىستانام دەسەڭىز، سول ەلدىڭ قۇزىرلى ورگاندارى ماقۇلداعان ارنايى شاقىرۋمەن شىعاسىز دەگەن. ونداي شاقىرۋدى ءبىزدىڭ قۇزىرەتتى ورگاندار بەرمەيدى. دەمەك، بىزدەردىكى شاقىرۋ بەرمەگەننەن كەيىن، ولار دا قاجەتتى قۇجاتتاردى ۇسىنبايدى. دەمەك، بۇل قازاق كەلمەسىن دەگەن ساياساتتان تۋىنداپ وتىر. ەگەر شىنايى كوڭىلدەن جوعارىدا اتالعان جەتى ايماققا قازاقتى كوپتەپ اكەپ ورنالاستىرۋدىڭ جولدارىن قاراستىرامىز دەسە، اۋەلى №111 قاۋلىنى وزگەرتسىن.
ك.ادىربەك ۇلى: - كەشەگى قىرىمداعى جاعدايدى كورىپ وتىرسىزدار. ول جەردە ورىستىلدىلەردىڭ سانى باسىم. رەفەرەندۋم وتكىزىپ ەدى، باسىم كوپشىلىگى رەسەيگە قوسىلۋدى جاقتاپ داۋىس بەردى. ونداعىلاردىڭ بارلىعى ەندى رەسەي ازاماتى بولىپ شىعا كەلدى. ەندەشە، دەموگرافيالىق تۇرعىدان ءالى دە ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەندەي الماي وتىرعان قازاقستان ءوز قانداستارىمىزدىڭ ازاماتتىق الۋىن، تۇراقتى تىركەلۋىن نەگە وسىنداي اۋرە-سارساڭعا سالىپ قويدىق؟
ل.مۇحيتوۆا: - ءبىز نەگىزىنەن زاڭ شەڭبەرىندە جۇمىس جاسايمىز. زاڭ قابىلدانادى، ءبىز سول زاڭ اياسىنان شىعا المايمىز. 2013 جىلعى تامىزدىڭ 28-ىندە №523 بۇيرىق شىقتى. وسى بۇيرىقتا شەتەلدەن كەلگەن قازاق ازاماتتارى تۇراقتى تىركەلۋى ءۇشىن قانداي قۇجاتتاردى كورسەتۋى تيىستىگى جازىلعان. سولاردىڭ ىشىندە اكەلۋى قيىن ەكى قۇجات بار. ونىڭ ءبىرى – قازاقستاندا تۇراقتى تىركەلۋگە رۇقساتتى سول ەلدىڭ قازاقستانداعى باس كونسۋلدىعى نەمەسە ەلشىلىگى بەرەدى. وسى قۇجاتتى جۇڭگو ەلشىلىگىنەن الۋ قيامەت-قايىمعا اينالعان ءىس بولىپ وتىر. ەكىنشىسى، كەلگەن ەلىندە سوتتى بولماعاندىعى تۋرالى انىقتاما. بۇل دا شەتەلدىك قانداستارىمىز ءۇشىن قول جەتپەس ارمان بولىپ قالۋدا. حالىقارالىق گااگا كونۆەنسياسى بويىنشا، ونداي انىقتامالار رەسمي ورگانداردا اپوستيلدەن ءوتۋى ءتيىس. اپوستيل دەگەنىمىز – قۇجاتتىڭ راس، وتىرىگىن دالەلدەۋ. ءبىز جۇڭگو تاراپىنان بۇل قۇجاتتاردى الۋدىڭ قيىندىعىن جاقسى بىلەمىز. جاقىندا جۇڭگو ەلشىلىگى بىزگە تاعى ءبىر حات جولدادى. وندا جوعارىدا اتالعان رۇقسات قاعازدى الۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدى ەلشىلىككە جىبەرىڭىزدەر دەگەن. ول رۇقسات قاعازدى ولار قالاي بەرەدى، ونى ءبىز بىلمەيمىز. سىزدەر جۇڭگو ەلشىلىگىنىڭ قىتايداعى تۇراقتى تىركەۋدەن (نوپوست) شىعۋىن تالاپ ەتەتىندىگىن ايتىپ وتىرسىزدار. ونىڭ ۇستىنە، اتالعان ەكى انىقتاماعا ايتەۋىر ءىلدالدالاپ ءجۇرىپ قول جەتكىزگەننەن كەيىن، ولاردىڭ توقسان كۇندىك قانا مەرزىمى بار ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ال، موڭعوليادان بەرىلەتىن انىقتامالاردىڭ مەرزىمى – 45 كۇن عانا. مەنىڭشە، وسى بۇيرىقتى شىعارعان كەزدە «اتالعان رۇقسات قاعازىن باسقالاردىڭ بارىنەن تالاپ ەتۋگە بولادى، تەك ەتنيكالىق قازاق وكىلدەرىنەن تالاپ ەتىلمەسىن» دەگەن ءبىر سويلەمدى قىستىرا سالۋى كەرەك ەدى. ءبىز مۇنداي ۇسىنىستى ايتقان بولاتىنبىز. ويتكەنى ولار ءبىزدىڭ وسى بۇيرىققا قاتىستى پىكىرىمىزدى سۇراعان دا ەدى. بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەلدە ايتىلعان وي-پىكىرلەردىڭ بارلىعىن ءبىز جازىپ الىپ وتىرمىز. بۇدان قورىتىندى شىعاراتىن شىعارمىز. وسىندا ايتىلعانداردىڭ بارلىعىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، جوعارعى جاققا تاعى دا ءوز ۇسىنىستارىمىزدى جىبەرمەكپىز. ويتكەنى جوعارىدا اتالعان بۇيرىقپەن جۇمىس ىستەۋ بىزگە دە قيىن بولىپ جاتىر.
ب. ۋاتقان: - سول ۇسىنىستارىڭىزعا قوسا كەتسەڭىز، مەن 2001 جىلى پراگاعا ءبىر جىلعا تۇراقتى تۇرۋعا باردىم. بارعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە ءسىز سياقتى پوليسيانىڭ الدىندا بولدىق. ءتولقۇجاتىمىزدىڭ كوشىرمەسىن الدى دا، ەكى بەتتىك انكەتا تولتىرتتى. وزگە ەشقانداي قۇجات تالاپ ەتپەدى. ءۇش كۇننەن كەيىن، ءبىر جىلعا تۇراقتى تىركەلگەن ءتولقۇجاتىمىزدى الدىق. وسى تاجىريبەنى نەگە وزگەگە ەمەس، ءوز قانداستارىمىزدى تۇراقتى تىركەۋ ءۇشىن پايدالانباسقا.
ب. ءارىپ: - 1991 جىلدان باستالعان كوشتىڭ العاشقى جىلدارى قۇقىقتىق بازا ءبىرشاما ىزگىلەنگەن بولاتىن. سول جىلدارى قىتايدان كەلگەن ءبىر توپ قازاق زيالىسىنىڭ ءتولقۇجاتىنىڭ ۋاقىتى اياقتالىپ كەتكەنىنە قاراماستان، جەڭىلدىكپەن قازاق ازاماتى دەگەن كۋالىك بەرىلگەن ەدى. سول ءداۋىر – ءبىر التىن ءداۋىر ەكەن. باعانادان بەرى كولباي اعامىز سىزدەرگە زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا جانە ونىڭ وڭتايلى بولۋىنا نەگە ىقپال ەتپەيسىزدەر دەگەن ساۋالدى قايتا-قايتا قويىپ وتىر. ءبىزدىڭ بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەلىمىز وسىمەن اياقتالىپ قالماسىن، ونىڭ قارارىن قابىلداپ، جوعارى جاققا جەتكىزۋگە ءبىر ىقپالىن جاساساڭىزدار ەكەن.
ل.مۇحيتوۆا: - ارينە، ءبىزدىڭ باسقارماعا ۇسىنىستارىڭىزدى جازىپ جولداڭىزدار. سونىڭ نەگىزىندە ءبىز دە ءوز ۇسىنىستارىمىزدى جولداماقپىز. تاعى ءبىر ايتا كەتەيىن دەگەنىم، جاڭا بوتاگوز اپاي «ورالمان كۋالىگىنىڭ» ەشقانداي ءرولى جوق» دەدىڭىز. الايدا، ول جاڭساق پىكىر. ورالمان كۋالىگىنىڭ پايداسى بار. ول ءسىز ىقتيار حات الار كەزدە شەتەل ازاماتى رەتىندە تولەم قابىلەتىڭىزدى راستاۋىڭىزدى قاجەت. ول ءۇشىن ەسەپشوتىڭىزدا كەم دەگەندە – 2 ميلليون 444 مىڭ تەڭگە بولۋى ءتيىس. ورالمان كۋالىگى بار ادام، وسى تولەمنەن بوساتىلادى.
ر. ايىپ: - ءبىراق، ورالمان كۋالىگىنە ۇكىمەت بەكىتكەن 7 وڭىرگە قونىس تەپكەن شەتەلدىك قازاقتار عانا يە بولا الادى. بۇل جەردە تاعى ءبىر قاراما-قايشىلىق ورىن الادى. رەسەي، قىرعىزستان، ۋكراينا، بەلورۋسسيا مەملەكەتتەرىمەن ارادا ارنايى حالىقارالىق كەلىسىم بار. اتالعان مەملەكەتتەردەن قازاقستانعا تۇراقتى تۇرۋعا كەلۋشىلەر ىقتيار حات نەمەسە ازاماتتىققا ءوتىنىش بەرەتىن بولسا، ولار دا تولەم قابىلەتىن راستاۋدان بوساتىلعان. ءبىراق، ولار ءۇشىن ارنايى بەكىتىلگەن وڭىرلەر جوق. ولار الماتىعا كەلسە دە، شىمكەنتكە كەلسە دە، شەكتەۋ جوق. دەمەك، بۇل جەردە شەتتەگى قازاقتىڭ قۇنى تمد مەملەكەتتەرىندەگى وزگە ۇلتتاردان دا تومەن بولىپ تۇر.
ل.مۇحيتوۆا: - بوتاگوز اپاي، ءسىز جوعارىدا قازاق ازاماتىنا كۇيەۋگە شىققان قىتايلىق ۇيعىر ازاماتىنىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الا الماي جۇرگەندىگى جايىندا ءسوز قوزعادىڭىز. قىتايدىڭ ازاماتتىق تۋرالى زاڭى بويىنشا، ولار ءوز ازاماتتارى باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتتىعىن قابىلدامايىنشا، ولاردى جۇڭگو ازاماتتىعىنان شىعارمايدى. ال ءبىزدىڭ زاڭدارىمىز بويىنشا، قوس ازاماتتىق جۇرمەيدى. سول سەبەپتى وزگە ەلدىڭ ازاماتتارىن ق ر ازاماتتىعىنا قابىلداي المايدى. ول ءۇشىن جاڭاعى ادام جۇڭگو ازاماتتىعىنان باس تارتىپ، ودان شىعىپ كەلۋى ءتيىس.
ر.ايىپ: - مەنىڭ بىلۋىمشە، ق ر ازاماتتىعى تۋرالى زاڭنىڭ 16 بابىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا 5 جىل تۇراقتى تۇرعان جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتىمەن 3 جىل نەكەدە بولعان ادامداردىڭ وزگە مەملەكەتتىڭ ازاماتتىعىنان شىعۋى تالاپ ەتىلمەيدى.
ل. مۇحيتوۆا: - جوق، رەكە، ازاماتتىققا قۇجاتتاردى قابىلدايتىن مەكەمە قىزمەتكەرى رەتىندە، مەن ءبىزءدىڭ زاڭنامالارىمىزدا قوس ازاماتتىقتىڭ جۇرمەيتىندىگىن بىلەءمىن. ءبىز وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن قازاقستاندا 5 جىل تۇراقتى تۇرسا دا، كەلگەن ەلىنىڭ ازاماتتىعىنان شىعىپ كەلۋىن تالاپ ەتەتىنبىز. جانە سولاي بولا بەرەدى دە.
ە.كاپ قىزى: - بۇرىن ورالمان كۋالىگىنىڭ مارتەبەسى وتە جوعارى، قۇزىرى كەڭ ەدى. ايتالىق، ورالمان كۋالىگىنە يە بولعان قانداستارىمىز زەينەتاقى راسىمدەۋگە، بۇرىن رنن، سيك دەيتىنبىز، ءقازىر يين الۋعا، جۇمىسقا ورنالاسۋىنا، بالالارىنىڭ جاردەماقىسىن، ءتۇرلى وتەماقى مەن تولەمدەردى الۋىنا مۇمكىندىگى بار ەدى. ءقازىر ونىڭ ءبارى توقتاتىلدى عوي.
ك.ىسقاقوۆا: ءبىزدىڭ الماتى قالاسى بويىنشا ورالمان كۋالىگىن بەرۋ توقتاتىلدى. ال جوعارىدا اتالعان 7 وڭىرگە قونىستانعاندار ءۇشىن «ورالمان كۋالىگىندە» قاراستىرىلعان جەڭىلدىكتەردىڭ ءبارى ساقتالادى. ءارى جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەر ءوز كومەكتەرىن دە كورسەتەتىن بولادى.
ە.كاپ قىزى: ءقازىر تۇراقتى تىركەۋگە تۇرا الماي جۇرگەن ورالماندار كوپ ەكەنىن ايتتىق قوي. ولار جالعىز كەلىپ جاتقان جوق. مەكتەپ جاسىنداعى بالالارىمەن كەلىپ جاتىر. تىركەۋ بولماسا، يين بەرىلمەيدى. سوندا بالالارىن مەكتەپكە بەرۋ دە پروبلەماعا اينالادى.
ل.مۇحيتوۆا: ء-يين-دى تىركەۋسىز الا بەرۋگە بولادى عوي.
د.مىڭجاسار قىزى: ورالماندار تۇگىلى اۋىلدان كەلگەن ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ ءوزىن ءيين-سىز مەكتەپكە قابىلداماي جاتقان جوق پا؟
ل.مۇحيتوۆا: - مەنىڭ بىلۋىمشە، شەتەل ازاماتتارى ۋاقىتشا تىركەۋمەن يين الا الادى.
مۇحتاربەك ءسالي ۇلى، ورالمان: - مەنىڭ كەلىنىم الداعى مامىر ايىندا بوسانادى. ءالى ەش جەردە تىركەۋگە تۇرمادى. وسىندا قالا بەرسىن بە؟ قىتايعا بارىپ بوسانسىن با؟ ونىڭ ۇستىنە، ۆيزاسىنىڭ ۋاقىتى وسى تامىز ايىندا بىتەدى. وعان قانداي دا ءبىر كومەكتەرىڭىز تيە مە؟
ك.ىسقاقوۆا: - سىزدە ۋاقىتشا تىركەۋ بار ما؟ سول تىركەۋ ارقىلى تۇرعان اۋدانىڭىزدىڭ پەرزەنتحاناسىنا بارا الاسىز.
مۇحتاربەك ءسالي ۇلى، ورالمان: - مەنىڭ تۇراقتى تىركەۋىم جوقتىعىنا وراي، ەشقانداي پەرزەنتحانا ەسىگىنەن قاراتار ەمەس. ءقازىر تەك اقىلى پوليكلينيكالارعا تىركەلدىك. ءبىر قاراعانى 40 مىڭ تەڭگە ەكەن. كەلەسى كەلگەنىڭىزدە 45 مىڭ تەڭگە بەرەسىز دەدى.
ل.مۇحيتوۆا: - ءسىز ەرتەڭ الماتى قالالىق كوشى-قون پوليسياسى باسقارماسىنىڭ 8 تەرەزەسىنە كەلىڭىز.
ە.كاپ قىزى: - بىرنەشە كۇننەن بەرى قازاق اقپارات قۇرالدارى بىر-بىرىنەن ءسۇيىنشى سۇراپ جاتىر. ەلباسى قابىلداۋىندا بىرنەشە زيالى قاۋىم وكىلى بولدى. سولاردىڭ ءبىرى – جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى دۋلات يسابەكوۆ اعامىز. ول كىسى ەلباسىنا ۇلى كوشتىڭ توقتاعانىن ناز رەتىندە ايتقان ەكەن. ەلباسى بۇل ماسەلەنى قايتا قاراۋعا جانە ونىڭ ءوز ارناسىنا تۇسۋىنە ىقپال ەتەتىندىگىن جەتكىزىپتى. ءبىز وسى ءسۇيىنشى حابارعا سەنە وتىرىپ، بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەلىمىزدى اياقتاساق دەپ وتىرمىز.
ك.ىسقاقوۆا: - ءبىز دە وسىنداي جاقسى جايتتان حاباردار بولىپ وتىرمىز. بۇدان بىلاي ۇكىمەت بەكىتكەن 7 وڭىرگە قونىستانعان ورالمانداردىڭ مارتەبەسى قايتارىلاتىن بولۋى كەرەك.
ك.ادىربەك ۇلى: - «الداسپان» پىكىرسايىس الاڭىندا ءبىراز ءاڭگىمەلەر ايتىلدى. نەگىزگى پروبلەمالار ساراپقا سالىندى دەپ ويلايمىن. اينالىپ كەلگەندە، بۇكىل تۇيتكىل زاڭنىڭ كەيبىر شيكىلىكتەرىنە تىرەلىپ تۇر. وسى اڭگىمە بوس ءسوز بولىپ قالىپ قويماسىن، ەرتەڭ گازەتكە جاريالانعاننان كەيىن، سىزدەر جوعارى جاققا ۇسىنىس ايتىڭىزدار. ورالماندار تەك قانا دەموگرافيانى شەشپەيدى. ولاردىڭ اراسىندا قانشاما ماماندار، عالىمدار، ساياساتكەرلەر، ەكونوميستەر، ەل رۋحانياتىنا ۇلەس قوسقان اقىن، ءانشى، كۇيشىلەر بار. ونىڭ بارلىعى – ۇلتتىق بايلىق. ءبىز ءۇشىن قازاقتاردىڭ كوپتەپ كەلگەنى جاقسى. مىنا يزرايل مەن گەرمانيا سىرتتا جۇرگەن قانداستارىن ۇزدىكسىز قابىلداۋدا. دۋلات يسابەكوۆ اعامىزدىڭ ەلباسىمەن كەزدەسۋىنەن ءبىر ءۇمىت كۇتەيىك. ارتى جاقسىلىققا ۇلاساتىن شىعار دەپ سەنەيىك، كەلگەندەرىڭىزگە، اشىق پىكىرسايىس الاڭىنا قاتىسقاندارىڭىزعا كوپ راحمەت!
"تۇركىستان" گازەتى
پىكىر قالدىرۋ