ءسابي دۇنيەگە كەلگەندە «بەسىك جىرىمەن» الديلەپ قارسى الىپ، ادام دۇنيەدەن وتكەندە «جوقتاۋ» ايتىپ شىعارىپ سالامىز. قادىم عاسىرلار قويناۋىنان باستالاتىن وسى تاماشا ءداستۇر ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ وزىندىك كەسكىن-كەلبەتى مەن ءبولمىس-بىتىمىن ايقىندايتىن ۇعىمدى ونىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق مادەنيەتى دەيتىن بولساق، قازاق مادەنيەتىندەگى جىراۋلار ءداستۇرىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. وسى رەتتە، تاياۋدا جىراۋلار پوەزياسىندا ويىپ تۇرىپ ورىن الار ماڭعىستاۋ جىراۋلىق مەكتەبى ۇلكەن جيناقپەن تولىقتى. «ءتىل تاڭبالى اقىندار» دەگەن اتاۋمەن جارىق كورەتىن بۇل جيناقتا 52 شىعارماشىلىق يەلەرىنىڭ ولەڭ-جىرى قامتىلعان. جاقىن كۇندەرى، «Aktau Open Fest-2016» فەستيۆالىنىڭ العاشقى كەشىندە وسى جيناقتىڭ تۇساۋى كەسىلەدى. ەندەشە، بۇل قازىنانىڭ حالىققا بەرەر جاڭالىعى نە؟ ماڭعىستاۋ جىراۋلىق مەكتەبىنىڭ جىراۋلار پوەزياسىندا الار ورنى قانشالىقتى؟ وسى تاقىلەتتەس سۇراقتار توڭىرەگىندە «ءتىل تاڭبالى اقىندار» 5 تومدىق جيناعىن شىعارۋشى، اقىن ءانۋار بيماعامبەتپەن اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.
ماڭعىستاۋ جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارى قامتىلعان جاڭا جيناق جارىق كوردى
— «ءتىل تاڭبالى اقىندار» جيناعىن شىعارۋ تۋرالى وي قايدان كەلدى؟ جيناقتىڭ شىعۋىنا اتسالىسقان ازاماتتار كىمدەر؟
— ادەتتە كىتاپتىڭ باسىلىپ شىعۋ جۇمىستارىن عانا ءسوز ەتەمىز دە، وعان دەيىنگى قۇراستىرۋشىنىڭ تىنىمسىز ەڭبەگى مەن مىگىرسىز ماشاقاتىن ۇمىتىپ كەتىپ جاتامىز. ءسوزىمدى ارىدەن باستايىن. بۇل ەڭبەكتىڭ باسپاعا دەيىنگى جۇمىستارى كەمىندە 10 جىل بۇرىن قولعا الىنعان بولاتىن. ماڭعىستاۋ اقىن-جىراۋلارى مۇرالارىنىڭ العاش حاتتالۋى، عىلىمي اينالىمعا ەنۋ كەزەڭدەرىنە كەيىن توقتالا جاتارمىز. ءدال وسى كىتاپقا جىراۋلار مۇراسىن جيناقتاۋدىڭ باسىندا مارقۇم جەتىباي جىلقىشى ۇلى اتامىز تۇر. سوندىقتان كىتاپتىڭ نەگىزگى جيناقتاپ قۇراستىرۋشىسى رەتىندە وسى كىسىنىڭ اتى كورسەتىلدى. جالپى، كوپتومدىق جيناققا ۇلەس قوسۋشىلار سانى ءبىر كىسىمەن شەكتەلمەيدى. تۇتاس ءبىر شىعارماشىلىق ۇجىم ەڭبەك ەتتى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ونىڭ ىشىندە: قابيبوللا سىديىق ۇلى، سۆەتقالي نۇرجان، ەلدوس ەمىل، سۇلتانبەك قۇدايبەرگەن، اقىلبەك وتەش سەكىلدى ادەبيەت نۇسقالارىن جيناقتاۋشىلار بار. كىرىسپەسوزدە وسى كىتاپقا اتسالىسقان بارلىق دەرلىك ازاماتتاردىڭ اتتارى اتالعان. كوزى تىرىسىندە ءابىش اعا كەكىلباي ۇلى، فاريزا اپالارىمىز دا وسى مۇرالارىمىزدى جيناقتاۋ جۇمىستارىنا باس-كوز بولىپ وتىردى. كونە جىراۋلار شىعارمالارىنىڭ تاريحيلىعىن زەرتتەگەن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جۇمات تىلەپوۆتىڭ، اقىن-جىراۋلارىمىزدىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەپ، ماتىندىك ساراپتاما، لينگۆو-ستيليستيكالىق، ەتيمولوگيالىق سيپاتتاما جاساعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءبيبىايشا نۇرداۋلەتوۆانىڭ دا ەڭبەكتەرىن اتاپ وتكەنىمىز ءجون.
— جيناق قانشا دانا بولىپ جارىق كوردى؟ قاي عاسىردىڭ اقىن-جىراۋلارىن قامتيدى؟
— «ءتىل تاڭبالى اقىندار» جيناعى ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ تورىنەن ورىن الاتىن ماڭعىستاۋ اقىن-جىراۋلارى شىعارمالارىنىڭ انتولوگياسى ىسپەتتەس. وگىزباي، ابىل، نۇرىم، اقتاننان باستاپ، بارلىعى 52 شىعارماشىلىق يەسىن قامتىعان جيناقتا ءۇش عاسىردىڭ ءۇنى بار. جيناق 5 تومنان تۇرادى، 130 باسپا تاباق كولەمىندە. ازىرگە 1000 دانامەن جارىق كوردى، ءبىراق مۇنىمەن شەكتەلىپ قالمايدى دەپ ويلايمىن.
–قاي كىتاپتىڭ بولماسىن، اتاۋى تۇتاس مازمۇنىن اشۋعا سەپ بولادى. وسى تۇرعىدا «ءتىل تاڭبالى اقىندار» دەگەن كىمدەر، بۇلاي اتالۋ سەبەبى نەدە دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى…
–ۇلى تۇبەك – ماڭعىستاۋدى ەجەلدەن ەن جايلاعان ءبىزدىڭ ەل «ءتىل تاڭبالى اداي» دەپ اتالۋلى.
مىسالى، بەلگىلى «اساۋ-باراق» تاريحي جىر-داستانىنىڭ اۆتورى تىلەۋماعامبەت («قۋ مولدا» اتانعان اقىن) امانجول ۇلىنىڭ ولەڭ جولدارىندا تومەندەگىدەي شۋماقتار بار:
…مۇنان باسقا تاعى دا
اتتاندى باتىر ادايدان
جاردەم سۇراپ قۇدايدان.
اتتانادى باس بولىپ
«ءتىل تاڭبالى ادايدان»
جەلبىرەتىپ تۋ بايلاپ،
ەر باراققا قوسىلعان.
سول سىقىلدى، حالىق اقىنى ءساتتىعۇل جانعابىل ۇلى 1936 جىلعى قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ ماسكەۋدەگى ونكۇندىگىنە اتتانار الدىندا، ورال قالاسىندا وتكەن ىرىكتەۋ ونەر بايقاۋىنىڭ قورىتىندى كونسەرتءىن اشاردا ءسوزىنىڭ باسىن: «ءتىل تاڭبالى ادايدىڭ» اقىنىمىن» دەپ باستاعان. بۇلتۋرالى حاميت ەرعالييەۆتىڭەستەلىگىندەايتىلادى.
قۇراستىرۋشىلار دا جاڭا كىتاپقا اۋەل باستا «ءتىل تاڭبالى ادايدىڭ اقىندارى» دەگەن ات بەرۋدى ءجون ساناعان. سەبەبى، كىتاپقا ەنگىزىلگەن شىعارمالاردىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبارى اداي ۇلىسىنىڭ ۇرپاقتارى. كەيىن، كىتاپ باسپاعا تاپسىرىلار كەزدە، شىعارۋشىلاردىڭ «ءتىل تاڭبالى اقىندار» دەگەن اتاۋدى قولاي كورۋىنىڭ دە باستى سەبەبى وسىندا.
– جيناقتىڭ بۇعان دەيىنگى شىققان كىتاپتاردان ەرەكشەلىگى نەدە؟
–كىتاپتا كوپتەگەن بەلگىلى جانە بەيماعلۇم اۆتورلاردىڭ شىعارمالارى مەن ءومىر دەرەكتەرى بۇعان دەيىن جاريا بولماعان مۇراعات قۇجاتتارى، ءۇنجازبالار مەن قولجازبالاردىڭ نەگىزىندە تولىقتىرىلىپ بەرىلدى. سونىمەن بىرگە، كەيبىر اقىن-جىراۋلاردىڭ بۇرىننان ساقتالىپ قالعان جەكە فوتوسۋرەتتەرى جاڭارتىلىپ، كەيبىرىنىڭ بەينەلەرىن بەرۋدەماڭعىستاۋلىق سۋرەتشىلەر التىنبەك تىلەگەنوۆ پەن كەلىمبەردى سارباسوۆتىڭ ەل اۋزىنداعى بايانداۋ تاسىلىمەن سالعان نۇسقالارى پايدالانىلدى. بۇعان دەيىنگى 1995 جىلى جارىق كورگەن «جىر-داريا» كىتابىندا 25 اقىننىڭ شىعارمالارى قامتىلسا، بۇل جولى 52 اقىن-جىراۋدىڭ ەڭبەگى ەندى. شىعارمالاردا كەزدەسەتىن ءدىني سوزدەردىڭ ماعىنالارى انىقتالىپ، كونە تۇركىلىك، كەيبىر ارابى-پارسي ءماتىن-cوزدەرگە تۇسىنىك بەرىلگەن. كىتاپ كەز كەلگەن وقىرمان ءۇشىن تۇسىنىكتى، جاتىق تىلدە جازىلعان. رۋحاني مۇراعا قىزىققان ادام بۇل جيناقتاناتا-بابالارىمىزدىڭ ءسوزىنىڭ ءنارىن، ازاتتىقتى اڭساعان ارزۋ-ارمانىن،ءدىنى مەن ءدىلىن بويىنا سىڭىرە الادى.
–دەمەك، كىتاپ تەرمە، جىر ورىنداۋشىلار ءۇشىن «ماڭعىستاۋ جىر مەكتەبىنىڭ» نەگىزگى وقۋلىعىنا اينالادى عوي؟
–«ماقامى ءماشھۇر ماڭعىستاۋ» دەپ تەككە ايتىلماسا كەرەك. ءقازىر رەسپۋبليكادا ءانشى، جىرشىلاردىڭ ءبىزدىڭ ءوڭىردىڭ جىر ورىنداۋشىلىق ءداستۇرىن ۇيرەنۋگە قىزىعۋشىلىعى جوعارى، ءتىپتى «مەن» دەگەن انشىلەردىڭ وزىندە ءبىر شىعارما ماڭعىستاۋلىق ماقاممەن ايتىلاتىنىن بايقايمىز. دەگەنمەن، ولەڭ جولدارىندا قاتە كوپ. اقتان، سۇگىر، قاشاعان تەرمەلەرى، «كوكمويناقتىڭ ءۇيىرى» سياقتى تۇتاس اداي ەلىنىڭ شەجىرەسىن وزدەرىنە قاراي يكەمدەپ وزگەرتىپ الىپ، ايتىپ جاتقاندا، اۆتورلاردىڭ ەڭبەگىن قور قىلعانداي اسەر قالدىرادى. وكىنىشكە قاراي، جىر، تولعاۋ، تەرمەلەردىڭ قازاق ونەرىندەگى الار ورنى،قازىرگىدەي جىردى – مەرەيتوي يەسىنە ارنالار ءماداقسوزدىڭ جيىنتىعىدەپ، جىرشىلىقتى –جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ بەتىن اشۋعا پايدالاناتىن قۇرال دەپ قانا قابىلدايتىن زاماندا، بۇل ەڭبەكتىڭ، اسىرەسە بۇگىنگىنىڭ جىرشىسىنا، ورىنداۋشىلارىنا تاپتىرماس ازىق ەكەندىگى انىق. ءتىپتى، جىرشى كىم، جىراۋ كىم، ەكەۋىن ايىرا المايتىن دەڭگەيگە جەتتىك. وسى ورايدا، بۇگىنگى جاڭا بۋىن، جاس تالاپ جىرشىلاردىڭ وسى ولشەۋسىز ەڭبەكتى ەرىنبەي ءوز پايدالارىنا جاراتقانىن قالار ەدىك. ايتپەسە، 2-3 جىرمەن جارق ەتىپ، تىڭداۋشىنىڭ ماڭدايى ەندى تەپشي باستاعاندا، تاق-تۇق رەپەرتۋارىمەن دومبىراسىن قۇشاقتاپ، تارتىپ باراتاتىنداردىڭ قاتارى تىمجيىلەپ كەتتى.كىتاپ تەك ورىنداۋشىلارعا عانا ەمەس، ادەبيەتشى، مادەنيەتتانۋشى، ونەرتانۋشى عالىمدارعا، جالپى جىر سۇيەر قاۋىمعا ارنالادى.
–سوڭعى جىلدارى ورىنداۋشىلار اراسىندا ءسوز بۇرمالاۋ، ءسوز ۇرلاۋ، ماقامىن وزگەرتىپ ايتۋ جونىندە ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. بۇل كىتاپ وسى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋعا باعىت بەرەتىن بولار؟
–ماقام ماسەلەسى ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ. بۇل باعىتتا دا جۇمىستار جاسالىپ جاتىر. ال، ءسوز بۇرمالاۋدى بولدىرماۋعا كىتاپتىڭ پايداعا اسارى انىق. ويتكەنى، مۇندا ءبىرقاتار سوزدەرى تولىق ەمەس، نەمەسە وزگە اۆتورعا تەلىنىپ كەتىپ جۇرگەن جىرلار ءوز يەلەرىنە قايتارىلدى. ولار جانە نەگىزسىز ەمەس، قولدا بار ناقتى قولجازبالار مەن ءۇنجازبالارعا سۇيەنىپ تۇزەتىلدى. سوندىقتان، بۇل كىتاپ شىققاننان كەيىن ورىنداۋشىلار ءوز رەپەرتۋارىن ءبىر قاراپ، تۇزەتىپ السا، ارتىق ەتپەيدى. شىعارما ءوز اۆتورىمەن بۇرمالاۋسىز ايتىلىپ، كەيىنگى ۇرپاققا دۇرىس جەتىپ جاتسا، جيناقتى قۇراستىرۋشىلاردىڭ ماقساتى ورىندالدى دەگەن ءسوز.
–ولەڭ جولدارىنىڭ قازىرگى بۋىنعا بۇرمالانىپ جەتۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
–ماڭعىستاۋ جىراۋلىق مۇراسىنىڭ عىلىمي اينالىمعا كەشەۋىلدەپ ەنۋىنە گەوگرافيالىق الشاقتىعىنان باستاپ، ءبىراز فاكتورلار اسەر ەتتى. بۇرىن جىردى قاعازعا ءتۇسىرۋ، ءۇنتاسپاعا جازۋ سياقتى زاماناۋي ۇردىستەر كەمشىن بولدى. جىر، تەرمە-تولعاۋلار بۇگىنگى داۋىرگە اۋىزشا جەتتى. سونداي-اق، بۇرمالانۋ سەبەبى كەڭەستىك سەنزۋراعا دا بايلانىستى. بۇل ءوڭىردىڭ اقىن-جىراۋلارى «ءسوزدىڭ باسى –ءبىسمىللا، ءبىسمىللاسىز ءىس قىلما…» دەپ، اۋزىن اشسا، الدىمەن قۇدايدى، شاريعاتتى، ءدىندى ايتقان. ول دا كەڭەستىك سولاقاي ساياساتقا جاقپادى. وسى جەردە ماڭعىستاۋ مۇرالارىنىڭ جينالۋى، ساقتالۋى، جارىق كورۋى، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسۋى حاقىندا دەرەكتەر بەرىپ، ازىراق شولۋ جاساپ كەتكەننىڭ ارتىقتىعى بولماس. ماڭعىستاۋلىق جىر مەكتەبى ۇلگىلەرىنىڭ العاش جارياعا شىعىپ باستاۋى ۆ.رادلوۆ ەڭبەكتەرىنەن كورىنىس بەرەدى. ونىڭ «وبرازسى نارودنوي ليتەراتۋرى»، «وبرازسى كيرگيزسكوي پوەزيي» كىتاپتارى 1875 جىلى ورىنبوردا جارىق كورگەن. كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىنگى ماڭعىستاۋ جىراۋلارى شىعارمالارىنىڭ باسپا ءجۇزىن كورۋى «سانا» جۋرنالىندا (1924 ج. تاشكەنت،) ابىلجىراۋدىڭ «ارعىماقاتتا سىن بولماس» تولعاۋىنىڭجاريالانۋىنانباستالادى. بۇلاردان سوڭ دا كوپتەگەن كىتاپتار باسىلدى. ءبىراق ولاردىڭ دەنى جەكەلەگەن ءبىر شىعارماشىلىق يەسىنە ارنالدى نەمەسە ماڭعىستاۋدا ءومىر سۇرگەن اقىن-جىراۋلاردى دەرەكتەرىنىڭ قولعا تۇسپەۋىنەن جەتكىلىكتى قامتي العان جوق. جالپى، بۇگىنگى تاڭداعى قولدا بار مالىمەتتەردى بارىنشا تولىق قامتىعان ىرگەلى جيناق وسى دەۋگە بولادى.
–جيناقتى جاستار فەستيۆالى اياسىندا جارىققا شىعارعانداعى ماقساتىڭىز قانداي؟
–بۇل كوپتومدىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعى قارساڭىندا جارىق كورىپ وتىر. «Aktau Open Fest» فەستيۆالى بۇعان دەيىن جاستاردىڭ اراسىندا سالاۋاتتى ءومىر سالتىن، سپورت، زاماناۋي سۋبمادەنيەت تۇرلەرىن ناسيحاتتاۋدى ماقسات ەتىپ كەلسە، بيىل ماڭعىستاۋ جىراۋلىق پوەزياسىنىڭ 5 تومدىق انتولوگياسىن ۇسىنۋ ارقىلى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق باستاۋ-قاينارىمىزعا ورالۋىن، اتا-بابا مۇراسىنا ادالدىق، ءسوزدىڭ قاسيەتىن، جىر ونەرىن، كىتاپ مادەنيەتىن بويلارىنا ءسىڭىرۋىن كوزدەدىك. بىزدە باسقا تالاپ، بوتەن ماقسات جوق!
اتاۋلى مەرەكەگە اركىم ءارقالاي جەتىستىكتەرىمەن كەلەدى. «پالەن توننا مۇناي وندىردىك»، «ءزاۋلىم عيماراتتار سالدىق»، «زاۋىت تۇرعىزدىق»دەپ جار سالاتىن كەڭەستىك ۇرانداردان گورى، تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا ماڭعىستاۋلىق اقىن-جىراۋلار مەكتەبىنىڭ جاۋھارلارىن ۇسىنۋ ماڭىزدىراق بولار.ونىڭ ۇستىنە، زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىندا «ادەبيەت – ازاتتىعىمىزعا باستاعان باستى رۋحاني قۇرال بولدى» دەگەن پىكىر بار.
وسى جيناقتىڭ باسىلىپ شىعۋىنا دەمەۋشىلىك كورسەتكەن وبلىس باسشىلىعىنا، نيەتتەستىك تانىتىپ، ارىپتەستىك قولداۋىن بىلدىرگەن «نە حابار؟!» رەسپۋبليكالىق باسىلىمىنا العىس ايتامىن. ارى قاراي باعامداپ، باعا بەرۋشى – مارتەبەلى وقىرمان بولماق. تەك ناسيحاتتاۋ جاعى السىرەپ قالماسا ەكەن. فەستيۆالدى تاماشالاۋعا كەلەتىن قوناقتار رۋحاني مۇرامىزبەن سۋسىنداپ قالسا دەگەن نيەت، تىلەك قوي بىزدىكى!
سۇحباتتاسقان ايگۇل دادەن، 7292info.kz
پىكىر قالدىرۋ