- ەۋرازيالىق وداق تۋرالى يدەيا جۇزەگە اسىپ جاتىر. جاقىندا كەلىسىمگە كول كويىلادى. كەلەر جىلs وداق قۇرامىندا باستايمىز. وسىعان قارسىلاردىڭ ءبىرىسىز. قالاي ويلايسىز، بۇل قارسىلىق بىلدىرگەن حالىقتىڭ تالابىنا قۇلاق اسپاۋ ەمەس پە؟

- ەۋرازيالىق وداق تۋرالى كەلىسىم جوباسىنىڭ تالقىلانۋى، ونىڭ الداعى كۇندەرى قابىلدانۋى (سەبەبى ونىڭ قابىلدانىپ، قول قويىلاتىنىنا ەشكىمنىڭ كۇمانى جوق سياقتى) قازاق قاۋىمى ىشىندە سان-الۋان اڭگىمە تۋعىزۋدا. قوعامدىق رەاكسيانى، شامالاپ، تورتكە بولۋگە بولادى.

ءبىرىنشى رەاكسيا – نەمقۇرايدىلىق، نەمكەتتىلىك، ۇيقىلى رەاكسيا دەر ەدىم. قوعامنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى ءالى دە بولسا ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا جەتىپ بولعان جوق. ونى «مۇمكىندىك» دەپ تە، «ءقاۋىپ» دەپ تە قاراستىرمايدى. «ۇكىمەتىمىز ولتىرمەس»، «نە دە بولسا بولار» دەگەن كوڭىل-كۇيدە جۇرگەندەردىڭ كوزقاراسى.

ەكىنشى رەاكسيا – بيلىك پەن ونىڭ قۇرىلىمدارىنىڭ ۇگىت-ناسيحاتى. ارينە، بۇل ناسيحاتتى اسا بەلسەندى نەمەسە اسا سەنىمدى ءجۇرىپ جاتىر دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. ارينە، تاپسىرما بار، تاپسىرىس بار، جالپى باعىت بار، الايدا سول تاپسىرما-تاپسىرىستاردى بەرۋشىلەردىڭ وزدەرىنىڭ سەنىمىنەن گورى كۇدىگى باسىم سياقتى. ناسيحاتتاۋشىلارىمىز ۇرانداتقانىمەن، قۇرىلايىن دەپ جاتقان وداقتىڭ بولاشاعى مەن پايداسى تۋراسىندا بەيحابار. اينالىپ كەلگەندە بۇل رەاكسيا دا «ۇلكەن كىسى بىردەڭەنى ءبىلىپ ىستەپ جاتىر»، «ۇكىمەت ولتىرمەس» دەگەن قاعيداتتارعا سايادى. ارگۋمەنتتەردىڭ جوقتىعى ۇگىت-ناسيحاتتى بايبالامعا، داۋرىقپا اڭگىمەلەرگە، دالباسا ارەكەتتەرگە يتەرىپ جاتىر.

ءۇشىنشى رەاكسيا – نارازىلىق. شىنىمدى ايتايىن، كەدەندىك وداق، ەۋرازيالىق وداق تۋرالى تالاي قازاقپەن پىكىرلەسىپ، سىر ءبولىسىپ، ايتىسىپ جۇرگەن اداممىن. وسى قالىڭ قازاقتىڭ ىشىندە «كەدەندىك وداق – قازاقتىڭ باعىن اشاتىن مۇمكىندىك، جۇماقتىڭ قارا جەردەگى بالاماسى» دەگەن ەشكىمدى كورمەپپىن. ءتىپتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ اراسىندا. ۇمىتتەن گورى كۇدىگى مول دۇنيە ەكەنى انىق.

وكىنىشكە قاراي، بۇل وداقتىڭ قۇرىلۋى قوعامنان، بۇقارادان تىس ءجۇرىپ جاتقانى انىق. الايدا، ءدال بۇگىن بىزگە «وسى تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزسەك» دەسە، ءوز باسىم ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعار ەدىم. جابىق قوعام ىشىندەگى داۋىس بەرۋ مەن رەفەرەندۋمنىڭ قالاي وتەتىنىن جاتقا بىلەمىز. ونىڭ ۇستىنە بولىنگەن قوعام ىشىندە رەفەرەندۋم وتكىزۋ حالىقتى ودان ءارى ءبولۋ مەن جىكتەۋگە الىپ كەلەرى انىق. ال بۇنداي رەفەرەندۋمدا جەڭىلىس تابۋىمىز – وداقتىڭ زاڭدىق نەگىزدەرىن كۇشەيتىپ، بولاشاقتاعى ساياسي ارەكەتتەر مەن ءىس-قيمىدارعا بالتا شابۋى دا ىقتيمال ەكەندىگىن دە ەستەن شىعارمايىق.

نارازى جۇرتشىلىقتىڭ دا تىرلىگى بىردەي ەمەس. ءبىر توپ ەو-قا كىرۋدى «رەسەيدىڭ قولتىعىنا ءبىرجولاتا قايتا ورالۋ» دەپ ءتۇسىنىپ، اقىرزامان شاقىرىپ جاتىر. ەكىنشى توپ از دا بولسا نارازىلىعىمىزدى تانىتايىق دەپ بەلسەنۋدە. ءۇشىنشى توپ «نارازىلىقتى كەزىندە تانىتۋ كەرەك ەدى، ەندى كورىڭدەر دە وتىرىڭدار» دەگەندەي پىكىر بىلدىرۋدە. ءبارىنىڭ دە ايتپاعى باياعى «اي، قاپ» پەن «اتتەگەن-اي». بيلىككە بەلسەنە سەس كورسەتەر قالىڭ كۇش تە، جيناقى ساياسي پارتيا دا ازىرگە جوق.

قاراپ وتىرساق، جاقسىلاپ سارالايتىن بولساق، وسى ءۇش رەاكسيانىڭ كەمشىن تۇستارى جەتكىلىكتى…

- ال «ءتورتىنشى رەاكسيا» قانداي؟

- «ءتورتىنشى رەاكسيا» وسى ۇشەۋىنەن تۋىندايتىن، ومىرگە شىنايى، رەاليستىك كوزقاراسقا نەگىزدەلگەن، قازاقستاننىڭ بۇگىنگى جاعدايىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى مەن باسىمدىقتارىن، ۇلتتىق ستراتەگياسى مەن مۇمكىندىكتەرىن ولشەپ، ەگجەي-تەگجەيلەپ، ناقتى ارەكەتتەر مەن ءىس-قيمىلعا، ناقتى ناتيجەگە الىپ بارار كوزقاراستار مەن جولداردى ىزدەۋ دەر ەدىم. ناقتى ناتيجە دەپ ءوز باسىم قازاق مەملەكەتىنىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە، ۇلتتىق نامىسى مەن تۋىنداپ كەلە جاتقان ۇلتتىق بۋرجۋازياسىنىڭ، بيزنەسىنىڭ مۇددەسىنە قايشى كەز-كەلگەن وداقتان، ۇيىمنان شىعۋىن ايتىپ وتىرمىن. بۇنىڭ ۋاقىتى ەندى-ەندى تۋىنداپ كەلەدى. ۋكرايناداعى وقيعالاردان كەيىن وسىعان دەيىن رەسەيگە وتە-موتە «تولەرانتتى» كوزقاراستا جۇرگەندەردىڭ ءوزى ءبىر اينىپ، بۇرىنعى رايىنان قايتقان سياقتى. ەرتەڭ وسى وداقتى قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم-شارتقا قول قويعاننان كەيىن (ءدال ەرتەڭدەرى كوشەگە كەم دەگەندە نارازى 10 مىڭ ادام شىعىپ كەتپەسە)، بۇل وداقتىڭ زيانىن، كەسەلىن باسىمىزدان وتكەرە باستاعاننان كەيىن وعان نارازى ادامداردىڭ سانى كۇرت وسەتىنى تاعى دا انىق نارسە. وسى نارازىلىقتى ءبىر ارناعا بۇرىپ، باسقارىپ كەتەتىن كۇشتەر دە پايدا بولاتىنى انىق. بالكىم، بۇل ءبىر جىلدىڭ اڭگىمەسى ەمەس شىعار. (بۇگىن، مىسالى ۇلىبريتانيالىق كونسەرۆاتورلار ەۋرووداقتان شىعامىز دەپ تالپىنۋدا). ءبىراق، وسىلاي بولاتىنى مەن ءۇشىن انىق نارسە. ەڭ باستىسى، قايتسەك تە ەل مەن مەملەكەتكە 10-15 جىل بايىپتى، قاندى قاقتىعىسسىز دامۋدى قامتاماسىز ەتۋىمىز بورىش. قايتسەك تە مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن، ونىڭ سۋبەكتىلىگىن، تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ، جاڭادان ءوسىپ كەلە جاتقان تاۋەلسىزدىك ۇرپاعىنىڭ ميىن ۋلاماي، ازات قالپىندا، قازاقى بولمىسىندا ساقتاپ قالۋىمىز مىندەت. قازاقى ۇعىمدار مەن قۇندىلىقتاردى جاڭارتىپ، كوديفيكاسيالاپ، ۇلتتى مودەرنيزاسيالاۋ، وتارسىزداندىرۋ تۇرعىسىنداعى ءىس-قيمىلدىڭ ءبىرىن دە توقتاتۋعا بولمايدى. بيلىك قولداسا دا، قولداماسا دا. ءدال وسى ەۋرازيالىق وداق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويعان كۇننەن باستاپ شىنايى تاۋەلسىزدىگىمىز بەن ۇلتتىق مەملەكەتتىگىمىز ءۇشىن كۇرەستىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالىپ كەتەتىنى انىق. ول كەزەڭ بۇرىنىراق باستالىپ تا كەتتى. ءبىراق ناقتى كۇنى، تاريحي مەجەسى وسى كۇن بولادى.

تاريحتان بالاما ىزدەسەك ونداي مىسالداردى كوپتەپ تابۋعا بولادى. مىسالى، ءدال وسى كۇندەرى نارەندرا مودي باستاعان ۇلتشىلدار بيلىككە كەلگەن ءۇندىستاندى الايىق! ونىڭ فورمالدى اۆتونومياعا، ۇلىبريتانياعا قاراستى دومينيونعا، ۋاقىتشا تاۋەلسىزدىككە، شىنايى تاۋەلسىزدىككە جەتۋى سياقتى كەزەڭدەرى بولعان. ماحاتما گاندي ساياسي كۇرەسى مەن دجاۆاحارلال نەرۋدىڭ تاۋەلسىز ەل پرەزيدەنتى بولۋىنىڭ اراسى قىرىق جىلعا سوزىلعان. شىنايى تاۋەلسىزدىگىن تەك ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان كەيىن العان مەملەكەت. يندونەزيانى الىڭىز. ءتىپتى شەنەۋنىكتەرىمىز اۋزىنان تاستامايتىن سينگاپۋردى الىڭىز. 1960-شى جىلدارى قىتايدان قورىققان سينگاپۋر مالاي فەدەراسياسىنا مۇشە بولىپ، ارتىنان ەكى جىل وتپەي قۇرامىنان شىعىپ كەتكەن. ماعريب ەلدەرىن، تاياۋ شىعىس ەلدەرىن الىڭىز. بارلىعى دا ءوزىنىڭ تولىق، شىنايى تاۋەلسىزدىگىنە ءبىر ساتتە، ءبىر كەزەڭدە جەتكەن ەمەس. بۇل كوپتەگەن وتارلىق مەملەكەتتەردىڭ باسىنان وتكەن شارۋا. ءاربىر كەزەڭدە وسى قوعامداردىڭ ىشىندە «ويباي، بىتتىك، قۇرىدىق!» دەگەندەردىڭ دە، «مىنالار ساتقىن ەكەن، قۇرتتى، جويدى!» دەگەندەردىڭ دە سانى جەتكىلىكتى بولعان. 300 جىل بويى قازىلعان وتارلىق وردان ىرشىپ سەكىرىپ ءوتۋ، بويعا سىڭگەن ۇرەي مەن قۇلدىق قامىتتان تەك ءبىر دەكلاراسيا مەن ءبىر زاڭنىڭ، ەكى كونستيتۋسيانىڭ پارمەنىمەن اينالىپ وتتىك دەۋ – ۋتوپيا، مۇمكىن ەمەس شارۋا. ازات بولۋ ءۇشىن ءالى تالاي رۋحاني كۇرەس جۇرگىزۋىمىز قاجەت. باسقامەن ەمەس، وزىمىزبەن ءوزىمىز كۇرەسۋىمىز كەرەك. جاڭا ساپاعا، جاڭا دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن ءوزىمىزدى-وزىمىز قاجاپ، جاقسىلىققا يتەرمەلەپ، تالاي ۋاقىت تىنىمسىز تىراشتانۋىمىز كەرەك.

- سوندا ءسىز ەۋرازيالىق وداقتىڭ بولاشاعى جوق دەمەكشىسىز بە؟

- مەن بۇعان كامىل سەنەمىن. بۇل، ارينە، رەسەيمەن ەشقاشان ەشقانداي قارىم-قاتىناسقا، ءتىپتى بەلگىلى دارەجەدەگى ينتەگراسيالىق جوبالارعا بارمايمىز دەگەن ءسوز ەمەس. انىعى مىناۋ: ءدال بۇگىنگى يمپەرلىك ارانى اشىلىپ وتىرعان، كورشىلەرىنىڭ جەرىن تارتىپ الۋعا قۇنىققان، ءوزىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىنەن ەش ءمىن تاپپايتىن رەسەيمەن وداق قۇرۋ تۇششىمدى ناتيجە بەرمەيتىنى انىق. بارعان سايىن «وداقتاستاردىڭ» اراسىنداعى قايشىلىقتار ارتا بەرەدى، ارتا بەرەدى. ەرتەڭنىڭ وزىندە ورىس اعايىندارىمىز «مىنا ارامزا بەلورۋستار مەن داڭعازا قازاقتاردى كورميت ەتپەيمىز» دەپ شۋلاپ شىعاتىن كۇندى دە كورەمىز. ءدال قازىرگى كەزەڭدەگى باستى مىندەتتىڭ ءبىرى – قازاق مەملەكەتىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋى. بۇل ۇيىمنىڭ پارمەنى دە، ويىنشىلارىنىڭ سانى دا الدەقايدا باسىم بولماق. ءبىز ونسىز دا 115 مەملەكەتپەن ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزىپ جاتقان ەلمىز. ەرتەڭ ەكى مەملەكەتپەن جاسالاتىن ساۋدا ارتىق پە، الدە قالعان 113 مەملەكەتپەن ساۋدا جاساعان ارتىق پا دەگەن سۇراق تۋىنداعان كەزدە بارشا ەليتامىز مىقتاپ ويلاناتىنى انىق.

تاعى ءبىر ماڭىزدى دۇنيە بار. ول مۇددە مەن قۇندىلىقتار. ناعىز، شىنايى ينتەگراسيا تەك ساياسي قۇرىلىمدارى ۇقساس، اراسىندا تاريحي قايشىلىعى جوق، ءدىنى، ءتىلى، مادەنيەتى جاقىن، قۇندىلىقتارى ۇستاس مەملەكەتتەر اراسىندا جۇزەگە اسا الادى. رەسەي، بەلورۋسسيا جانە قازاقستان بيلەۋشىلەرىنىڭ مادەنيەتى، قۇندىلىقتارى، تاريحى بىر-بىرىنە ۇقساۋى مۇمكىن. ال وسى ەلدەردىڭ نەگىزگى، ۇلتتىقۇراۋشى حالىقتارىنىڭ قۇندىلىقتارى جىل سايىن الشاقتاپ بارا جاتقانى انىق. جىلدار وتە قايشىلىقتار تەرەڭدەي تۇسپەسە، جاقىنداماس. جاقىنداۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن رەسەيدىڭ ءوزى وزگەرۋى كەرەك. ال رەسەيدىڭ الداعى 15-20 جىلدا راديكالدى تۇردە وزگەرىپ، «جان اعامىزعا» اينالۋىنا ءوز باسىم سەنبەيمىن.

باياعىدا ادام ميحنيك دەگەن پولياك ينتەللەكتۋالى ورىستىڭ اندرەي بيتوۆ دەگەن ينتەللەكتۋالىمەن سويلەسىپ وتىرىپ، «اندرەي، شىنىڭدى ايتشى، سەنىڭ اسىرەۇلتشىل ۆالەنتين راسپۋتين سياقتى جازۋشىدان قانداي ايىرماىشىلىعىڭ بار؟» دەپ سۇراپ قالىپتى. ءبىراز ويلانعان بيتوۆ: «تۇسىنەسىڭ بە، ادام، ايىرماشىلىق مىنادا: مەنىڭ تىرشىلىگىمە، ومىرىمە مەنىڭ ءوز بوعىم عانا كەدەرگى جاسايدى، ال ۆالەنتين راسپۋتينگە وزىنىكى ازداي، مەنىكى دە ومىرلىك كەدەرگى!» دەپ جاۋاپ قايىرىپتى. رەسەيدىكى دە سولاي بولا بەرمەك. رەسەيمەن شىنايى دوس بولۋ مۇمكىن ەمەس، ءبىراق، ونىمەن سوعىسۋعا دا بولمايدى. وسى ەكى اقيقاتتى بىردەي الا ءجۇرۋ، وسى ديلەممانىڭ قاق ورتاسىنىن امان ءوتۋ قيىننىڭ قيىنى ەكەنى حاق. جانە دە بۇنداي ساياسات ءبىر عانا ادامنىڭ، نە ءبىر عانا توپتىڭ قولىنان كەلمەيدى. ۇلكەن ساياسات ۇلكەن مۇددەمەن قاتار ۇلكەن مۇددەلەستىكتى، ءوزارا ىمىرانى تالاپ ەتەدى. ءدال ءقازىر ۇلكەن قيىندىقتارمەن قاتار ۇلكەن مۇمكىندىكتەردىڭ ۋاقىتى كەلە جاتىر. 2000-شى جىلى «الداعى ونجىلدىق قازاق تاريحىنداعى اسا قيىن ونجىلدىقتاردىڭ ءبىرى بولماق» دەگەن بولجامىم دا بار ەدى. شىنى وسى. مەنىكى بولمادى، مەنى تىڭدامادىڭ دەپ ساياساتتان، شىنايى ساياساتتان بەزۋگە بولمايدى. مورالدىق ساياسات تا كەرەك، مورالدىق باعا دا كەرەك. ءبىراق، وسى مورالدىق ساياساتتى شىنايى، ومىرلىك ساياساتپەن ۇستاستىرا، جاقىنداستىرا ءبىلۋىمىز ءجون. بارشا مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، از دا بولسا ايتقانىمىزدى ىسكە اسىرا الۋىمىز كەرەك. ماسەلە بيلىككە سەنۋ-سەنبەۋدە عانا ەمەس، شىنايى، ۇلكەن تاريحي وزگەرىستەرگە سەنە ءبىلۋ كەرەك. وسى وزگەرىستەردى جاقىنداتقىمىز كەلسە، ەڭ الدىمەن سوعان جان-تانىمىزبەن سەنۋىمىز قاجەت. ال ۇلكەن كۇرەسكە جاقىنداماي جاتىپ تاۋسىلا بەرسەك، بىتە بەرسەك، كەبىن جامىلىپ، مولاعا قاراي كۇن سايىن ىرشي بەرسەك نە بولماق؟ بۇگىن ويلانىپ، شىنايى ويلانىپ، قابىرعامىزبەن كەڭەسىپ، الدىمىزعا دۇرىس ماقسات، ءتانىمىز بەن جانىمىزعا دۇرىس دياگنوز قويا ءبىلىپ، ۇزاقمەرزىمدى، تاۋقىمەتى مەن قياناتى مول قارا جۇمىسقا كىرىسەتىن كەز كەلدى. مەنىڭ تۇسىنىگىم وسى. ءدال ءقازىر بارلىعىمىز جابىلىپ ەۋرازيالىق وداق تۋرالى كەلىسىمدى مۇقيات وقىپ شىعايىقشى الدىمەن. وكىنىشكە وراي، وسى وداقتى سىناعانداردىڭ كوبىسى قۇجات وقۋ دەگەننەن جۇرداي ەكەنىن ۇيات بولسا دا مويىندايىق. الداعى ۋاقىتتا وسى تاقىرىپتاردى كەڭىنەن جازىپ شىعايىن دەپ دايىندالىپ ءجۇر ەدىم. سول كەزدە وسى اڭگىمەنى جالعاستىرايىق.

-ۋكراينا جەرىن اننەكسيالاۋ ارقىلى رەسەي ەۋرازيالىق وداقتىن قۇرىلۋىن جەدەلتەتىپ جىبەردى مە، الدە وزىنە ءوزى ور قازىپ جاتىر ما؟ بولجامىڭىز…

 -  مەنىڭ ويىمشا، ەكەۋى دە بار. رەسەيدىڭ جاعدايى بەلگىلى. رەسەي اۆتوريتارلى مەملەكەت. اۆتوريتارلى مەملەكەت ىشكى ماسەلەسىن سىرتقى پروبلەمالار، «كىشىگىرىم جەڭىسقوي سوعىس» ارقىلى شەشۋگە تىرىساتىنى انىق. رەسەيگە «رەسەي ەكەنسىڭ» دەپ رەنجۋ، ايۋعا «ايۋ ەكەنسىڭ» دەپ رەنجۋمەن پارا-پار. ال ۋكرايناعا كەلەر بولساق، بىلاي دەر ەدىم. ارينە، ادام، ازامات، قازاق رەتىندەگى مەنىڭ كوڭىلىم، جان-دۇنيەم الدىمەن قىرىملى باۋىرلار، ەكىنشىدەن ۋكرايندار جاعىندا. الايدا، ۋكراينا كەشىرىلمەس بىرنەشە تاريحي قاتەلىك جاسادى. ءبىرىنشىسى، وسى جيىرما جىل ىشىندە قىرىمنىڭ ۋكراينالانۋى ءۇشىن ماردىمدى ەڭبەك ەتپەدى. ناتيجەسىن كورىپ وتىرمىز: اننەكسيا دەسەك تە، سەسەسسيا (قانداستاردى قوسىپ الۋ) دەسەك تە. ەكىنشىسى، بيلىككە تالاسامىز دەپ، ەتنوسارالىق، ايماقتىق، كەڭىستىكتىك ساياساتىن مۇلدەم قولدان جىبەرىپ الدى. ناتيجەسىن كورىپ وتىرمىز: شىعىس ۋكراينا. ءۇشىنشىسى، مەملەكەتتى السىرەتىپ الدى. بيلىكتى ايتىپ وتىرعان جوقپىن، مەملەكەتتى، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردى مەڭزەپ وتىرمىن. ناتيجەسىن ايتپاسا دا ءتۇسىنىپ وتىرمىز.

بۇگىنگى ءھام ەرتەڭگى قازاق ۇلتشىلدارى، جالپى قازاق قوعامى بولعان وقيعالاردان مىقتاپ ساباق الۋى ءتيىس. جاۋلاسساق تا، ءبىر-بىرىمىزدى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورسەك تە، اتا جاۋ بولىپ كەتسەك تە مەملەكەتتى، قازاق مەملەكەتىن السىرەتۋگە قاقىمىز جوق. قولدان كەلسە «بيلىك» پەن «مەملەكەت» دەگەن ۇعىمداردى اجىراتىپ الايىق. قولدان كەلمەسە «مەملەكەت» دەگەن ۇعىمنىڭ ارتىندا پانالاپ ۇيرەنىپ قالعان بيلىككە تاس اتامىز دەپ، مەملەكەتتى شالقاسىنان تۇسىرمەيىك. مىسالى، ءوز باسىم ءابىلىزوۆتىڭ قاسىندا جۇرگەن كەتەبايەۆ دەگەن پەرسوناجداردىڭ «نازاربايەۆتى قۇلاتۋ ءۇشىن الدىمەن مەملەكەتتى قۇلاتۋىمىز كەرەك» دەگەن ۇراندارىن ولسەم دە قولداي المايمىن. قازاق مەملەكەتى، ونىڭ ازاتتىعى — باستى ماسەلە، باستى قۇندىلىق. ەگەر ونى ساقتاۋ ءۇشىن تاعى بىرنەشە جىل دەموكراتياسىز ءومىر كەشۋ كەرەك دەسە، ءوز باسىم كونۋگە دە ءازىرمىن. دەموكراتياسىز ءبىراز كۇن كورە الارمىن، ءبىراق قازاق مەملەكەتىنسىز ەندى كۇن كورە المايمىن. ارينە، بۇل بيلىكتىڭ بىلگەنىن ىستەۋى كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ قازاق ۇلتشىلدىعىنان باسقا بارلىق ۇلتشىلدىقتى قولداۋى – اقىماقتىق، ۇلكەن تراگەديا دەر ەدىم. ارينە، ازىرگە قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ، زيالىلارىنىڭ، ءباسپاسوزىنىڭ قولىندا اسقان بيلىك پەن كاپيتال جوق شىعار. ءبىراق، ءبىزدىڭ قولىمىزدا بيلىكتىڭ ەڭ ۇلكەنى، ەڭ زورى، ەڭ سويقانى بار. ول – تاريحي باعا بەرۋ، مورالدىق، ساياسي باعا بەرۋ دەگەن قۇرال. قۇرال ەمەس، ناعىز اتوم بومباسى! تاريحتى جەڭىمپازدار جازادى دەيدى. راس. ءبىراق، شىنايى تاريحتاعى جالعىز جەڭىمپازدار – بولاشاق ۇرپاقتار. ال ولاردىڭ ساناسىن، ويلاۋ قابىلەتىن، بولمىسىن قالىپتاستىرىپ جاتقان بىزدەرمىز. قايتا تۇلەگەن قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ العاشقى 25-30 جىلى «ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس جىلدارى» نەمەسە «ازاتتىقتان الشاقتاعان قۇلدىق جىلدارى» دەگەن سياقتى باعانى بەرەتىن بۇگىنگى بيلىك ەمەس. بۇنداي باعانى بارشا بيلەۋشىنىڭ باسىن جۇتىپ، ارتىندا قالاتىن قالىڭ بۇقارا، قازاق جۇرتى. سول قالىڭ بۇقارانىڭ كوزى مەن ءتىلى بولىپ تابىلاتىن زيالى قاۋىم. بۇنى قولىمىزداعى ەڭ ۇلكەن رەسۋرس دەپ ءتۇسىنىپ، بۇل قارۋدى وڭدى-سولدى، ءجون-جوسىقسىز سەرمەي بەرمەي، دۇرىس پايدالانا بىلگەنىمىز دە ابزال.

- سولتۇستىكتى قازاقىلاندىرۋعا قاتىستى ويلار ايتىپ ءجۇر ەدىڭىز. ناقتى قانداي ۇسىنىستارىڭىز بار؟

- اۆستريالىق فيلوسوف وتتو نەيراتتىڭ مەتافوراسىن پايدالانار بولساق، ءدال بۇگىن بىزدەر مىنگەن قايىعىمىزدىڭ ءاربىر اعاشىن، قۇرالىن بىر-بىرلەپ جاڭارتا وتىرىپ، 1991 جىلى العان باعىتىمىزدان اۋىتقىماي، سۋعا باتپاي، قوزعالىسىمىزدى ءارى قاراي جالعاستىرا بەرۋىمىز كەرەك. بىرنەشە جىل بويى ايتىپ كەلە اتقان سىنىمىز بيلىكتىڭ قۇلاعىنا جەتىپ جاتىر. ۋكرايناداعى وقيعالاردان كەيىن بيلىك قازاق كوشىن قايتا جاڭعىرتامىز، ولارعا ازاماتتىق بەرۋدى جەڭىلدەتەمىز دەپ رايىنان قايتتى. ورالماندار مەن ىشكى ميگرانتتاردى، اسىرەسە وڭتۇستىك ايماقتاردا شوعىرلانعان قالىڭ قولدى قونىستىراتىن ايماقتاردى ارنايى قۇجاتپەن بەكىتتى. نەگىزگى باعىتتى دۇرىس دەپ ايتار ەدىم. ەندى بىزدەر، قازاق قاۋىمى، ونىڭ بەلسەندى توپتارى بىرنەشە شارۋانى قولعا الۋىمىز كەرەك. ءبىرىنشى. ارقاعا اۋا قونۋدى، تۇرمىس قۇرۋدى ۇلتتىق مىندەت دەپ تۇسىنەتىن، تۇسىندىرەتىن ساياسات جۇرگىزۋىمىز كەرەك. سول جاقتا تۇرعان اعايىن دا وسى تاريحي ماڭىزى بار ۇردىسكە ءتيىستى تۇسىنىكپەن قاراپ، كەلىپ جاتقان اعايىندى ىسىرۋدى، كەمسىتۋدى توقتاتۋى ءتيىس. كەلىپ جاتقان قازاقتىڭ بارلىعى تۋعاندار، بارلىعى دا جان باۋىرلار. ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم! ءبىرى – قۇدا، ءبىرى – ءىنى، ءبىرى – اعا. ولار اۋىلىن تاستاپ سولتۇستىك وڭىرلەرگە بارىپ جاتسا، ەرىككەننەن ەمەس، مەملەكەتتىك، ۇلتتىق ماڭىزى بار ساياساتتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بارىپ جاتىر. شىن قازاق، جانى، باۋىرى قازاق ادام مۇنى ءتۇسىنۋى كەرەك. بۇعان قاجەتتى ناسيحاتتى قولدا بار بارلىق تەتىك ارقىلى جۇرگىزۋ كەرەك. باياعىدا ستاليندىك زاماندا جەر اۋدارىلعان تالاي ەتنوستى، ءوندىرىس پەن تىڭعا كەلگەن كومسومول مەن ءبانديتتى قابىلداي العان قازاق حالقى ءوز اعايىنىن قابىلداي الماسا ماسقارا ەمەس پە؟ ەكىنشى. كەلگەن اعايىندى دۇرىس ورنالاستىرۋ، ولاردىڭ تەزىرەك قونىس تەۋىپ، جەرسىنىپ كەتۋىنە ىقپال ەتۋ. ءتيىستى بيۋروكراتيالىق ۇيىمداردى قاداعالاۋ، بيۋدجەتتەن بولىنگەن تيىن-پيىندى قاداعالاۋ قاجەت. ءاربىر كوشى-قون ءبولىمى جانىنان جاناشىرلار كەڭەستەرى، قوعامدىق باقىلاۋ كوميسسيالارى قۇرىلۋى ءتيىس. ءورىستىلدى باسپاسوزگە، باسقاعا وسى ساياساتتى قارالاۋعا، جوققا شىعارۋعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. باياعىدا استاناعا كوشكەندە ءبىراز قۋلىقتار جاسالىپ ەدى. ءىشىمىز ءبىلسىن، سىرتقا داۋرىقتىرا بەرمەي، باسقالار سياقتى تىنىش، ءتيىمدى شارۋا اتقارۋدى ۇيرەنۋىمىز قاجەت.

- وزبەكستانمەن ستراتەگيالىق ارىپتەس ستاتۋسىنا كول جەتكىزدىك. بۇل نەنىڭ بەلگىسى نەمەسە نەنىڭ باستاۋى؟ ءسىز ۇنەمى ايتاتىن ورتالىق ازيا وداعى نەمەسە تۇركىلەر بىرلىگىنىڭ العىشارتى بولا الماي ما؟

 - تۇركى مەملەكەتتەرى تاريحىنىڭ ءوز ىشىنە عانا ۇڭىلگەن، وزىمشىلدىك، ەگويستىك كەزەڭى اياقتالىپ كەلەدى. ءومىردىڭ ءوزى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ءبىرىن-بىرى ىزدەپ، قايتا تابىسۋىن تالاپ ەتۋدە. ءتۇبى ءبىر سۋپەرەتنوستىڭ بولاشاعى دا ءبىر بولۋى ءتيىس. بۇل، ارينە، ءبىر كۇننىڭ شارۋاسى ەمەس. ءالى دە ۇزاق ەڭبەكتەنۋ قاجەت. ءبىراق، بۇل تاقىرىپتى باسقا ءبىر كەڭ سۇحباتتىڭ وزەگى قىلساق دەگەن ۇسىنىس بار…

اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

SAIGEZ.KZ