م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى «شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ فولكلورى، ادەبيەتى مەن ونەرى» جانە «قازاقستان حالىقتارىنىڭ فولكلورى، ادەبيەتى مەن ونەرى» اتتى ىرگەلى زەرتتەۋ اياسىندا جۇمىس اتقارىپ جاتقانى بەلگىلى. وسى ىرگەلى زەرتتەۋ اياسىندا فولكلورتانۋ ءبولىمى دە ەكى ۇلكەن جوبانىڭ تىزگىنىن قولعا العان بولاتىن. ءبىرىنشىسى «شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ فولكلورى» بولسا، ەكىنشىسى «قازاقستان حالىقتارىنىڭ فولكلورى» (ەكى تاقىرىپتىڭ دا جەتەكشىسى اكادەميك س.قاسقاباسوۆ).

«شەتەلدەگى قازاتاردىڭ فولكلورى» اتتى جوبا بويىنشا وسى جىلى ءبىرقاتار شەتەلگە ەكسپەديسياعا شىعۋ جوسپارلانعان بولاتىن. سونىڭ ءبىرى مامىر ايىنىڭ 14-كۇنىنەن، ماۋسىم ايىنىڭ 7-نە دەيىن رەسەيدەگى قازاقتار اراسىندا جۇرگىزىلگەن فولكلورلىق ەكسپەديسيا ەكەنىن ايتا كەتكەن لازىم.

ارينە، 20 كۇنگە جوسپارلانعان ەكسپەديسيادا رەسەيدەگى بارلىق قازاقتاردى قامتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگى بەلگىلى. وسى ماقساتپەن ەدىل بويىنداعى ءتورت وبلىستى، اتاپ ايتار بولساق، سامارا، ساراتوۆ، ۆولگوگراد، استراحان وبلىستارىن بەتكە الىپ ەكسپەديسياعا اتتاندىق. ەكسپەديسياعا شىعاردان ءبىر اي بۇرىن ينستيتۋت ديرەكتورى ۋ.قاليجانوۆتىڭ اتىنان قازاق مادەني ورتالىقتارىنا حات جولداپ ەكسپەديسيا باعىتتارى مەن ماقساتتارىن ايتىپ، كومەكتەسۋىن سۇراعان  بولاتىنبىز.

وسى جوبامەن العاش ات باسىن تىرەگەن سامارا وبلىسىندا رەسەي فەدەراسياسى قازاقتارىنىڭ ءتوراعاسى توقتارباي دۇيسەمبايەۆ دەيتىن ازامات قارسى الىپ، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا جان-جاقتىلى قولعابىس ەتكەنىن ايتا كەتپەي بولماس. اەروپورتتان قارسى العان وسى وبلىستاعى «اقجول» قازاق مادەني ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرى توقتاربايدىڭ ورنالاستىرۋى بويىنشا سامارا وبلىسىنداعى قازاقتار شوعىرلانعان اۋىلداردى ارالاتتى. حات مازمۇنىنان حاباردار ول باراتىن اۋىلىمىزعا الدىن الا حابارلاسىپ، ونداعى قازاقتىڭ ەسكىلىگىن بىلەتىن كىسىلەردى ءبىر ورىنعا توپتاۋدى تاپسىرىپ وتىرعانىن بارعان اۋىلدارىمىزدان كورىپ-بىلىپ وتىردىق. قاي اۋىلعا بارساق تا ءبىر ورىنعا جينالىپ ءبىزدى اسىعا كۇتىپ وتىرعان كىسىلەردى جولىقتىرۋعا بولادى. بارلىعى دا ءوزىنىڭ ويىندا قالعان، ەسكىدەن كەلە جاتقان دۇنيەلەردى ورتاعا سالۋعا تىرىسادى. كوپ كىسىلەردىڭ اراسىنان بۇلاق اۋىلىنىڭ تۇرعىنى 1938 جىلى تۋعان ساميعوللا بازارعالييەۆ دەگەن اقساقالىمىزدىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنىن ايتۋعا بولادى. بۇلاق اۋىلىنا بارعان ءبىز ءوز ءمان-جايىمىزدى ءتۇسىندىرىپ، قازاق رۋحاني مۇرالارىن جيناپ جۇرگەنىمىزدى ايتىپ ەدىك «الپامىس» جىرىنىڭ تيەگىن اعىتقان اتامىز، «ەر تارعىن» جىرىن دا ءبىراز تولعادى، «قىز جىبەكپەن» قوسا «قىز بەن جىگىت» ايتىسىنان دا ەستە قالعاندارىن ورتاعا سالدى. دەمىكپە اۋرۋى بارلىعىنا قاراماستان ويىنداعىسىنىڭ كوبىن ءبىزدىڭ ديكتافونعا جازىپ بەردى. جانە ءبىرى وسى وبلىستاعى نۇرزيا ادىلگەرەي قىزى اپامىز دا ءبىراز قارا ولەڭ مەن بالالار فولكلورىن ءبىزدىڭ قورجىنعا سالدى. عاينيجامال مۇحاممەدوۆا اپامىز دا بەسىك جىرى مەن بەتاشاردىڭ كونە ۇلگىلەرىن بىزگە ايتىپ بەردى. ەرلى-زايىپتى باقىتقالي قۇسايىنوۆ اتا مەن سۇلۋ مۇحامەتجانوۆا اپامىز سىرىم باتىر تۋرالى اڭىزدار، بەتاشاردىڭ ءبىر ۇلگىسىن، «ۇرى قارعا» دەگەن داستاندى ايتىپ ديكتافونعا جازدىردى.  سونىمەن بىرگە قاناتقالي قۇبايدوللايەۆ دەگەن كىسى ءوزى ساقتاعان اتاجان ارون ۇلى مەن تولەۋعالي ايدىنعالي ۇلىنىڭ جيناپ ارتىنا قالدىرىپ كەتكەن قولجازباسىنىڭ كوشىرمەسىن بەردى. تىلەپپەرگەن نۇرجانوۆ دەگەن ازامات مۇحتار مۇحامەتجانوۆتىڭ قولجازباسىندا بىزگە بەرىپ جىبەردى. جالپى ساماراداعى قازاقتاردىڭ جاعدايى، تۇرمىستىق احۋالى جامان ەمەس، قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرىن ءوز الدەرى كەلگەنشە ساقتاپ تۇرعانى اڭعارىلادى. الايدا سول ەلدەگى ەل ازاماتتارىن الاڭداتاتىن ءبىر جاعداي، ءتىلدىڭ قۇرىپ بارا جاتقانى، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جوقتىعىنان كەلەشەك ۇرپاقتارىنان الاڭداۋلى ەكەنىن ەسكەرتىپ، ەلباسى قازاق مەكتەبىن اشىپ بەرۋگە كۇش سالسا، بولماعاندا مەملەكەت تاراپىنان قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمىن جىبەرسە، مەكتەپ باعدارلامالارىنا ەنگىزۋگە اتسالىسسا جاقسى بولار ەدى دەگەن ۇسىنىستارىن دا ءبىلدىردى. بۇل وبىلىستا كونەكوز قارتتاردىڭ كوپتىگىنەن بە ءدىن جاقسى ساقتالعان. جازعى، قىسقى دەمالىستارىندا بالالارىن مەشىتتەردە ءدىني ساۋاتىن اشۋعا جىبەرەتىندىكتەرىن ايتادى.

ءتورت كۇنىمىزدى سامارادا وتكىزگەن ءبىز مامىر ايىنىڭ 18 كۇنى ساراتوۆ قالاسىنا تاڭ اتا پويىزبەن جەتتىك. بۇل وبىلىسقا كەلەردەن بۇرىن توقتارباي ءۇمىتحان جۇنەلبايەۆا دەيتىن اپايدىڭ، ونىڭ اشقان «قازاقستان» دەگەن قازاق مادەني ورتالىعىنىڭ بارلىعىن، وعان الدىن-الا تەلەفون سوعىپ، ءبىزدىڭ بارا جاتقانىمىزدى ەسكەرتكەنىن ايتتى. ساراتوۆتىڭ پويىز بەكەتىنەن ءبىزدى كۇتىپ تۇرعان ءۇمىتحان اپامىز جۇمىسىمىزدىڭ ءمان-جايىن جول-جونەكەي ۇققان سوڭ كومەكتەسەتىنىن ءبىلدىردى دە، بۋراسى دەگەن اۋىلعا الا جونەلدى. قالادان 50 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان بۇل اۋىلدا جالعىز ءۇي، تۇيەعالييەۆ مەڭدىباي دەگەن اقساقالىمىز تۇرادى ەكەن. جاسى سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان قارت ەكى كوزىنەن ايىرىلعان زاعيپ بولسا دا كوكىرەگى تۇنعان دانالىق ەكەنىن بايقاتتى. ساۋاتىن ورىسشا اشىپ، ورىستاردىڭ ورتاسىندا جۇرگەنىمەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتى ۇلىقتاۋعا ءبىر كىسىدەي ات سالىسىپ جۇرگەنىن اڭعارتتى. ولەڭدى ەكى تىلدە جازاتىن قارت، تەك ىشكى تولعانىستارىن عانا ەمەس، قايتا ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز، عۇرىپتىق فولكلورعا ءتان، ەتنوگرافيالىق دۇنيەلەردى دە ەكى تىلدە جازىپ جۇرگەنىن شىعارعان كىتاپتارىن قولعا الىپ اشىپ وقىعاندا تۇسىندىك. بۇل كىسىنىڭ «بەتاشار»، «قامشى»، «تويباستار» ت.ب. كوپتەگەن ولەڭدەرىندە وسىلاردى ءتۇسىندىرىپ ەكى تىلدە جازعانىن كوردىك. ءسوز اراسىندا مەڭدىباي اقساقال «مەنىڭ مۇنى جازۋداعى ماقساتىم، بۇل جەردە قازاق مەكتەبى جوق، قازاق ءتىلى وتىلمەيدى، ۇرپاقتارىمىز قازاقشا تۇسىنبەگەندىكتەن ءوزىمىزدىڭ ءسالت-داستۇرىمىزدى وزگە تىلمەن تۇسىندىرۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرمىن. ماسەلەن «بەتاشار» نە دەپ سۇراساڭ ولار تۇسىنبەيدى، ال مەن ونى ولەڭگە اينالدىرىپ، ورىسشا جازىپ وقىسام، سوندا عانا تۇسىنەدى» دەيدى. قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي بولسادا ۇلت مۇددەسى ءۇشىن ارپالىسىپ جۇرگەن اتامىزدىڭ بالاسىن قازاقستانعا اتتاندىرىپ، ءوزىنىڭ ساناۋلى عۇمىرىن سول جەردەگى قازاقتار ءۇشىن ارناپ جۇرگەنىن بىلدىك.  بۇل اۋىلدان شىققان سوڭ قالادان ەكى ءجۇز سەكسەن شاقىرىم الىستا تۇراتىن الەكساندروۆ-گاي دەگەن اۋىلىنا بەت بۇردىق. جاسى الپىستىڭ جۋان ىشىنە كەلگەن، ەتجەندى اپامىزدى اياپ، ءسىز تەك جول نۇسقاساڭىز بولدى ءوزىمىز تاۋىپ بارا الامىز دەسەك «اۋىلعا بارعاندارىڭمەن كىممەن جولىعۋدى، قالاي كەزدەسۋدى بىلمەيسىڭدەر عوي، قازاقستاننان، سوناۋ الماتىدان كەلىپ وتىرعاندا سەندەردى دالادا قاڭعىرتقانداي بولمايىن، ۇلكەن كىسىلەردى تانيمىن» دەپ بولمادى. الەكساندر-گاي اۋىلىندا 1930 جىلى تۋعان ءعابدىلماجيت وتەۋ ۇلى دەگەن اقساقالىمىزدان كوپتەگەن قارا ولەڭ مەن ابۋباكىر كەردەرىنىڭ ولەڭدەرى دەپ اكەسىنىڭ ايتىپ، ءوزى جازىپ العان قولجازباسىنىڭ دا فوتو كوشىرمەسىن الدىق.

ءۇمىتحان اپا جۇمىستارىنىڭ بارلىعىن قايىرىپ تاستاپ، ءبىر اپتا ءبىزدىڭ قاسىمىزدا ءجۇرىپ، ساراتوۆ وبلىسىنداعى قازاقتار شوعىرلانعان وڭىرلەردى ارالاتىپ قويماي، ءتورت ءجۇز شاقىرىم قاشىقتىقتاعى ۆولگوگراد وبلىسىنىڭ پاللاسوۆسكيي رايونىنا، ساۆينكا اۋىلىنا دا اۆتوبۋسپەن بىرگە بارىپ، قازاق اۋىلدارىن بىرگە ارالادى. 1991 جىلى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان قارساڭدا اشقان بۇل كىسىنىڭ «قازاقستان» اتتى قازاق مادەني ورتالىعىنا دا 20 جىل بولعان ەكەن. سودان بەرى ۇلت مۇددەسى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقانىن، سىرتتان ەشقانداي كومەكتىڭ جوقتىعىن، تەك جۇبايى ەكەۋى جانتالاسىپ جۇمىس جاساپ، وسى كۇنگە جەتكىزگەنىن ايتادى. ول كىسىنىڭ دە «قازاق مەكتەبى اشىلسا» دەگەن ارمانى بار. تىم بولماعاندا قازاقستان تاراپىنان كەلىسىمشارتپەن قازاق ءتىلى ماماندارىن جىبەرىپ، ولارعا ايلىق تاعايىنداسا، ەل بولىپ وسى جاقتاعى ءبىز جاتار ورنىن شەشەر ەدىك، ءبىراق قازىرگە دەيىن ەشكىمنەن كومەك بولماي تۇر، ولمەس ءۇشىن ءوز تىرلىگىمىزبەن جۇمىس ىستەپ جاتقان جايىمىز بار دەگەندى ايتادى.

سامارا، ساراتوۆ، ۆولگوگراد وبلىسىنان سوڭ استراحانعا ات باسىن تىرەگەن ءبىزدى وسى وبلىستاعى «قۇرمانعازى» ايماقتىق مادەنيەت ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى نۇرجان مەدەتوۆ اعامىز قارسى الدى. استراحانداعى العاش ساپارىمىزدى وسى وبلىستىڭ ورتالىعىنا 2008 جىلى قويىلعان قۇرمانعازى اتامىزدىڭ ەسكەرتكىشىنە گۇل قويۋدان باستادىق. ءبىزدى الىپ جۇرگەن نۇرجان اعا ۆولودار اۋدانىنىڭ التىنجار اۋىلىنداعى قۇرمانعازى كەسەنەسىنە دە الىپ باردى، اتامىزعا زيارات ەتىپ، قۇران باعىشتادىق. بۇل ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋى جايلى ءسوز قوزعاعان مۇراجاي ديرەكتورى كەسەنەنى اشۋعا ەكى ەلدىڭ پرەزيدەنتتەرى كەلگەنىن، «ەلباسىمىز ن.نازاربايەۆ پەن ۆ.ءپۋتيننىڭ ەكى ەلدىڭ دوستىعىنىڭ قۇرمەتىنە اشىلعان كەسەنە دەپ ايتقانىن» دا تىلگە تيەك ەتتى. ەلباسى ءوزى تىكەلەي كەلىپ اشىپ كەتكەن، سول كەزدەرى «قۇرمانعازى» اتىنداعى حالىقارىلىق مادەني ورتالىق بولىپ اشىلعان بۇل ورىننىڭ، كەيىننەن رەسەيدىڭ مادەنيەت مينسترلىگىنە قاراعانىن، ءقازىر استراحان وبلىسىنا قاراپ دەڭگەيى تومەندەگەنىن دە ايتتى.

استراحان ەكسپەديسياسىنا كىرىسىپ تە كەتتىك. قۇرمانعازى اتامىز، دينا اپامىز تۋرالى دا دەرەكتەر جيناۋعا تىرىستىق،  ويتكەنى قۇرمانعازىنىڭ سوڭعى ءومىرى ساحما دەگەن اۋىلدا وتكەنىن، دينا اپامىز ونەر جولىن وسى جەردە باستاعانىن، 1937 جىلى الماتىعا كۇي تارتىستان ءبىرىنشى بولىپ جولداما الىپ كەتكەنىن، سول اۋىلدىڭ كىسىلەرىنەن سۇراپ بىلدىك. وبلىستاعى بوكەي حاننىڭ، سەيىت بابانىڭ كەسەنەلەرىن دە كورىپ، ول كىسىلەردىڭ باسىنا قۇران باعىشتادىق.  ماقساتىمىز فولكلورلىق شىعارمالاردى جيناۋ بولعاندىقتان جاسى ەگدە تارتىپ قالعان اتالار مەن اجەلەردى نەگىزگە الدىق. وسى وبلىستا وتكەن حالىق اقىندارى مەن قازىرگى اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن جيناۋعا دا اتسالىستىق. ىبىر دوسالييەۆ، قادەم پايزوللايەۆ، ءناپيحان ءابۋوۆتىڭ ءوزىنىڭ شىعارمالارى مەن جيناعان جانە ساقتاعان قولجازبالارى، «استرتاحان قازاقتارىنىڭ تاريحى»، ءماجىلىس وتەجانوۆ، قامزا ناۋرىزبايەۆ، باتىرقان قاپاشوۆ، نيكيتا ىسقاقوۆ، ت.ب اقىن-جازۋشىلاردىڭ كىتابىن الا كەلدىك، ەل اۋزىنان قارا ولەڭ مەن اڭىز-اڭگىمەلەر ديكتافونعا جازىلىپ الىندى. بۇل جەردە ىبىر دوسالييەۆتى ايىرىقشا اتاۋىمىز 1959 جىلى احمەت جۇبانوۆ وسى كىسىنى ارناۋلى ىزدەپ بارىپ، سۇحباتتاسىپ، قۇرمانعازى تۋرالى كوپتەگەن مالىمەت العانىن، حاميت ەرعالييەۆ تە ىزدەپ بارىپ اڭگىمە دۇكەنىن قۇرىپ، ءبىراز تاريحقا قانىعىپ قايتقانىن دا ايتا كەتكەن ءجون. ى.دوسالييەۆتىڭ شوبەرەسى قۇلىمبەت دوسالييەۆ اتاسىنىڭ قازىرگى قازاق جازۋىمەن جازىلعان قولجازباسىنىڭ فوتو كوشىرمەسىن، اراب ارپىمەن جازىلعان قولجازباسىن بىزگە بەردى. موللالاردان ساۋات اشقان ول كىسىنىڭ قولجازباسىن وقىپ ءتۇسىنۋدىڭ دە قيىنعا سوعاتىنىن ايتا كەتكەن لازىم.

استراحان وبلىسىنىڭ ءبىراز اۋىلدارىن ارالاپ بولعاننان كەيىن، وسى وبلىستاعى  «جولداستىق» قازاق ۇلتتىق مادەني ورتالىعىنىڭ بۇرىنعى ءتوراعاسى،  نيكيتا ىسقاقوۆپەن كەزدەسۋ وتكىزدىك. بىزبەن كەزدەسۋگە رۇقساتىن بەرگەن نيكيتا ىسقاقوۆ استراحان قالاسىندا تۇراتىن، اقپاي جاكۆالييەۆ، ماجيت جاكۋبالييەۆ، ەرمەك الييەۆ، اليا گۋماروۆا، بالسۇلۋ تىلەگەنوۆا قاتارلى كىسىلەردى شاقىرىپ استراحان وبلىسىنىڭ بۇرىنعى جانە قازىرگى تاريحى، احۋالى جايلى پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. ءسوز العان ن.ىسقاقوۆ استراحاننىڭ تاريحىن تىزبەلەي كەلە، قازىرگى جاعدايىنا توقتالىپ، استراحان وبلىسى بويىنشا قازاق مەكتەبىنىڭ 1965 جىلى جابىلعانىن، سودان كەيىنگى ۇرپاقتىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋلى ەكەنىن ءبىلدىردى. «قۇرمانعازى» اتىنداعى ايماقتىق مادەني ورتالىقتىڭ دا بولاشاعى الاڭداتاتىنىن، مۇمكىندىك بولسا قازاقستان تاراپىنان قورعاۋعا، قولداۋعا يە بولسا، قارجىلاي دەمەۋشىلىك جاساسا، قازاققا عانا كەرەك  قازاق رۋحانياتى ءۇشىن وتە جاقسى بولاتىنىن دا ايتتى. ەلدەن قولداۋ بولماي، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ تاعدىرىنىڭ قيىن ەكەنىن دە ءسوز ەتتى.   كەزدەسۋ ۇستىندە ءماجيت اقساقال استراحان وبلىسىنىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆىندە «كەدەي ءتىلى» دەگەن گازەتتىڭ بارلىعىن ايتتى. وسى ءسوزدى ۇستاعان ءبىز نۇرجان مەدەتوۆتىڭ كومەگىمەن ارحيۆكە دە كىرىپ، «كەدەي ءتىلى» اتتى گازەتتى دە قولىمەن ۇستاپ كوردىك. گازەت 1924 جىلدان 1929 جىلعا دەيىن اراب ارپىمەن، 1929-1931 جىلدار ارالىعىندا لاتىن ارپىمەن شىققانىن بايقادىق. گازەتتىڭ سول كەزدەگى جاۋاپتى رەداكتورى نىعىمەت ءسابيتوۆ دەگەن كىسى بولعان ەكەن. گازەتتە كوتەرىلگەن ماسەلە سول كەزدەگى قازاق اۋىلدارىنىڭ تۇرمىستىق، مادەني، رۋحاني، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن ارقاۋ ەتكەنى بايقالادى. گازەتتى فوتوعا تۇسىرۋگە، كوپياسىن الۋعا رۇقسات ەتپەگەندىكتەن فولكلورعا قاتىستى كەزدەسكەن ماتەريالداردى قولمەن جازىپ الۋعا ءماجبۇر بولدىق.

ەكسپەديسيا بارىسىندا اعالاردىڭ ەمەس، بالالاردىڭ، جاستاردىڭ باسىم كوبىنىڭ ءوز ءتىلىن بىلمەۋى جۇرەك اۋىرتتى. قاراكوز قانداستارىمىزدىڭ وزگە ەلگە اينالىپ، جات بولىپ بارا جاتقانى، انا تىلىندە «كىمسىڭ» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرە الماۋى قىنجىلتادى. جات ەلدىڭ مادەنيەتىن ۇستانعان، ءدىنىن ۇستاعانىمەن تىلىنەن ايرىلعان، ۇلتتىق عۇرىپتان  الىستاپ بارا جاتقان بۇگىنگى ۇرپاققا اعالار تاراپىنان قولداۋ، مەملەكەت تاراپىنان كومەك بولماسا، شەتەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتاردان، ادام كاپيتالىنان ايىرىلىپ قالاتىنىمىزعا، كەلەر ۇرپاققا قازاقستاننىڭ كەرەك تە بولماي قالاتىنىنا كوزىمىزدى جەتكىزەتىن سەكىلدى.

نابيوللا ناسيحات،

م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە

ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى