سوڭعى جىلدارى كوشى-قون ءما­سە­لەسىندە كوپتەگەن كەمشىلىكتەر مەن ول­قىلىقتاردىڭ ورىن العانى راس.ءارى بۇل ماسەلە تۋرالى ەكىۇشتى، ءدۇدامال  اقپاراتتار دا بولۋدا. سونىڭ سالدارىنان كەيبىر قانداستار كەرى كوشۋدە دەگەن دە اڭگىمەلەر تاراۋدا. ونداي اڭگىمەلەرگە الاڭداعان اعايىننىڭ ورەكپىگەن كوڭىلىن باسۋ ءۇشىن جۇيەلى  تالداۋ  جاساپ، مامانداردىڭ ءتۇسىندىرۋى قاجەت. وسى ماقساتتا حالىقارالىق «جاناشىر» قوعامدىق قورى الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن قازاقستان جازۋشىلارى كىتاپحاناسىمەن بىرلەسە وتىرىپ، 2014 جىلعى 04 شىلدەدە «كوشى-قون ماسەلەلەرى بويىنشا ق ر كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەردەگى وزگەرىستەر تۋرالى حالىقتى اقپاراتتاندىرۋ» تاقىرىبىندا دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. جيىنعا الماتى قالاسى مەملەكەتتىك ەڭبەك ينسپەكسياسى جانە كوشى-قون باسقارماسى، الماتى قالاسى كوشى-قون پوليسياسى، الماتى قالاسى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعى، قوعامدىق ۇيىمدار وكىلدەرى جانە شەتەلدەردەن كەلگەن قانداستار قاتىسىپ، كوشى-قون سالاسى بويىنشا زاڭنامالىق اكتىلەر، ولارداعى سوڭعى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار تۋرالى جانە كوشى-قون زاڭىنا ەنگىزىلۋى ءتيىس وزگەرىستەر تۋرالى پىكىر الماستى.  كۇندەلىكتى تاجىريبەدە ورالمانداردى قابىلداۋ مەن ورنالاستىرۋ، قۇجاتتاندىرۋ، ازاماتتىق بەرۋ ماسەلەسىندە ۇشىراسىپ وتىرعان قيىندىقتار مەن زاڭنامالارداعى قايشىلىقتاردىڭ ورىن الىپ وتىرعاندىعى راس. ونى تۇزەتۋ ءۇشىن قوعامدىق ۇيىمدار، قوعام قايراتكەرلەرى، ب ا ق وكىلدەرى ءوز پىكىر، ۇسىنىستارىن بىلدىرۋدە. سونىڭ ارقاسىندا ۇكىمەتتە دە سوڭعى كەزدە كوشى-قون قاعيدالارىنا ەنگىزىلەتىن جاڭا وزگەرىستەر جايىندا جاعىمدى پىكىرلەر ايتىلا باستادى. ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆ ون ءبىرىنشى شىلدەدە تاراز قالاسىندا كوشى قون ماسەلەسىنە بايلانىستى وتىرىس وتكىزگەلى جاتقانى دا ءبىراز تۇيتكىلدى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابارىنا اسەر ەتەرى ءسوزسىز. مىنە، وسى ماسەلەلەر جايلى ءسوز قوزعاعان الماتى قالاسى مەملەكەتتىك ەڭبەك ينسپەكسياسى جانە كوشى-قون باسقارماسىنىڭ ءبولىم باسشىسى گۇلسىم مەتەرباي قىزى ىسقاقوۆا، كوشى قون زاڭىنا وزگەرىستەر ەنگىزىلەتىنىنە كۇدىكپەن قاراعان كوپشىلىككە، ءتيىستى ورىننىڭ دالەلدى حاتىن كورسەتە وتىرىپ ءسوزىن راستادى. ال، زاڭنىڭ ءبىر كۇندە قابىلدانبايتىنى، ءبىرشاما ۋاقىتتى تالاپ ەتەتىنى ءسوزسىز، الايدا ءتيىستى مينيسترلىكتەر قاراپ وتىرماي، حالىقتىڭ سۇرانىس، تالاپتارىنا وراي  جەڭىلدىكتەر قاراستىرىپ جاتقانىن دا جەتكىزدى. ماسەلەن، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنەن ءدال سول كۇنى شەتەلدىكتەردەن تالاپ ەتىلەتىن انىقتامالاردى اپوستيلدەۋدەن بوساتقاندىعى جونىندەگى حات تۇسكەنىن الماتى قالاسى ءىىد كوشى-قون پوليسياسى باسقارماسىنىڭ اعا ينسپەكتورى، پوليسيا پودپولكوۆنيگى ءلاززات شايمەردەن قىزى مۇحيتوۆاباياندادى. سونىمەن قاتار ول زاڭنامالىق اكتىلەردەگى سوڭعى وزگەرىستەردى دە تىلگە تيەك ءوتتى.    قازاقستان ۇكىمەتى 2014 جىلعى 20 ناۋرىزدا «ورالمانداردى جايعاستىرۋ وڭىرلەرىن ايقىنداۋ تۋرالى» №248 قاۋلىسى قابىلداعان ەدى. بۇل قاۋلىعا سايكەس ورالمان مارتەبەسىن الىپ، الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزگىسى كەلەتىن شەتەلدىك ەتنيكالىق قازاقتار اقمولا، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىنا ورنالاستىرىلماقشى. بۇل وبلىستارعا امالسىزدان كوشىپ باراتىن ورالماندار سول ايماقتا ءومىر بويى تۇرۋعا مىندەتتى ەمەس. ۇكىمەت قاۋلىسىنا سايكەس 5 جىلدان سوڭ ولار وزدەرى قالاعان باسقا ايماققا قونىس اۋدارا الادى. «شەت ەلدەن كوشىپ كەلگەن جانە ۇكىمەت بەلگىلەگەن 7 وبلىستان بولەك وڭىردە تۇرعىسى كەلەتىن قازاق ىقتيار حات الار كەزدە شەتەل ازاماتى رەتىندە تولەم قابىلەتىن راستاۋى قاجەت. ول ءۇشىن ونىڭ ەسەپشوتىندا كەم دەگەندە 2 ميلليون 444 مىڭ 660 تەڭگە (13،5 مىڭ اقش دوللارى) بولۋى ءتيىس» دەگەن. بۇل سوما ءبىر ادامنىڭ ەمەس، ءبىر وتباسىنىڭ تولەم قابىلەتىن ايقىندايتىن قارجى دەپ قاراستىرىلعان.

     مەملەكەتتىڭ بۇل شەشىمىن دە تۇسىنۋگە بولادى. اتالعان ايماقتاردا، اسىرەسە سولتۇستىك وڭىرلەردە حالقىمىز سيرەكتەۋ ورنالاسقان. 2050 جىلعا قاراي بۇل وڭىرلەردەگى تۇرعىندار سانى 900 مىڭعا دەيىن كەميتىندىگى دە ايتىلىپ ءجۇر، ەسەسىنە وڭتۇستىك وڭىرلەردە حالىق سانى 5،2 ميلليونعا ارتاتىن كورىنەدى. ولاي بولسا سولتۇستىكتىڭ جاعدايىن ەسكەرگەن ءجون. بۇل دا الداعى ۋاقىتتا ەلگە قاراي ات باسىن بۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ قاپەرىندە بولعانى ابزال. دەگەنمەن، ق ر ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ  مالىمدەۋىنشە № 248 قاۋلىعا وزگەرىس ەنگىزىلمەك. ەندى ورالمانداردىڭ قونىستانۋى ءۇشىن ەلىمىزدىڭ 14 وبلىسى تۇگەلدەي قامتىلماق..

    سىرتتان كەلگەن قان­داستارىمىز قونىستاناتىن ءوڭىردى وزدەرى تاڭدايدى. قاي ايماققا بارسا دا ورالمان مارتەبەسى تا­عايىندالادى. ورالماندار ءۇشىن جوعارىدا ايتىلعان تولەۋ قابىلەتتىلىگىن دالەلدەۋ بويىنشا مىندەتتەمە بولعان. سوڭعى جاڭالىق – «تولەۋ قابىلەتتىلىگى» جونىندە ەش دالەلدەمە تالاپ ەتىلمەيدى. مينيسترلىكتىڭ ورالماندارعا قاتىستى تاعى ءبىر جاڭالىعى – ولار ەڭبەك رەسۋرستارى تاپشى وڭىرلەرگە كەلگەن جاعدايدا الەۋمەتتىك پاكەتتەر قاراستىرىلادى. وعان الدىمەن جولعا، جۇك الۋعا بايلانىستى جاردەماقى ەنگىزىلەدى. جالعا بەرۋ رەتىندە بەس جىلعا قىزمەتتىك تۇرعىن ءۇي ۇسىنىلادى، بەس جىلدان كەيىن جەكەشەلەندىرە الادى. كوپشىلىكتىڭ ەسىندە بولار، وسىعان دەيىن ەتنيكالىق قازاقتارعا ازاماتتىق ءتورت جىلدان كەيىن بەرىلەتىنى ايتىلىپ كەلگەن ەدى. بىلتىر جەلتوقسان ايىندا بەكىتىلگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭ اكتىلەرىنە ەڭبەك ميگراسياسى ماسەلەلەرى بويىنشا تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭعا سايكەس ورالماندار قازاقستان ازاماتتىعىن كوشىپ كەلگەن سوڭ 4 جىلدان كەيىن عانا الا الادى دەلىنگەن.

    ەندى ازامات­تىق الۋ مەرزىمى 1 جىلعا دەيىن قىسقارتىلادى. شەتتەن كەلگەن  اعايىن  قاي  وڭىرگە كەلسە  دە  ورالمان  مارتەبەسىن بۇرىنعى تارتىپپەن الا  الادى. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ىقتيارحات  الۋى كەرەك.5 كۇن ىشىندە  ورالمان مارتەبەسىن الا  الادى  جانە ول ءبىر  جىلعا  دەيىن ساقتالادى. كەم دەگەندە  ءبىر جىل ىشىندە ازاماتتىق الۋى كەرەك. ورالماندارعا ءتۇسىندىرىپ ايتىڭىزدار، 1 جىلدا ازاماتتىق الىپ ۇلگەرمەسە، ول ءوز كىناسى. ال،  ءبىر جىل ىشىندە ازاماتتىق الماسا، قۇقىعى شەتەلدىكتەرمەن تەڭەستىرىلەدى، دەپ ەسكەرتتى.

     ال، كوشى قون ماسەلەلەرىندەگى قايشىلىقتار تۋرالى اشىنا ايتىپ، قۇزىرلى ورگانداردىڭ  نازارىن ۇنەمى ورالماندار ماسەلەسىنە اۋدارتىپ جۇرگەن قوعام قايراتكەرى راحىم ايىپ وسى ايتىلىپ جۇرگەن قيىنشىلىقتاردىڭ ءبارىن ءبىر قاۋلىنىڭ پارمەنىمەن شەشۋگە بولاتىنىن ايتادى:

-          سوڭعى جىلدارى زاڭعا ءبىراز وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. ۇكىمەتتىڭ 2011 جىلعى №362

قاۋلىسىنان كەيىن كوپ نارسە وزگەردى. بۇرىن قاۋلىنىڭ بارىندە «ەتنيكالىق قازاقتاردان باسقا» دەپ جازىلاتىن ەدى. بۇل ورالماندارعا قولايلى جاعداي تۋعىزدى. كەيىننەن «سوتتالماعان» دەگەن انىقتامانى تالاپ ەتۋ باستالدى. «كەلگەن ەلىنىڭ رۇقسات قاعازى (كەلۋ قاعازى) نەمەسە قر-نا تۇرعىلىقتى كەلۋى جايلى رۇقسات قاعاز» (5) جانە «تالاپ قاعاز سوتتالعانى جايلى جانە اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعاندىعى جايلى (16)» انىقتامالار. بۇل انىقتامالاردى قىتايدىڭ قۇزىرلى ورگاندارى بەرمەيدى، ويتكەنى ازاماتتارعا ءتولقۇجات بەرەر الدىندا وسى انىقتامالار جيناقتالىپ، ەسكەرىلەدى جانە ءتولقۇجات تەك شەتەلگە شىعاتىن ازاماتتارعا عانا، بەلگىلەنگەن تارتىپپەن بەرىلەدى. ول ءتارتىپتى 2007 جىلعى 29 ساۋىردە ءقحر-دىڭ بۇكىلمەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى بەكىتكەن.  قىتايدا «قىلمىسكەر بولسا، شەتەلگە شىقپايدى» دەگەن زاڭ قابىلدانعان. ونداي ادام كەرەك دەسە، جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى قارسى ەمەس. ءتىپتى، پاسپورتىنا دا جازىپ بەرەدى. ماسەلەن، قىتايدىڭ شەتەلدە 60 ميلليونداي دياس­پوراسى بار. ونىڭ ءبارى كونسۋلدىڭ الدىندا كەزەكتە تۇرسا، بار جۇمىستى قويىپ، سولارعا عانا قاعاز بەرۋمەن اينالىسار ەدى.. ولارعا مۇنىڭ كەرەگى جوق. سوندا، وسىنشاما ادامدى سورلاتىپ جاتقان ءوزىمىز ەمەس پە؟ زاڭدى قايتا شىعارۋعا ۋاقىت كەرەك دەسە، سول №362 قاۋلىنى قايتا وزرەتۋگە ۋاقىت كەتە قويماس، تەك نيەت بولسا دەگەندى ايتادى.

    الماتى قالاسى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنىڭ وكىلى قايرات ءابدراحيموۆ ەلگە كەلگەن قانداستاردىڭ ورتالىققا ازاماتتىق العاننان كەيىن جۇگىنۋ مۇمكىندىگىن ايتتى. ولارعا ەرەكشە كورسەتىلەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ءبىرى - پاتەر كەزەگىنە قويۋ ەكەندىگىن ەسكەرتتى. قالعان جاعدايدا بارلىق ازاماتتارمەن  تەڭ دارەجەدە قىزمەت كورسەتىلەدى دەدى.

      جيىنعا قاتىسقان وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركيا، قحر، گەرمانيا، موڭعوليا ەلدەرىنەن كەلگەن الپىسقا جۋىق ورالمان، كوپ جاعدايدان حاباردار بولىپ، ءبىراز اقپاراتقا قانىققانداي بولدى. قۇزىرلى ورگاندار وكىلدەرىنە كوڭىلدەرىن كۇپتى ەتكەن سۇراقتارىن قويىپ، تۇششىمدى جاۋاپ الدى. حالىق اراسىنداعى مۇنداي اقپاراتتاندىرۋ جيىندارى ءجيى ۇيىمداستىرىلسا دەگەن تىلەكتەرىن دە ءبىلدىردى. «اعايىننىڭ بۇل تىلەگى ورىندى دا. سەبەبى،  اتامەكەنگە ەندى كەلگەن قانداستاردىڭ جاڭا ورتاعا بەيىمدەلىپ، ءسىڭسىپ كەتۋى ءۇشىن كوپ نارسەنى بىلۋىنە تۋرا كەلەدى. دەر كەزىندە بىلمەستىكپەن ۋاقىتىن وتكىزىپ العاندار، زاڭ تالابىنا ساي قايتا رۇقسات الۋ ءۇشىن ات باسىن كەرى بۇرۋعا تۋرا كەلىپ جاتادى. ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بىزبەن حابارلاسۋلارىڭىزعا بولادى» دەدى جيىندى ۇيىمداستىرۋشى حالىقارالىق «جاناشىر» قورىنىڭ باسشىسى جاڭىل اپەتوۆا. قور جانىنان الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ورالماندار ورتالىعى» جۇمىس ىستەپ جاتقانىن، قانداي دا ءبىر سۇراقتارى بولسا، زاڭگەر كەڭەس بەرەتىنىن، بوس ۋاقىتتارىندا ورتالىققا كەلىپ، ءتۇرلى ۇيىرمەلەر مەن سەكسيالارعا قاتىسۋلارىنا مۇمكىندىكتەرى بارىن، قانداي دا ۇسىنىس، پىكىرلەرى بولسا، قۇلاق اسۋعا دايىن ەكەندىكتەرىن ايتتى، سونىمەن قاتار، ورالماندارعا قاتىستى اقپاراتتاردى «جاناشىر.كوم»، «شالكار.كز» سايتتارىنان وقىپ الۋلارىنا كەڭەس بەردى. سونىمەن بىرگە بارلىق قاتىسۋشىلارعا «ەلدەسىمىزدىڭ ەسىنە. كەرەك كەڭەستەر» اتتى كىتاپشالاردى تاراتتى. ال، قازاقستان جازۋشىلارى كىتاپحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى  ەلەنا جامەل قىزى اعايسا جيىنعا قاتىسۋشىلاردى «كوشى قون، ورالماندار تاقىرىبىنداعى اقپاراتتار» اتتى ارنايى ستەندپەن تانىستىردى.

      جالپى، جيىن قاتىسۋشىلارى كوشى-قونداعى بۇگىنگى قيىنشىلىقتار ۋاقىتشا ەكەنىن، ال زاڭدارداعى قايشىلىقتار جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن شەشىلەدى دەگەن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءۇمىتتى اڭگىمەلەرىنە سەنىممەن تارقاستى.