الىسقا جەتەلەگەن ارمان

قىتايدا جەتى جىل وقىپ، ەكى جىل قىزمەتتە جۇرگەنىمدە كوپتەگەن قازاقپەن تانىستىم. مۇندا تالانتىمەن تالايدىڭ تاڭدايىن قاقتىرىپ، قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ شىققان قانداستارىمىز بارشىلىق. بۇل ەلدە ەڭ ۇزدىك ون ءۇش جاس ءانشىنىڭ قاتارىنا كىرگەن ەربول جەڭىسبەك ۇلى، «دۋدار-ايدى» بەدەلدى ءان بايقاۋلارىندا ايتىپ، تورەشىلەردىڭ كوزىنە جاس الدىرعان تاسقىن تابىس ۇلى، جاس بولسا دا انشىلىك-كومپوزيتورلىق ونەرىمەن كوپشىلىكتى باۋراعان اراي ايدارحان ۇلى سەكىلدى جەزتاڭداي، كۇمىس كومەي جىگىتتەرىمىز ءجۇر. قىتايشاسى حانزۋلاردان كەم تۇسپەيتىن اتاقتى جازۋشى، «جۇڭگو جازۋشىلارى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى اكبار ءماجيت، شىڭجاڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى ەركەش قۇرمانبەك قىزى، پروزا جانرى بويىنشا 2014 جىلعى ەڭ ۇزدىك شىعارمانىڭ اۆتورى، قىتايدىڭ بەدەلدى سىيلىعىنىڭ يەگەرى اينۇر ماۋلىتبەك قىزى – ەڭبەگىمەن ەلەنگەن ءقادىر­ءلى قالامگەرلەر. وتكەن جىلعى ۇلتارالىق ارۋلار سايى­سىندا «ەلۋ التى ۇلتتىڭ گ ۇلى» اتانعان كۇن­بي­كە نۇر قىزى دەگەن جيىرما جاستاعى قازاق قىزى توپ جاردى. بۇلار – تەك قازاق اراسىندا ەمەس، كۇللى قىتايعا اتى شىققاندار. الۋان ءتۇرلى ۇلت مەكەن­دەيتىن اسپاناستى ەلىندەگى از قازاقتىڭ اراسىنان شىعىپ، قالىڭ ەلدى مويىنداتقان قانداس­تارىمىزدىڭ ىشىندە ەسىمى ەرەكشە اتالاتىن تاعى ءبىر تۇلعا بار. ول – حالىقارالىق دارەجەدە تانىلعان تالانت يەسى، بەلگىلى اكتريسا، ايگىلى رەجيسسەر جانار ساعات قىزى.

جاناردى العاش رەت 2012 جىلى بەيجىڭدەگى قازاق كينوسى اپتالىعىنا ارنالعان باسپا ءسوز ءماسليحاتىندا كەزدەستىردىم. دالىرەك ايتقاندا، ونى وسى شاراعا مەن ءوزىم شاقىردىم. باسشىلىقتىڭ تاپسىرماسىمەن سول باسقوسۋ جونىندە جانە جانار ساعات قىزى تۋرالى تەلەسيۋجەت دايىنداۋىم قاجەت ەدى. اتاق-داڭقىنا سىرتتاي ابدەن قانىقپىز. سوندىقتان ءبىز ونى كورگەنشە اسىقتىق. كەزدەسۋگە جانار ءدال ۋاقىتىندا كەلدى. بۇل – كوپ قازاققا سىڭبەگەن ادەت. وسى قاسيەتىنىڭ ءوزى بىردەن جاعىمدى ويعا جەتەلەدى. عالامتوردى دامىلسىز اقتارىپ، جاناردىڭ ون جەتى جاسىنان باستاپ وسى كۇنگە دەيىنگى ءتۇرلى سۋرەتتەرىن تاپقانمىن. بارىندە دە جۇزىنەن مەيىرىمى توگىلىپ تۇر. العاش كەزدەسكەندە دە ونى سول قالپىندا كوردىم.

ءجۇزى جىلى، سىمباتتى، سىپايى جان ەكەن. ءمولدىر قارا كوزى بويىنداعى جالىن جىگەرىن اڭعارتىپ تۇرعانداي. ادامدى وزىنە بىردەن باۋراپ الادى. ءا، دەگەننەن-اق اسەرلى اڭگىمەسىمەن سۇحباتتاسىن ءۇيىرىپ اكەتەدى. ءوزى سونداي قاراپايىم. ۋاقىت تىم قىسقا بولعاندىقتان سول جولى وزىمە كەرەك دۇنيەلەردى عانا سۇراپ ۇلگەردىم. تەلەسيۋجەتكە جەتەرلىكتەي اقپارات الىپ تارقاستىق. ونىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايىندا قىسقاشا بەينەماتەريال ازىرلەدىم. الايدا، مەنى جاناردىڭ كينەماتوگرافيا سالاسىنداعى قادامدارى مەن جەتىستىكتەرى قىزىقتىردى دا تۇردى. شىڭجاڭدا تۋعان قازاق قىزى اناۋ-مىناۋدى بيىككە ورمەلەتە قويمايتىن ەلدىڭ تورىنە قالاي شىقتى؟ ءبىر جارىم ميلليارد حالىقتىڭ ىشىندە مىڭداعان، ءتىپتى ميلليونداعان تالانت يەسى بار ەمەس پە؟ جاناردىڭ سولاردان ارتىقشىلىعى نەدە؟ مەن وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋگە بەل بۋدىم.

كەزدەسۋ بارىسىندا جانار اپكەمنىڭ تەلەفون ءنومىرى مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى دەرەكتەرىن سۇراپ العانمىن. ءبىر كۇنى ءساتى ءتۇسىپ، ونىمەن سۇحباتتاسۋعا كەلىستىم. بۇل جولى مەن ونىڭ كەڭسەسىنە باردىم. ول قازاقىلىق ادەپپەن اماندىق سۇراپ، شاي ۇسىنىپ، اڭگىمەسىن باستادى.

جانار ساعات قىزى ۇرىمشىدە ومىرگە كەلىپتى. ول ءبىر جاسقا تولعاندا اتا-اناسى قىزمەت بابىمەن بەيجىڭگە اۋىسادى. اكە-شەشەسىنىڭ ەكەۋى دە – ادەبيەتشى، پەداگوگ. سول كىسىلەردىڭ ىقپالى شىعار، جانار جاستايىنان ونەرگە بەيىمدەلىپ وسكەن. ەس بىلگەلى قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن قىزىعا وقىپتى. «اسىرەسە، مۇقاعاليدىڭ ولەڭدەرىن ۇناتاتىن ەدىم»، – دەيدى. قانداي دا ءبىر ونەرگە، مادەنيەتكە قاتىستى شارانى بوس جىبەرمەيتىن. بالاباقشادا بەلسەندىلىگىمەن كوزگە تۇسكەن ونى قىتايلار بالالار­عا ارنالعان ارنايى باعدارلامالارعا، كولەمدى جوبالارعا شاقىرادى. ول العاش كوگىلدىر ەكرانعا سول كەزدە شىقتى. باستاۋىش سىنىپتاردى بىتىرگەنگە دەيىن قىتايدىڭ ورتالىق تەليەۆيزياسىنىڭ بالالارعا ارنالعان جوبالارىنىڭ ءبىرقاتارى جاناردىڭ قاتىسۋىمەن جۇزەگە استى. قارشاداي قىز بىردە جۇرگىزۋشى، بىردە ءانشى، بىردە ءبيشى بولىپ، بالالىق شاعىن ساحنا تورىندە، ونەر الاڭىندا وتكىزدى. جانار جاسىنان ءارتىس بولۋدى ارماندايدى. ءبىراق ەسەيگەن سوڭ بالا كەزگى ارمان-قيالدارىنان ارىلىپ، شىنايى ومىرگە بەيىمدەلە باستادى. ءوزىنىڭ دە جازۋ-سىزۋعا يكەمى بار ەدى. جانار اكە جولىن قۋىپ، ادەبيەتشى بولىپ، عىلىممەن اينالىسۋعا بەل بايلايدى. ءبارىبىر ءارتىس بولسام دەگەن ارمانى ميىنىڭ ءبىر مۇيىسىندە تۇردى.

كوپ ءتىلدىڭ قويماسى

«مەن، ءسىرا، كينو ءۇشىن جارالعان شىعارمىن»، – دەيدى كەيىپكەرىمىز. – سەبەبى، بۇل جولعا تۇسۋىمە توسقاۋىل كوپ بولدى. ءبىر كەزدە ءوز ەركىممەن دە باس تارتقانمىن. قانشا الشاقتاعىم كەلسە دە، ءبارىبىر، كينوعا قايتا ورالا بەردىم. تاعدىر دەگەن وسى بولار…».

جانار مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە بولاشاققا دەگەن بۇكىل جوسپارىن وزگەرتكەن توسىن جايتقا جولىقتى. شىڭجاڭداعى «تيان-شان» كينوستۋدياسى «جەتىم قىزدىڭ ماحابباتى» دەگەن فيلم تۇسىرۋگە كىرىسەدى. سەناريي بويىنشا باس كەيىپكەردىڭ اتى عايني، ۇلتى – قازاق ەكەن. مەملەكەت ءمان بەرىپ وتىرعان كينوكارتيناعا كەز كەلگەن ءارتىستى شاقىرۋعا بولمايدى. شىنايى تالانت كەرەك. ال از ۇلتتاردىڭ ىشىنەن ءارى جاس، ءارى تالانتتى ارتىستەردى تابۋ قيىن.

گۋاڭ چۋنلان دەگەن رەجيسسەر بۇل رولگە لايىق ادامدى ىزدەپ، بۇكىل شىڭجاڭدى شارلايدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، كەزدەيسوق ءبىر توي-دۋماندا ناعىز ىزدەگەن ادامىن كوزى شالىپ قالادى. ەل-جۇرتتان سۇراستىرىپ، ونىڭ جانار ساعات قىزى دەگەن بويجەتكەن ەكەنىن انىقتايدى. جانار بولسا، ول كەزدە بەيجىڭدەگى مەكتەپتىڭ 11-سىنىپ وقۋشىسى ەدى. گۋاڭ چۋنلان ورتالىققا جەدەلحات جىبەرىپ، تەلەفون شالىپ، جاس قىزدى دەرەۋ الدىرتادى. جانار دا جاسقانعان جوق، باسىنا قونعان باقتى جىبەرىپ الماۋعا تىرىستى. ءوز ءرولىن اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن، مۇلتىكسىز ورىندادى. تابيعاتىنان سەزىمتال، اۋقاتتى شاڭىراقتا وسكەن جانار ەش قينالماي-اق جەتىم عاينيدىڭ وبرازىنا ەنىپ كەتەدى. سەبەبى، بۇل پەرسوناج جانارعا قاتتى ۇناعان-دى. عاينيدى سومداۋ ارقىلى ول بالالىق شاعىنا ورالدى.

بۇل كوركەم فيلم قالىڭ كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. وسى تۇستا جاناردىڭ باياعى ارمانى قايتادان بوي كوتەردى. ءسويتىپ، ادەبيەتشى بولۋعا وقتالعان قىز ەكى ويلى بولىپ قالادى. ۋاقىت بولسا تىعىز. مەكتەپتىڭ بىتۋىنە بىرەر اي ۋاقىت بار. ال جانار ءالى شەشىم قابىلداعان جوق. نە و جاققا، نە بۇ جاققا شىعۋى كەرەك. جالپى، قالىڭ قىتايدا ومىرلىك جولىڭدى ءبىر-اق رەت تاڭدايسىڭ. ميلليونداعان باسەكەلەستىڭ اراسىندا شاڭ قاۋىپ قالماۋىڭ ءۇشىن ءبىر ساتكە دە قاتەلەسپەۋ كەرەك. جانار ءبىراز ويلانىپ-تولعانىپ، وزدىگىنەن شەشىمگە كەلە الماعان سوڭ اعاسى امانتايدان اقىل-كەڭەس سۇرايدى. ءبىر كويلەك بۇرىن توزدىرعان امانتاي ءتاۋىر امال تابادى. سول كەزدە قىتايدا سىناقتىڭ ەكى ءتۇرى بار ەدى: كاسىپتىك جانە جالپى سىناق. ءانشى، مۋزىكانت، ءارتىس بولام دەگەن تالاپكەردەن جالپى سىناقتان بۇرىن كاسىپتىك ەمتيحان الىنادى. ياعني، شەبەرلىگى سىنعا تۇسەدى. ال جالپى ەمتيحان كۇللى مەملەكەت بويىنشا كەيىن تاپسىرىلادى. «سەن الدىمەن كاسىپتىك ەمتيحانعا بار، ودان وتپەي قالساڭ، جالپى سىناق تاپسىر دا ادەبيەتشى بولا بەر»، – دەپ اعاسى قارىنداسىنا كەڭەس بەرىپتى. جانار كاسىپتىك ەمتيحاننان سۇرىنبەي ءوتىپ، 1987 جىلى بەيجىڭ تەاتر ينستيتۋتىنىڭ اكتەرلىك فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى.

شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ ءتىلى مەن ءبىزدىڭ ەل قازاقتارى ءتىلىنىڭ ايىرماشىلىعى كوپ. ديالەكتىسىندە دە، تەرمين قولدانۋىندا دا ەداۋىر وزگەشەلىكتەر بار. ەكى جاق قازاقتارىنىڭ سويلەۋ مانەرى، ويلارىن جەتكىزۋى بىر-بىرىنە ونشا ۇقسامايدى. ال جانار قاي جاقتىڭ قازاعىمەن دە ۇعىسا الادى. رەسەيدە وقىعان ول ورىس اراسىنداعى قازاقتىڭ دا جايىن جاقسى تۇسىنەدى. تەك قازاقشا ەمەس، قىتايشا، ورىسشا، اعىلشىنشا سويلەيدى. سول تىلدەردە ويلاي الادى. جانارمەن سۇحبات بارىسىندا: «ءسىزدىڭ باسقا رەجيسسەرلەردەن ەرەكشەلىگىڭىز نەدە؟»، – دەپ سۇرادىق. ول كىدىرمەستەن: «مەن قازاق بولىپ تۋعانمىن. جۇڭگو اراسىندا ءوستىم. ورىس ىشىندە كاسىبي جاعىنان شىڭدالدىم. شەتەلدىكتەرمەن ءبىراز ارالاستىم. ءار ورتادا ونشاقتى جىل وتكىزدىم. ءار ۇلتقا ءسىڭىپ، قاي-قايسىسىنان دا كوپ نارسە ۇيرەندىم. سوندىقتان باسقا رەجيسسەرلەرگە قاراعاندا مەنىڭ ەرەكشەلىگىم – جان-جاقتىلىعىم شىعار. ارىپتەستەرىم كەز كەلگەن جايتقا تەك ءبىر قىرىنان قارايدى. ال مەن الدىمەن قازاقتىڭ كوزقاراسىمەن قارايمىن، قىتايدىڭ وي سۇزگىسىنەن وتكىزەمىن، ورىستىڭ يدەولوگياسىمەن سالىستىرامىن»، – دەدى. جاناردىڭ بۇل قاسيەتى جايىندا حالىقارالىق كينو فەستيۆالىنىڭ ءتوراعاسى مونرەال مىرزا: «ءبىر بولىگىندە ورىس ءتىلى قويماسى، ەكىنشى بولىگىندە اعىلشىن ءتىلى قويماسى، ءۇشىنشى بولىگىندە جۇڭگو ءتىلى قويماسى، تاعى ءبىر بولىگىندە انا ءتىلىڭنىڭ قويماسى بار مىنا كىشكەنتاي باسىڭ كەرەمەت-اق ەكەن»، – دەپتى.

«مير» تەلەارناسىنىڭ ءتىلشىسى

مۇنداي جەتىستىككە قول جەتكىزۋىنە شەتەلدە ءبىلىم العانى سەپتىگىن تيگىزدى. ول بەيجىڭ تەاتر ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەندە وزاتتار قاتارىنان كورىنەدى. وقۋدىڭ العاشقى جىلىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ۋنيۆەرسيتەتتەگى جالعىز قازاق قىزى كوش باستايدى. سول تۇستا ۇكىمەت وقۋ وزاتتارىن كەڭەس وداعىنا ءبىلىم الۋعا جىبەرەتىن. جالعىز ءوزى جۇزدەن جۇيرىك شىعىپ، رەسەيگە جولداما الدى. باعى جانعان جانار 1988 جىلى ماسكەۋگە بارىپ، ورىس ءتىلى كۋرسىن وقيدى. ءبىر جىل وتكەن سوڭ اكتەرلىك ونەرىن ۇشتاۋعا ا.ۆ.لۋناچارسكيي اتىن­داعى تەاتر ينستيتۋتىنا بارادى. كەڭەس ەلى مەن جۇڭگو مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا وسى وقۋ ورنى تاڭدالعان ەدى. الايدا، بۇل ءبىلىم ورداسى سول جىلى شەتەلدىك ستۋدەنتتەردى قابىل­دامايتىن بولىپ شىعادى. سەبەبىن شەتەلدىك­تەر تۇراتىن جاتاقحانادا جوندەۋ جۇمىس­تارىنىڭ جۇرگىزىلۋىمەن تۇسىندىرەدى. جاناردىڭ كەۋدەسىن كەرنەگەن قۋانىش ءبىر-اق ساتتە سۋ سەپكەندەي باسىلادى. «ەندى ەلگە نە دەپ بارامىن؟»، – دەپ كوڭىلسىز جۇرەدى.

سول كەزدە وعان قازاقستاننان كەلگەن ستۋدەنتتەر ۇشىراسا كەتەدى. ولار جاناردى تۋعان كۇن كەشىنە شاقىرادى. بارسا، وڭكەي قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرى قاپتاپ ءجۇر. ولاردىڭ اراسىندا كينو سالاسىنىڭ ماماندارى دا بار ەكەن. بارلىعى دا ايگىلى ۆگيك-تىڭ ستۋدەنتتەرى كورىنەدى. بۇلار قانداس قىزعا جانى اشىپ، ونى وزدەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا، ياعني، ۆگيك-كە تۇسۋگە ۇگىتتەيدى. جالعىزسىراپ جۇرگەن جاناردىڭ كوڭىلى مۇنداي ۇسىنىستان كەيىن جادىراپ سالا بەرەدى. كەلەسى كۇنى قىتايدىڭ ەلشىلىگىنە بارىپ، بار جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، ۆگيك-كە تۇسكىسى كەلەتىنىن ايتادى. كوپ ۇزاماي ءوتىنىشى قولداۋ تابادى. سودان بار سىناقتان سۇرىنبەي وتكەن جانار 1989 جىلى بۇكىلوداقتىق مەملەكەتتىك كينەماتوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ءبىرىنشى كۋرسىنا رەجيسسەر ماماندىعى بويىنشا قابىلدانادى. ءسال جاڭىلسا، جولدا قالاتىنىنا كوزى جەتكەن جانار وقۋعا بارىن سالادى. قاتارلاستارىنان باسىم ءتۇسىپ، ۇنەمى ۇزدىكتەر قاتارىنان كورىنەدى. وقۋ بىتىرەر جىلى ديپلومدىق جۇمىسى رەتىندە «اپتانىڭ سەگىزىنشى كۇنى» دەگەن شاعىن فيلم ءتۇسىردى. ول ەڭبەگى بەلگىلى رەجيسسەرلەر تاراپىنان لايىقتى باعاسىن الدى. وسىلايشا جانار وزگە ەلدە ءجۇرىپ ءوزىن مويىنداتا باستادى.

جاناردىڭ جان-جاقتى مامان ەكەنىن اتاپ وتتىك. ول – ادەبيەتشى، رەجيسسەر، ءارتىس جانە تەلەجۋرناليست. الدىڭعى ءۇش كاسىپتى جۇرەك قالاۋىمەن ءوزى تاڭدادى. ال جۋرناليستيكاعا اتسالىسامىن دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەپتى.

جاناردىڭ ارتىستىك ونەرىنەن حاباردار رەسەيلىك ارىپتەستەرى ءبىر كۇنى ونى «بۋددا ارۋاعىنىڭ ورالۋى» اتتى فيلمدە جۇڭگو قىزىنىڭ ءرولىن سومداۋعا شاقىرادى. بۇعان دەيىن دە ول وقۋ وقي ءجۇرىپ ءبىراز كوركەم فيلمدە شاعىن رولدەردى ويناعان. سونىمەن، جانار تۇسىرىلىمگە كەلەدى. ادەتتەگىدەي دايىندىق جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر. ءوزىن-وزى رەتكە كەلتىرىپ، گريمدەۋ بولمەسىندە وتىرعان-دى. جاسى جانارمەن شامالاس ءبىر ورىس جىگىتى كىرىپ كەلەدى. بولمەدەگى قىزداردى شولىپ ءوتىپ، «جۋىردا «مير» تەلەراديوكومپانياسى اشىلادى. جاڭا تەلەارناعا جۋرناليست، جۇرگىزۋشى، اسسيستەنت كەرەك!»، – دەيدى ول. حابارلامانى ەستىگەندەر دەرەۋ الگى جىگىتتى قورشاپ الادى. ال ول بولسا، بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا بۇلارمەن شارۋاسى بولماي، وزىمەن-وزى بەيقام وتىرعان بويجەتكەنگە جاقىندايدى. «ءسىز نە عىپ وتىرسىز؟ كاستينگكە قاتىسپادىڭىز با؟». جانار ءوزىنىڭ جۇڭگو قازاعى ەكەنىن ايتىپ: «مەن سىزدەرگە جارامايتىن شىعارمىن، شەتەلدىكپىن عوي»، – دەيدى. الگى جىگىت: «شەتەلدىك بولساڭ، ءتىپتى جاقسى»، – دەپ، ەرتەڭگى كاستينگتىڭ قاي جەردە وتەتىنىن ايتىپ، بولمەدەن شىعىپ كەتەدى.

جانار تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، سىناققا قاتىسادى. ول كەزدە ورىسشاسى مەيلىنشە جەتىلگەن، ءارتىس، رەجيسسەر رەتىندە ەداۋىر تانىلعان كەزى ەدى. سىناقتان قينالماي ءوتىپ، «مير» تەلەارناسىنا جۇمىسقا الىنادى. الدىمەن قاتارداعى ءتىلشى، كەيىن جاڭالىقتار باعدارلاماسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. ورىسشاسى مەن قىتايشاسىن قاتار قولدانىپ، قىتايدى رەسەيگە، رەسەيدى قىتايعا تانىستىراتىن بىرنەشە بىرلەسكەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرادى. ەكى ەل اراسىنداعى مادەني شارالاردى، رەسمي كەزدەسۋلەردى جۇرگىزەدى. ول نەبارى ەكى-ۇش جىل ىشىندە حالىقارالىق دارەجەدەگى تەلەجۋرناليست بولىپ شىعا كەلەدى.

«قۇرىشتى» شىنىقتىرعان قىز

قىتايدا جىلىنا 400-گە جۋىق ءىرىلى-ۇساقتى فيلم­دەر مەن تەلەحيكايالار تۇسىرىلەدى. ولاردىڭ ىشىندە اسپاناستى ەلىنىڭ باسشىلارى مەن بەلگىلى تۇلعالارى تۋرالى فيلمدەردى جۇرت ەرەكشە قىزىعۋشىلىقپەن قارايدى. مۇنداي جوعارى دارەجەلى كينوكارتينالاردى ءتۇسىرۋدى ۇكىمەت قاتارداعى رەجيسسەرگە تاپسىرا قويمايدى. بۇل جۇمىسقا وتە تاجىريبەلى، تاريحتان مول حاباردار بىلىكتى ماماندار تارتىلادى. ساياسي، تاريحي ءمانى بار جوبالار مەملەكەتتىڭ ۇنەمى قاداعالاۋىندا بولادى. وسىنداي اۋىر جۇكتى موينىنا ارتىپ، ابىرويمەن الىپ شىققان رەجيسسەردىڭ ەڭبەگى لايىقتى باعالانادى. كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىققان فيلمدەردىڭ اۆتورلارىنا جوعارى دارەجەلى مەملەكەتتىك سىيلىقتار بەرىلەدى. ول فيلم ۇنەمى ۇزدىكتەر ساناتىندا بولادى. 2007 جىلى سول ۇزدىكتەردىڭ قاتارىنا «ءبىر ءداۋىردىڭ جاستارى» دەگەن تەلەحيكايا ەندى. سول جىلى بۇل فيلم «ەڭ ۇزدىك مەملەكەتتىك تۋىندى» اتاۋىن يەلەندى. اۆتورى، ءبىزدىڭ قانداسىمىز – جانار ساعات قىزى. اتالمىش تەلەحيكايادا جۇڭگو كوسەمى ماو سزە دۋننىڭ بالالىق شاعى باياندالعان. جيىرمادان استام سەريانى قامتيتىن كينوەپوپەيادا ماونىڭ ءوسۋ جولدارى، وزىندىك يدەولوگياسى قالىپتاسىپ، كوشباسشى بولا باستاعانعا دەيىنگى ءومىرى بەينەلەنەدى. وسى كينوتۋىندى قىتايلىقتاردىڭ ىقىلاسپەن كورەتىن قىزىقتى حيكاياسىنا اينالدى.

«ءبىر ءداۋىردىڭ جاستارى» جاناردى كۇللى قىتايعا تانىمال ەتتى. دەگەنمەن، تالانتتى رەجيسسەر قىزدىڭ اتىن ەڭ العاش تانىتقان كينولەنتا بۇل ەمەس ەدى. جانار دەسە، جۇرت الدىمەن اتاقتى نيكولاي وستروۆ­سكييدىڭ «قۇرىش قالاي شىنىقتى؟» رومانىن ەسكە الادى. جانار – وسى روماندى تەلەحيكايا ەتىپ شىعارعان رەجيسسەر. بۇل حيكايانى تۇسىرۋگە 270 كۇن ۋاقىت كەتىپتى. كينو ۋكراينادا ءتۇسىرىلدى. جاناردى وسىندا ارنايى شاقىردى. ويتكەنى ول ءتىل بىلەدى، وستروۆسكييدى ءوز تىلىندە وقىعان، مۇنداعى كەيىپكەرلەردىڭ جان دۇنيەسىنە تەرەڭ بويلاي الادى.

الدىمەن جانار بۇل تۇسىرىلىمگە قوسالقى رەجيسسەر رەتىندە كەلىپ، كەيىننەن باس رەجيسسەر بولىپ بەكىتىلدى. بۇل تۋىندى تۋرالى كينو مايتالماندارى باعالى پىكىر ايتىپ، جىلى لەبىز ءبىلدىردى. ماسەلەن، قىتايدىڭ كورنەكتى قالامگەرى ءچۇن حۋا: «قۇرىش قالاي شىنىقتى؟» ءفيلمىن جاساعان جانارعا ەشكىم تەڭ كەلمەيدى!»، – دەپتى. ال بەلگىلى جازۋشى، كينورەجيسسەر ساتىبالدى نارىمبەتوۆ بەيجىڭدەگى قازاق كينواپتالىعى بارىسىندا ماعان بەرگەن جەكە سۇحباتىندا جانار تۋرالى بىلاي دەدى: «ءوز باسىم تەك ءبىر تۋىندىسىن عانا كوردىم. ول – «قۇرىش قالاي شىنىقتى؟». مۇنى جانار سەكىلدى تۇسىرگەن رەجيسسەر جوق. ءبىز ول قىزدى ءبارىمىز كەرەمەت جاقسى كورەمىز. اتامەكەنىن ساعىناتىن قىز با ەكەن ءوزى؟ اتاجۇرتتىڭ كورەرمەندەرىن اڭساماي ما ەكەن؟ بىزگە كەلىپ، نەگە بىر-ەكى فيلم ءتۇسىرىپ كەتپەسكە؟ قازاق كينەماتوگرافياسىنا ەلەۋلى وزگەرىستەر اكەلەر ەدى سول قارىنداسىم…».

ۇيرەنەرلىك ۇزدىك ۇلگى

جانار وسى كۇنگە دەيىن جيىرماعا جۋىق كولەمدى تەلەحيكايا مەن كوركەم فيلم ءتۇسىرىپتى. ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك كورەرمەندى كوپ جيناعان تۋىندىلار. ءار جۇمىسى ەلدىڭ اۋزىنان تۇسپەيدى. «قىزىل شيە»، «قىزىل عاشىقتار»، «كەشكەن كۇندەر»، «كۇنباعىس تالانى»، «رەسپۋبليكا قارساڭى»، «قالا كەڭىستىگىندە شوشىنعان قۇس»، «اسكەري كىسىنىڭ قۇپياسى»، «الىس كەتكەن ەرتەڭگى كۇن»، «تاڭ الدىنداعى شايقاس»… بارلىعى دا مەملەكەتتىك دارەجەدە مويىندالعان، كوپ قوشەمەتكە يە بولعان تۋىندىلار. بۇگىندە جاناردى ءتۇرلى لاۋازىمدى قىزمەتكە شاقىرۋشىلار جەتكىلىكتى. ءبىراق ول – تاۋەلسىز رەجيسسەر. ءوزى ۇنەمى كوشتىڭ الدىندا ءجۇرىپ ۇيرەنگەن قايسار قىز بىرەۋگە قۇلدىق ۇرعاندى قالامايدى.

«وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە» دەپ قادىر اقىن ايتقانداي، جانار – الدىمەن قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرى. ول قانشا جۇرتتىڭ ءتىلىن بىلسە دە، انا ءتىلىن ءاردايىم بيىك قويادى. ءبىر قىزىعى، ونىڭ ءتىلى موڭعولشا شىعىپتى. سەبەبى، اتا-اناسى قىزمەت ىستەپ جۇرگەن جىلداردا ونى باققان كۇتۋشى موڭعول ەكەن. ايتسە دە اكە-شەشەسى جاناردى قازاقىلىعىنان ەشقاشان اجىراتپاعان. اباي مەن مۇقاعاليدىڭ ولەڭدەرىن ۇنەمى جاتتاتقان. قالىڭ قىتايدىڭ اراسىندا حانزۋشالاپ جۇرسە دە، ءۇي ىشىندە قازاقشا سويلەۋ – زاڭ!

جاناردىڭ اكەسى ساعات جايپاق ۇلى شىڭجاڭدا گازەت ءتىلشىسى بولعان. كەيىن، 1970 جىلى بەيجىڭدە اشىلعان تۇڭعىش قازاق راديوسىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىنە تاعايىندالعان. راديو اشىلعان ساتتەن باس­تاپ ون بەس جىل بويى وسى قىزمەتتە وتىرعان. بۇدان سوڭ، قايتادان شىڭجاڭعا بارىپ، باسپانى باسقارعان. جاناردىڭ اناسى تۇرسىن جولىمبەت قىزى كۇيەۋى ساعاتپەن بىرگە الدىمەن شىڭجاڭداعى گازەتتە، كەيىن راديودا قىزمەت ىستەگەن. تۇرسىن اپامىز اقىندىق ونەرگە دە، قارا سوزگە دە بەيىم. وسى كۇنگە دەيىن ءتورت كىتابى جارىق كورىپتى.

«اكەدەن ۇل تۋسا يگى، اكە جولىن قۋسا يگى» دەگەن­دەي اعاسى امانتاي دا ءتىل مەن ادەبيەتكە جاقىن. ول ۇزاق ۋاقىت بويى وقۋ اعارتۋ، باسپا سالالارىن­دا قىز­مەت ىستە­گەن. ءبىراز جىل بەيجىڭ ۇلتتار باس­پاسىنىڭ قازاق ءبولىمى­ءنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپتى. بۇگىندە كاسىپ­كەر­لىكپەن اينالىسادى. جاناردىڭ ءسىڭلىسى مايگۇل دە اتا كاسىپتەن الشاقتاي قويماپتى. ءقازىر شىڭجاڭ راديو­سىنىڭ دىبىس رەجيسسەرى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. جانار سەكىلدى جۇلدىزى جارقىراپ جانىپ تۇرعان تاعى ءبىر جان بار بۇل شاڭىراقتا. ول – امانتايدىڭ ۇلى ايدوس. ايدوس – قالىڭ ەلگە ەسىمى ەندى تانىلىپ كەلە جاتقان جاس جازۋشى. 24 جاسىندا جۇڭگو تىلىندە قازاقتار تۋرا­لى «ايدوس-شولپان» دەگەن رومان جازعان. ول ەڭبەگى ون مىڭ تارالىممەن جارىق كورىپتى. ولەڭدەرى بەدەلدى با­­سىلىمداردا ۇنەمى جاريالانىپ تۇرادى. ايدوستىڭ جازۋ­­شىلىق، اقىندىق ونەرىنە ءتانتى بولعان قىتايدىڭ بەل­­گىلى قالامگەرلەرى ونىڭ تۋىندىلارىن تالداپ، ارنا­يى ماقالالار جازعان. ولاردىڭ قاتارىندا جۇڭگو از ۇلت­تار جازۋشىلار ودا­عىنىڭ ءتورايىمى – يە مەي، «حا­لىق ادەبيەتى» جۋ­ر­نالى باس رەداكتورىنىڭ ورىنبا­سا­رى سيۋ حۋادۋن، قىتايدىڭ لۋ شۋن اتىنداعى ادە­بي سىي­لىعىنىڭ يە­گەرى شەن ۋەي سەكىلدى بەلگىلى تۇلعالار بار.

جانار ساعات قىزى – ميللياردتى مويىنداتقان قازاق قىزى. ول – بارشانىڭ ۇلگى تۇتۋىنا لايىق جان. قانشا شىڭعا شىقسا دا قاراپايىمدىلىعىن ساقتاپ قالعانى قۋانتادى. «بۇل ءالى ەڭ بيىك بەلەس ەمەس»، – دەپ ءوزىن قايراي تۇسەدى. جانار ءقازىر جۇڭگو تىلىندە فيلم ءتۇسىرىپ ءجۇر. ءبىراق كوپ ۇزاماي ونىڭ قازاق كورەرمەنىنە ارنالعان تۋىندىلارىن دا تاماشالاۋىمىز مۇمكىن.

ءبىز، قىتايدا جۇرگەن قازاق جاستارى، وعان كادىمگى­دەي ارقا سۇيەيمىز. ميللياردتىڭ ىشىندەگى اسىل گاۋھار – بريلليانتتاي كۇللى ەلدى وزىنە تارتىپ تۇراتىن وسىنداي كەلبەتى كەلىسكەن سۇيكىمدى اپكەمىزدىڭ بار ەكەنىنە مىڭ مارتە شۇكىرشىلىك ەتەمىز. اباي اتامىز ايتقانداي، وزىنە سەنگەن، ەڭبەگى مەن اقىلى ەكى جاقتاپ الىپ شىققان ارۋ قىزعا، جىراقتا جانعان جۇلدىزعا كوز تيمەسىن دەيمىز دە…

قالىڭ قىتايدىڭ كوگىندە جارقىراپ جانعان جۇلدىزىمىز جانار – ۇيرەنەرلىك ۇزدىك ۇلگى.

P.S. وتكەن جولى بەيجىڭدە ماحمۇت قاسىمبەكوۆتىڭ پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تۋرالى «ەلىن سۇيگەن، ەلى سۇيگەن ەلباسى» كىتابىنىڭ قىتايشا باسىلىمىنىڭ تۇساۋكەسەرى كەزىندە «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» باسشىسى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ ماعان تاپسىرماداي ەتىپ ءبىر تىلەك ايتقان. «1995 جىلى، ابايدىڭ 150 جىلدىعىن وتكىزۋگە وسى بەيجىڭگە كەلگەنىمىزدە جانار دەگەن قازاقتىڭ عاجاپ قىزىن كورگەنبىز. قىتايداي ەلدە حالقىنىڭ جاقسى اتىن شىعارىپ جۇرگەن ءىرى ىسىنە دە، سۇلۋ كوركىنە دە ءسۇيسىنىپ، اقسەلەۋ اعام سوندا: «كينو تۋرالى جازاتىنىڭ بار عوي، وسى قارىنداسىمىز جايىندا جازسايشى» دەپ ەدى. فيلمدەرىن كورمەگەن سوڭ سونىڭ رەتىن كەلتىرە الماعان بولاتىنمىن. ەندى سول شارۋانى، باۋىرىم، ساعان تاپسىرايىن. «ەگەمەن» ارقىلى ەلگە تانىستىرىپ بەرشى جاناردى»، دەگەن. سول تىلەكتى ەسكەرىپ، قولعا قالام الدىم. وسى ارقىلى اقسەلەۋ اعانىڭ اماناتىن جيىرما جىلداي ۋاقىتتان كەيىن مەن ورىنداعانداي كۇيدە جانىم جايلانىپ وتىرعان جاعدايىم دا بار.

داۋرەن باۋىرجان ۇلى،

«ەگەمەن قازاقستان» – بەيجىڭنەن.