بۇگىن، 1986 جىلى سوۆەتتىك توتاليتارلىق جۇيەگە شىداماعان قازاقتاردىڭ كوتەرىلىس جاساعانىنا 30 جىل تولدى. ءيا، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقاندار تەك قازاقتار ەدى.
«قامشى» پورتالى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىعىنا وراي جەلتوقساندىق قۇرمانعازى راحمەتوۆتىڭ ەستەلىكتەرىن جاريالاعان بولاتىن.
بۇگىنگى اتاۋلى كۇنگە وراي، «قامشى» پورتالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى جانە ۆيسە-پرەزيدەنتى جابايحان مۇباراك ۇلى ءابدىلديننىڭ «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ اقيقاتى» اتتى ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە سوتتالعاندار تۋرالى قىسقاشا دەرەكتەر
1986 جىلى 16-17-18 جەلتوقساندا وتە كوپ جاستار ل.ي.برەجنيەۆ اتىنداعى الاڭعا جينالدى. ولار 16 جەلتوقساندا بولعان قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا ءبىرىنشى حاتشى بولىپ سايلانعان كولبينگە قارسى، پلەنۋم شەشىمدەرىن وزگەرتەۋدى تالاپ ەتتى. قالا جاستارىن وسى كوتەرىلىسكە قاتىناسۋعا شاقىرىپ 5 مىڭداي جاستار بىرنەشە كوشەلەرىمەن ءجۇرىپ ۇگىت جۇرگىزدى. ول ءوز ناتيجەسىن بەردى.
18 جەلتوقساندا الاڭعا 20 مىڭداي جاستار جينالدى. ولارعا قارسى تاشكەنت، تبيليسي، ماسكەۋدەن باس كەسەر ارناۋلى اسكەرلەردى دەرەۋ جەتكىزدى. ساپەرلىك كۇرەكپەن، قامشىمەن تاعى باسقادا قارۋلارمەن جابدىقتالدى. جاستاردى تاراتۋ ماقساتىمەن ءورت سوندىرەتىن ماشينامەن كوپشىلىككە سۋ شاشتى (اياز 20-25º). ولاردى رەسپۋبليكانىڭ بارلىق قالالارىنىڭ جاستارى قوستاپ كوتەرىلدى.
مىڭداعان ستۋدەنتتەر مەن جۇمىسشىلاردى تۇرمەگە وتىرعىزدى. كوپشىلىگىن ۇرىپ-سوعىپ قالانىڭ سىرتىنا اپارىپ تاستادى. ءبىرازى قاشىپ كەتىپ ءوز تۋعان اۋىلدارىندا اۋرۋعا شالدىقتى. ءولدى. ولاردىڭ ءتىزىمىن ەشكىمدە ايتا المايدى. باسىندا ولار زاڭ ورىندارىنان قورقىپ ايتپادى. ءقازىر دە قورقىپ ايتا المايتىندار كوپ. مىڭداعان ستۋدەنتتەر وقۋدان شىعارىلدى.
الماتىنىڭ رەسپۋبليكالىق ارحيۆىندەگى قۇجاتتار بويىنشا 92 ادامنىڭ سوتتالعاندارى انىقتالدى. ونىڭ ىشىندە 17 ادامنىڭ ءىسى استانانىڭ رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق مۇراعاتىندا ل.ي.برەجنيەۆ اتىنداعى الاڭعا العاشقى شىققان جاستار تۋرالى، سونداي-اق الماتىدادى رەسپۋبليكالىق ارحيۆتە (1680 قور، 2 ءتىزىم، 3364 ءىستىڭ 76 بەتىندە) مىناداي حابارلاما بار:
1986 جىلى 17 جەلتوقسان كۇنى تاڭەرتەڭگى ساعات 9-دان 15 مينۋت كەتكەندە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ۇيىنە تاياۋ الاڭعا ءبىر توپ قازاق جاستارى كەلدى. شامامەن العاندا 600 دەي ادام جىينالدى. ولار ءارتۇرلى ولەڭ ايتىپ تريبۋنانىڭ الدىندا تۇردى. ءبىرازدان كەيىن قولدارىندا 5-6 پلاكاتتارى بار جاستار ورتالىق پارتيا كەميتەتىنە ەستىلەتىندەي ەتىپ تريبۋنانىڭ الدىنان ءوتتى. ول ترانسپارانتتاردا: «ءار حالىققا ءوز كوسەمى»، «جاساسىڭ لەنين يدەياسى»، «ءبىز ەرىكتى تۇردەگى وداقتى قالايمىز، زورلىقپەن قوسىلمايمىز». «ەشبىر حالىققا ارتىقشىلىق بەرىلمەيدى»، «جاساسىن قازاقستان»، «ءبىرىنشى حاتشى قازاق بولۋىن قالايمىز». «ورىس ەمەس» دەپ ايعايلاپ ىسقىرا باستادى.
جەلتوقسان كوتەرىلىسىن اسا قاتال جاۋىزدىقپەن تالقانداعان. جاستاردى ۇرىپ سوعىپ الاڭنان قۋعاندارى، ولارعا قارسى قولدانعان ايۋان ىستەرى تۋرالى، مەملەكەتتىك كونستيتۋسيانى اياققا تاپتاپ زاڭسىزدىققا جول بەرگەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ، پروكۋراتۋرانىڭ، سوتتىڭ، قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ باسشىلارىن جاۋاپقا تارتۋدى تالاپ ەتكەن ارىزدى بەرۋشى قازاقستاننىڭ ازاماتتىق كوزعالىسىنىڭ «ازات» اتتى قوعامىنىڭ باسقارماسى جانە وسى كوتىرىلىسكە قاتىناسقان، سوتتالعان ازامات ح.ق.قوجا-احمەتتىڭ ارىزى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى، كونستيتۋسيالىق سوتى روگوۆ ي.ي. بىلاي دەپ ماسىمدەپتى: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسيالىق سوتى» مىناداي جاعدايدى تاپتى. سول بويىنشا شەشىمگە كەلدى:
1. سسر كەزىندەگى سوۆەتتەر وداعى مەن قازاق سسر-ىنىڭ باسقارۋ مەملەكەتتىك ورىنداردىنىڭ قابىلداعان شەشىمدەرىنىڭ كونستيتۋسياعا سايكەس كەلەتىندىگىن جانە اكىمشىلىك، سوت، زاڭ قورعاۋ ورىندارىنىڭ ىستەرىندەگى جوعارعى باسقارۋشى ادامداردىڭ الماتىداعى جەلتوقسان ۋاقيعاسى كەزىندەگى ءىس ارەكەتتەرىنىڭ زاڭدىلىعىن» تەكسەرۋ تۋرالى كونستيتۋسيالىق سوت ءىسى قوزعالسىن.
مىنە وسى كۇننەن باستاپ كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ كوميسسياسى مىنا تومەندەگى جاعدايلاردى اڭىقتادى:
... «جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندەگى زاڭسىزدىقتار تۋرالى كونستيتۋسيا سوتىنا ارىز ءتۇستى. سونىڭ قورتىندىسى تۋرالى مىناداي قىسقاشا حابارلاما بەرەيىن.
1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى – 99 ادام سوتتالدى (ونىڭ - 91 ءىسىن تاپتىم، ال اسانباي اسقاروۆ مەن بەكەجانوۆتىڭ ءىسى فرۋنزە دە دەپ بەرمەدى، قالعان 5-ۋىنىڭ ءىسى بەلگىسىز ءۇش ادام ەرىكسىز ەمدەلۋگە جىبەرىلدى (ولار ەستەرىنەن اۋىسقان ادامدار) ب.ن.).
ۇلتشىلدىعى ءۇشىن، ناسىلگە بولگەندەرى ءۇشىن جانە كوپشىلىكپەن بىرگە تارتىپسىزدىككە قاتىناسقاندارى ءۇشىن – 78 ادام، ادەيى كىسى ولتىرگەنى ءۇشىن ەكى ادام، ادام ولتىرۋگە ۇمتىلعانى ءۇشىن 2 ادام، ال باسقالارى ءارتۇرلى قىلمىستار جاساعاندارى ءۇشىن سوتتالدى. بوستاندىقتارىنان ايىرىلعاندارى – 82 ادام. ءولىم جازاسىنا كەسىلگەندەرى – 2 ادام، 15 ادام بوستاندىعىنان ايىرىلماي شارتتى تۇردە سوتتالدى».
مىنە وسى بەرگەن مالىمدەمەنىڭ ءوزى دە دۇرىس ەمەس. سوتتالىپ تۇرمەدە وتىرىپ جازالارىن وتەگەندەرى. 91 ادام (ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن رىسقۇلبەكوۆ قايرات پەن ابدىقۇلوۆ مىرزاعۇلدى قوسقاندا). سوندا 7 ادامدى نەگە قوسپاعان. جوعارعى سوتتىڭ، باس پروكۋروردىڭ بەرگەن جەڭىلدىكتەرىمەن بوساتىلدى دەگەن 55 ادامدار كىمدەر ەكەنى بەلگىسىز. سوتتالعان 92 ادامنىڭ بىردە-بىرەۋى پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىنا دەيىن بوساتىلعان جوق. ءتىپتى جەرگىلىكتى سوت، پروكۋراتۋرالار پرەزيدەنتىڭ جارلىعىنىڭ ءوزىن ورىنداماي جەلتوقساندىقتاردى جارتى نەمەسە ءبىر جىلدان كەيىن بوساتقان. ولاردىڭ مورالدىق، ماتەريالدىق شىعىندارىن قايتارۋدى دەر كەزىندە قاراماي جەلتوقساندىقتاردى ساندالتىپ قويعان سوت ورىندارى از ەمەس. كەيبىرەۋى امان-ەسەن قۇتىلعاندارىن ولجا تۇتىپ ول شىعىندارى سۇراۋعا باتىلدارى بارماعاندارى دا جەتكىلىكتى.
1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى 18 جەلتوقساندا وسى كوتەرىلىستەگى جاپپاي تارتىپسىزدىكتى تەكسەرگە تەكسەرۋ توبىن قۇرۋعا ارناۋلى قاۋلى قابىلدانعان ەكەن.
سول قاۋلىعا سايكەس ول توپتىڭ قۇرامى مىنا تومەندەگىدەي بەلگىلەنىپتى:
1. رەسپۋبليكا پروكۋرورىنان – 43 ادام.
2. الماتى وبلىستىق پروكۋرورىنان – 6.
3. الماتى كولىك پروكۋرورىنان – 7.
4. الماتى قالالىق پروكۋرورىنان – 18.
5. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنەن – 16.
6. ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنەن – 25.
بارلىعى 105 قىزمەتكەرلەر ىسكە كىرىستىرىلگەن.
جالپى باسقارۋ جۇمىسىن قازاق رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋراسىنىڭ تەكسەرۋ ءبولىمىنىڭ باستىعىنا جۇكتەلگەن.
قاۋلىعا قول قويعاندار رەسپۋبليكا پروكۋرورى ەلەمەسوۆ، كگب-نىڭ باسقارۋشىسى ميروشنيك، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنەن كنيازيەۆ.
بۇل كوميسسيا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىناسقانداردى تەكسەرۋ كەزىندەگى زاڭسىزدىقتاردى جاسىرۋ ارەكەتىمەن با، الدە شىن مانىندە تەك وداق باسشىلارى مەن رەسپۋبليكالىق ىشكى ىستەر مينيسترلىگى عانا كىنالى ما كوپتەگەن قۇجاتتاردى قۇرتىپ جىبەرگەن. ول تۋرالى رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق مۇراعاتتا №5 قور 2 ءتىزىم 14 ىستە (ت.گ) مىناداي حات كەزدەستى. وندا بىلاي دەپتى:
قازاقستان ءىىم، الماتى؛
ىشكى ىستەر باس باسقارماسى
480012، الماتى، ماسانچي، 55
تەل: 61-07-61
27.11.1992 ج. 1/590
قازاقستان رەسپۋبليكاسى
ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ شتابى
1986 جىلعى جەلتوقسان ۋاقيعاسىنا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باس باسقارماسىنىڭ قاتىسى تۋرالى قۇجاتتاردىڭ بولىگى 1989-1990 جىلى رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ كوميسسياسىنا بەرىلدى. ولاردىڭ تالابى بويىنشا ءارتۇرلى تەز قيمىل جاساۋ تۋرالى ويلاستىرىلعان شارالار مەن جاسالعان ىستەر تۋرالى 1986 جىلعى قۇجاتتار جويىلدى. سسر-ونىڭ ءىىم 1988 جىلعى 10.10 تامىزداعى №172 بۇيرىعى بويىنشا ونىڭ ساقتاۋ مەرزىمى 3 جىل بەكىتىلگەن. باسقاداي قىزمەتكەلەردىڭ، بولىمشەلەردىڭ 1986 جىلعى جەلتوقسان ۋاقيعاسىنا قاتىسى بار قۇجاتتار ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ ساياسي بولىمىندە جيناقتالعان. ونىڭ جارتىسى قازاقستان كومپارتياسىنىڭ الماتى وبلىستىق كوميتەتىنىڭ اكىمشىلىك بولىمىنە بەرىلدى.
ىشكى ىستەر باسقارمالارىنداعى ساياسي بولىمدەرى قىسقارتىلعاننان سوڭ ولاردىڭ ىستەرى تۋرالى بارلىق قۇجاتتاردى جويعان. ونىڭ ىشىندە 1986 جىلعى جەلتوقسان ۋاقيعاسىنا بايلانىستى قۇجاتتاردا بار. (1991 جىلى 29 قاڭتار اكت №3/9 س).
باستىق، ميليسيا گەنەرال-مايورى س.يسابايەۆ
مۇراعاتتا وسى ءىستىڭ 116 بەتىندە مىناداي دەرەكتەر كورسەتىلگەن:
دەمونستراسياعا قاتىناسقانداردى قۋرىپ جىبەرۋ تۋرالى ارناۋلى جوسپار جاسالعان. سىرتتان كەلگەن كۇش كورسەتۋشىلەرگە دە ارنالعان. بۇل جوسپارعا «مەتەل – 1986» دەگەن كود بەرىپتى. ول سسر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ 1985 جىلعى 19 جەلتوقساندا بەرىلگەن №0385 بۇيرىعىنا سايكەس جاسالعان.
قازاقستاندا بۇل جوسپاردىڭ اتىن وزگەرتىپ باسقاشا اتالىپتى: «قازاق سسر-ى ىشكى ىستەر ورگاندارى جانە وعان بەرىلگەن قوعامدىق ءتارتىپتى قورعاۋ جانە رەسپۋبليكادا، الماتىدا جەدەل جاعدايدا قاۋىپسىزدىكتە قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جاسايتىن ءىستىڭ جوسپارى».
ارتىنان رەسپۋبليكانىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندەگى كەيبىر باسشىلارعا زيانى تيەتىن بولعاندىقتان باباسشىلاردىڭ تىلەگىن ورىنداپ قۇجاتتاردى پراكتيكالىق ماڭىزى جوق دەگەن سىلتاۋمەن قۇرتىپ جىبەرىپتى. ونىڭ 2ء-شى ەكزەمپليارىندە الماتىداعى جەلتوقسان قوزعالىسىن جانشىپ، باسۋ كەزىندەگى ميليسيا، سولدات تاعى باسقالاردىڭ ورنالاسقان جەرلەرى تۋرالى سحەماسى بار. قازاق سسر-ى ىشكى مينيسترىلىگىنىڭ باسشىلارى كوميسسياعا بەرۋدەن باس تارتتىپ بەرمەپتى. تومنىڭ 117 بەتىندە مىناداي دەرەك بار ەكەن: «شتابتىڭ قاراماعىندا جەدەل قيمىلدايتىن ءۇش توپ جانە 2922 ادامنان قۇرالعان ارناۋلى وترياد بولىپتى».
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىناسقان قارۋسىز جاستارعا قارسى قولدانىلعان كۇشتەر ءبىر ءىرى مەملەكەتپەن سوعىسقا دايىندالعاننان كەم بولماپتى.
بۇل سۇمدىق قىرعىندى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن الماتى گارنيزونىندا 5700 ادام ساقاداي-ساي تۇرىپتى (ونىڭ ىشىندە 1982 ادام رەزەرۆ). ودان باسقا ماسكەۋ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارناۋلى اسكەر بولىمشەلەرىن جىبەرىپتى: الماتىداعى - №5443، №7552 اسكەري بولىمشەسىن، الماتى وبلىسىنداعى قارا-تەمىردەن - №6654 بولىمشەنى، فرۋنزەدەن - №3450 بولىمشەنى، تاشكەنتتەن - №3408 جانە №5432 بولىمشەلەردى №5426 يز گ.چەليابينسك، №5427 يز گ.نوۆوسيبيرسك، №5424 يز گ.ۋفا، №5425 يز سۆەردلوۆسكا، ۆ/چ تبيليسي.
وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ماسكەۋدىڭ زارەسى ۇشىپ، ەستەرى كەتىپ بىردەن كۇش جۇمساۋدى، ۇيىمداستىرعانىنا كوز جەتكىزدىڭىزدەر.
ەندى ول قىرعىن تۋرالى، جاستاردىڭ ەرلىگى تۋرالى كۋالار نە دەيدى ەكەن ساعان كوشەيىك.
سول كەزدەگى الماتىداعى سسرو ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارناۋلى ميليسيا مەكتەبىنىڭ باستىعى گەنەرال-مايور ەسبولاتوۆ ماقان ەسبولاتوۆيچ 1994 جىلى 28 ناۋرىزدا بىلاي دەپتى:
...مەنىڭ ويىمشا 1986 جىلى 17 جەلتوقساندا كۇندىز دەمونستراسيا بەيبىت باعىتتا بولدى. ميتينگىگە قاتىناسقاندار قازاقستان كومپارتيا ورتالىق كوميتەتى VI پلەنۋمىنىڭ شەشىمىن وزگەرتۋدى تالاي ەتتى. ءبىرىنشى حاتشىلىققا رەسپۋبليكاعا تانىمال، ەلدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بىلەتىن بەدەلدى ادامدى تاعايىنداۋدى سۇرادى.
امال نە، رەسپۋبليكانىڭ ساياسي باسشىلارى كونستيتۋسيالىق زاڭدى بۇزىپ باسقا رەسپۋبليكالاردان اسكەر بولىمشەلەرىن سۋراتى.
ودان كەيىن ولار ميتينگىدەگى جاستاردى بولشەكتەپ تاستاپ الاڭنان كۋۋدى جوسپارلادى. ول جوسپار كەرىسىنشە حالىقتى ىزالاندىردى، ولاردىڭ ودان ءارى كۇرەسە تۇسۋىنە سەبەپشى بولدى.
تۇنگى ساعات 23-تە جوسپار بويىنشا الاڭداعى بارلىق كۇشتەر جاستاردى ىعىستىرا باستادى.
زاڭ قورعاۋ ورىندارى كەشىرىلمەس قاتەلەر جىبەردى. ولار جاستاردى بىرىنەن كەيىن ءبىرىپ توپىرلاتىپ بولىمشەلەرگە اكەلدى. رەسپۋبليكا پروكۋراتۋراسى ۋاقىتىندا جەدەل تەرگەۋ گرۋپپانى قۇرعان جوق. جەكە ادامداردى ۇستاعان كەزدە ولاردىڭ نەگە ەكەندەرىن انىقتامادى، بارلىعىن اۆتوبۋستارعا تيەپ قالانىڭ ميليسيا بولىمشەلەرىنە جەتكىزدى. وندا اپارعان كەزدە ولاردى الاڭدا بولعاندارىن كورگەن ەشكىم جوق. ميليسيانىڭ ەشقانداي تۇسىندىرمەسى دە جوق. اسكەري ناريادتار ۇستاعاندا نە ءۇشىن ۇستاعاندارىندا بىلمەيدى.
وسى كەزدە «سوۆەت ميليسياسى تۋرالى ەرەجە»ءنىڭ تالابى ورىندالعان جوق. وندا ميليسيا قىزمەتكەرلەرى قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزعان دەپ كۇزىكتەنسە، وندا ول ادامدى 3 ساعاتتان ارتىق ۇستاۋعا بولمايدى.
ونىڭ كىم ەكەندىگىن انىقتامادى، ونىڭ نە ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلاتىنىڭ بەلگىلەپ قازاق سسر-ىنىڭ قىلمىستىق – پروسەسسۋالدىق كودەكستىڭ 109 ستاتياسى بويىنشا ءارى قاراي ۋستاۋعا شەشىم قابىلدامادى. نەمەسە تۇتقىنداعان بولسا وندا پروكۋروردىڭ سانكسياسى بويىنشا بوساتىلادى.
ال سول كەزدەگى ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ كومەكشىسى سۋلتانوۆ عازيز سليامحانوۆيچتىڭ بەرگەن جاۋابىندا بىلاي دەپتى:
«1986 جىلى 17 جەلتوقسان كۇنى جانە جەلتوقساننىڭ باسقا كۇندەرىندە قازاق سسرى ىشكى ىستەر ءمينيسترى كنيازيەۆ گ.ن. بىردەن ايتتى: «مەن قازاق حالقىنىڭ سالتىن، مىنەزىن جانە ەرەكشەلىكتەرىن بىلمەيمىن». ويتكەنى تاياۋدان بەرى عانا جۇمىس ىستەيمىن. سول سەبەپتى باسشىلىقتى ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى جولداس ە.و.باساروۆقا تاپسىرامىن» - دەپ ءوزى كولەڭكەدە قالدى.
مەنىڭ ويىمشا نەگىزگى شەشىم جانە نە ىستەۋ كەرەكتىگى تۋرالى اقىل-كەڭەس جوعارىدان كەلدى. ال باساروۆ ە.و. جانتانىمەن ورىنداۋشى بولدى.
باساروۆ تريبۋنادان دەكابريستەردى قورقىتا سويلەپ: «مەن كۇش كورسەتۋگە رۇقسات الدىم. تەز ارادا تاراڭدار» - دەدى. وسى سوزىمەن دەكابريستەردىڭ قوزعالىسىنىڭ ودان سايىن ورشەلەنە تۇسۇىنە، حالىقتى ارانداتۋعا جول اشتى. اقىرىندا ول ۆودومەتتەردى، ءورت ماشينالارىن قولدانۋعا بۇيرىق بەردى.
كوتەرىلىسشىلەردىڭ ىشىندە بولعان ينسپەكتور ابديبايەۆ ب.ج. (قاي جەردەن ەكەنىن جازباپتى) كونستيتۋسيالىق سوتقا بىلاي جازىپتى:
...سۋىقتان بوزارىپ كەتكەن، باسكيىمسىز، جەڭىل كۋرتكا كيگەن جاس بالا ايعايلاپ: تريبۋنادا سويلەپ تۇرعاندارعا سەنبەڭدەر؟ ولار قازاقتاردى مازاقتاۋشىلار، ورىستاندىرۋ ساياساتىن ەرەكشە جالىندى تۇردە ورىنداۋشىلار، بۇكىل وتانىمىزدىڭ جەرىن يادەرلىق قالدىقتارمەن لاستادى، انا تىلىندەگى مەكتەپتەردى جاپتى، ۇلتىمىز قۇرىپ بارا جاتىر» - دەدى. ونىڭ جانىندا كاپيتان كاليزولين: «ۆسەم سۆويم جۋليكوۆاتىم ۆيدوم پوكازىۆاەت پوسۆياششەننىم. ەتوت گاد وت مەنيا نە ۋيدەت – ۆىلوۆليۋ، ۋستانوۆليۋ، دولوجۋ» - دەپ تۇردى. تۇندە جانە كەيىنگى ەكى كۇن جانىڭدى تۇرشىكتىرەتىن ايعاي، قورعانسىز جاس سابيلەردى ۇرىپ-سوعىپ ماشينالارعا لاقتىرىپ تيەپ جاتىر. پروجەكتوردىڭ جارىعى كوزدى ورتەپ بارا جاتىر، يتتەر، تەمىر تاياقتار.
الاڭدا، وپەراتيۆتىك جىينالىستاردا داستان تەمىروۆ ءوز قىزمەتكەرلەرىنەن تالاپ ەتتى: ۇرىپ-سوققاندى توقتاتىڭدار. بۇل سەندەردىڭ قولدارىندا عاي! ول پوگرانۋچيليششەنىڭ پودپولكوۆنيگىن قولىنان ۇستاي الدى. پودپولكوۆنيك جاستاردى جەلكەسىنەن تەمىر تاياقپەن بىرىنەن كەنىن ءبىرىن ۇرىپ جىعىپ جان راحاتىنا ءبولىنىپ ءجۇردى.
تريبۋنانىڭ استىنداعى ۇكىمەت بولمەسىنە كەلىپ، سوندا وتىرعان باسشىلارىنان كەلىپ توقتاتىڭدار دەپ تالاپ ەتتى، سۇرادى، جالىندى. ال وعان: «ولار وزدەرى باستادى عوي» - دەگەن جاۋاپ الدى.
وسى جاعدايدان كەيىن داستان تەمىروۆتى «پسيحۋشكا»عا جىبەردى. ول ەشكىمگە قاستاندىق جاساعان جوق.
كونستيتۋسيونلىق سوتقا رەسپۋبليكاعا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن زەينەتكەر سادىكوۆ مۇبارەك ناۋرىزباي ۇلى ارىز جازىپ، سول كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولۋعا سۇراپتى. ونىڭ ۇسىنىسىن قابىلداپتى.
وسى پاتريوت ءوزىنىڭ حاتىنجا بىلاي دەپتى:
...كەنەتتەن پودپولكوۆنيك سەكەرين «قۋىڭدار» دەگەن بۇيرىك بەردى.. توبىرلار جۇگىرە باستادى. جاستار الاڭدا تايعاق مۇزدان تايىپ جاتىر. زور دەنەلى سولداتتار قولدارىندا قالقاندارى بار (كىمنەن قورعانباقشى)، قازاق قىزدارىن شاشتارىنان، اياقتارىنان سۇيرەپ، ىشكى قۇرىلىستارىن اياقپەن ساباپ ادام ايتقىسىز قىلمىس جاسادى. ءىشتىڭ تومەنگى جاعىنان ۇرىپ ميليسيانىڭ ماشينالارىنا تيەپ اكەتىپ جاتتى.
مۇندا يتتەر كوپ بولدى. 10 ادام قىزمەت ەتەتىن يتتەرىمەن ءجۇردى. الاڭدا 10 ءورت ماشيناسى سۋىق سۋمەن دەمونسترانتتارعا قارسى قيمىلدادى.
پروكۋراتۋرا مەن سوت ورىندارى ميليسيا قىزمەتكەرلەرى سياقتى ەرتەرەك رەسپۋبليكا پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى مىزناكوۆتىڭ (25.12.1986ج.) دايىنداپ بەرگەن سپراۆكاسىن تولتىرىپ جاستاردى ايىپتادى.
...كەيبىر رەسپۋبليكا باسشىلارىنا قازاق جاستارىنىڭ سانا سەزىمدەرىنىڭ ويانعانى ۇناماسا كەرەك. ولار «كازپراۆدا» گازەتىن ونىڭ جالىندى ورگانىنا اينالدىرىپ ايداپ سالدى. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبولىم باستىعى، ۇگىتشى، شوۆينيست ا.ا.ۋستينوۆ ولارعا جەل بەردى. ورىس گازەتتەرى بىرىمەن ءبىرى جارىسىپ قازاقتان ينتەلليگەنتتەرىن جامانداپ، ولاردى ءقۇرتۋ ارەكەتىن ىزدەپ ماقالالاردى بۇركىراتتى.
وسى ايتىلعان كۇاگەرلەردىڭ سوزدەرىن دالەلدەۋشى تاعى ءبىر حات كەزدەستى. ونى تولىق بەرەيىن.
شىمكەنت وبلىسى
بوگەن اۋدانى قاراسپان سوۆحوزى
اقجال اۋىلىنىڭ تۇرعىنى
زەينەتكەر مولدانازاروۆا ماقپالدان
ارىز
مەنىڭ بالام مولدانازاروۆا كەنجەگۇل 1965 جىلى 19 ناۋرىزدا تۋگان. مەكتەپتى التىن مەدالعا ءبىتىرىپ، الماتىداعى مەديسينا ينستيتۋتىنا تۇسكەن ەدى. 1986 جىلى جەلتوقساندا كوشەدەگى ەلدى ۇرعان سولداتتاردىڭ سوققىسى باسىنا ءتيىپ، اۋىرىپ اۋىلعا كەلدى. ويتكەنى الماتىداعى اۋرۋحانا كەنجەگۋلدى ءبىر كۇن عانا قاراپ شىعارىپ جىبەرىپتى. كەنجەگۇل الاڭ جاقتا بايلانىس تەحنيكۋمىندا وقيتىن گۇلسىم انار بادىرەنوۆنانىڭ نە جاعدايدا ەكەنىن بىلمەك بولىپ بارعان ەدى. انارعا دا سولداتتاردىڭ سوققىسى تيگەنمەن كەيىن جازىلىپ كەتتى. ال كەنجەگۇل ارىس، شىمكەنت قالالارىنداعى اۋرۋحانا دا بىرنەشە كۇن جاتىپ ءتاۋىر بولماعان سوڭ تاشكەنتكە جىبەرىلدى. سوقققى ونىڭ قاراكۇسىنان ءتيىپ، ميى قانتالاپ كەتكەن ەكەن. سونىمەن بالام تاشكەنتتەگى اۋرۋحانا دا، وپەراسيادان كەيىن وپەراسيادان سوڭ 1887 جىلى 18 ناۋرىزدا ءدال 22 جاسىندا قايتىس بولدى.
جازىقسىز جاستاي قىرشىنى قيىلعان كەنجەگۇلىمنىڭ ولىمىنە سەبەپكەر سولدات، ميليسيالاردى حالىقتى جاۋاپقا تارتۋىڭىزدى سۇرايمىن.
ال ەندى ايتىڭىزدارشى. سول جاۋىزداردى كىم، قاشان جازالادى؟ نەگە ولار جاۋاپقا تارتىلمادى؟ تارتىلسا كىمدەر؟ قازاق حالقىن ۇنەمى جامانداۋدى مىندەتىنە العان، قازاق حالقىنىڭ تاريحىن كەرەك قىلمايتىن «كازپراۆدا» گازەتى نەگە مىلكاۋ؟ وسى گازەتتىڭ ءوزى قازاق حالقىنا كەرەك پا؟ سوعان بيۋدجەتتىڭ اقشاسىن بەرمەي وزىمەن ءوزىن جىبەرگەن دۇرىس-اۋ.
سول كەزدەگى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلارى، كگب ت.ب. الاڭداعى جازاداۋدى اياقتاپ ەندى شابۋىلدى بەيبىت ۋاقىتتا قازاق ينتەلليگەنتتەرىنە اۋىستۋردى.
الماتى مەن استاناداعا مەملەكەتتىك ۇلتتىق مۇراعاتتاردا 25 توم جەلتوقساندىقتاردى جاۋاپقا تارتۋ تۋرالى جانە كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ قۇجاتتارى جاتىر. كەيبىر بەتتەرىن كىم العانى بەلگىسىز جۇلىپ-الىپ كەتىپتى. ولدا ىزدەرىن كورسەتكىسى كەلمەگەن ءبىر ءىرى الدىلەردىڭ ءىسى بولسا كەرەك.
ەندى سول ينتەلليگەنتتەردىڭ ىشىنەن ءۇش قايراتكەردىڭ حاتتارىنا توقتالايىن:
ەلىمىزدىڭ ارداقتى، بەدەلدى باسشىسى بولعان، ەڭ ءبىرىنشى قورلاۋدى ەستىگەن اياۋلى اعامىز قونايەۆ دىنمۇحامەد احمەت ۇلىنىڭ حاتىن وقىپ بەرەيىن (مەن قىسقاشا بەرىپ وتىرمىن):
ماعاڭ ءسىزدى كولبين شاقىرادى دەپ كومەكشىسى قوڭىراۋ سوقتى. كەلىسىم بەردىم. مەن كەلگەن سوڭ كولبين: «ءسىز مىنا توبىرلاردى توقتاتىڭىز. سويلەسىڭىز، تاراتىڭىز» - دەدى.
مەن: «مەنى تىڭداسا جاقى عوي، سويلەسەيىن» - دەدىم. سول كەزدە كولبينگە گورباچيەۆ قوڭىراۋ سوقتى. مەن كابينەتتە وتىرعاندارعا: «جىگىتتەر قابىلداۋ بولمەسىنە شىعىپ توسا تۇرايىق. ءوزى سويلەسىپ السىن» - دەدىم. ءسويتىپ قابىلداۋ بولمەسىندە ءبىراز ۋاقىت وتىردىق. قايتادان شاقىراتىن ءتۇرى جوق. ءبىر كەزدە كومەكشىسى كەلىپ: «ءسىز قايتا بەرىڭىز. سويلەسۋدىڭ قاجەتى جوق» - دەدى. سونىمەن مەن كەتىپ قالدىم.
ال كەيىننەن ەستۋىم بويىنشا كولبين گورباچيەۆقا «قونايەۆ بۇلىكشىلەردىڭ الدىندا ءسوز سويلەۋدەن باس تارتتى» - دەپ ايتىپتى.
ول شىندىققا جاناسپايدى. مەن ءسوز سويلەۋدەن باستارتقان جوقپىن.
قازاق حالقىنىڭ دانا ۇلىنىڭ ءبىرى، تاياۋدا عانا 80 جىلدىعىن اتاپ باتىر اتاعىن بەرگەن ولجاس سۋلەمەنوۆتى جامانداپ جازعان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبولىم باستىعى سمايلوۆتىڭ حاتى مۇراعاتتا جاتىر.
وعان جاۋاپ رەتىندە ءۇش بەتتەن تۇراتىن ولجاس سۋلەيمەنوۆتىڭ حاتىنىڭ ءار جەرىنەن تانىسايىق.
بۇل وقيعا 17 جەلتوقسان كۇنى بەيبىت جولمەن اياقتالۋى مۇمكىن ەدى.
ءبىراق بۇل سوۆەتتەر وداعىنداعى ەڭ ءبىرىنشى دەموكراتيالىق جولمەن جاستاردىڭ سوۆەتتەر وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمىنە قارسى كوتەرىلگەن اسا ءىرى قوزعالىسى بولدى. مەنىڭ تۇسىنگىمدە ونى مىندەتتى تۇردە ءتارتىپ سىزدىككە جەتكىزىپ ارانداتۋ جولىمەن اياۋسىز باسۋ قاجەت بولدى. بۇل بۇكىل وداق حالىقتارىن دۇرلىكتىرىپ ولاردىڭ كوممۋنيستىك پارتيانىڭ شەشىمىنە قارسى شىعاتىن جول ەكەنىن دالەلدەيتىن ماسقارا قوزعالىس. حالىق وكىمەتتىڭ ءاربىر قيسىنسىز ارەكەتىنە قارسى شىعادى. قوزعالىستى اياۋسىز باسۋ ءۇشىن ولارعا سىلتاۋ قاجەت بولدى. ولارعا ەكسترەميستىك قيمىل، اراق تاراتۋ جانە ءبىرىنشى تاس ميليسيونەرلەرگە ءتيۋى قاجەت بولدى. العاشقى تاس لاقتىرۋشىلار ستۋدەنتتەر، جۇمىسشىلار ەمەس، جاستاردىڭ اراسىنداعى ارانداتۋشىلار.
...ۋاقيعادان كەيىن ولاردى ۇيىمداستىرۋشىلاردى ىزدەۋگە كىرىستى. ونىڭ ءبىرى، ەڭ باستى ۇلتاشىلدىقتى ۋاعىزداۋشى يدەولوگى دەپ مەنى اتاۋ قاجەت بولدى. حالىقتىڭ الدىندا مەنىڭ ابىرويىمدى ءتۇسىرۋ مىندەتىن شەشۋ قاجەت بولدى. سول ءۇشىن ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت ناسيحات ءبولىمى، پارتكوميسسياسى، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، قازاق سسر-ى پروكۋراتۋراسى، ىشكى ىستەر مينيمترلىگى مەنىڭ ساياسي زياندى، قاۋىپتى ادام رەتىندە حالىقتىڭ كوزىن جەتكىزبەكشى بولدى. ازدا بولسا كريمينالدى، كومپروماتتى بارلىق جەرلەردەن ىزدەدى. ونى ءبىر كەزدە قىزمەت اتقارعان جەرلەردەن ىزدەپ، تۋىستارىمنان جاۋاپ الىپ، ءتىپتى مەن اتتاس، اكەم اتىنداعى ادامدارعا دەيىن تەكسەرۋ ۇيىمداستىرعان. جەكە ومىرىمە، تىرشىلىگىمە ارالاسىپ وكىمەتكە زيان تيگىز ەدى-اۋ دەگەن دەرەكتەردى دە ىزدەگەن.
سونىمەن مەنىڭ كونستيتۋسيالىق جانە ەركىن تۆورچەستۆولاق، ەرىكتى ەڭبەك ازاماتتىق قۇقىعىمدى اياققا تاپتادى. قىلمىس جاسادى دەگەن زاڭسىزداققا دەيىن جول بەردى. مەن قايدا جۇرسەم دە سوڭىما تىڭشى قويعانىڭ سەزىپ ءجۇردىم. مەنىڭ تەلەفونىم وسى كۇنگە دەيىن تىڭدالادى.
قازاقستان كومپارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ز.كاماليتدەنوۆ 1987 جىلى سوۆەتتەر وداعىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ شىلدە پلەنۋمىندا سويلەپ بىلاي دەدى: سۋلەيمەنوۆ 1986 جىلى 17 جەلتوقساندا تاڭەرتەڭدەگى ساعات 4 قونايەۆقا قونىراۋ سوعىپ، جاستار كوتەرىلۋگە دايىن» دەدى.
قونايەۆتا، سۋلەيمەنوۆتە وعان ونداي حابار بەرگەن جوقپىز. ول، شامالاۋىم بويىنشا سسرو-نىڭ دەپۋتاتتى تىڭدايتىن ارناۋلى ءبولىمىنىڭ بەرگەن جاڭىلىس دەرەگىنە سۇيەنگەن بولار. ول جولى دا ماعان جالا جابۋعا شامالارى كەلمەدى. بۇل جەردە مەنى گورباچيەۆتىڭ تىكەلەي كىرىسۋى قۇتقاردى.
قازاق حالقىنىڭ عالىمدارىنىڭ ىشىندە اسا زور دارىن يەسى، شىن مانىندە ۇلتىن سۇيگەن، ناعىز قازاق، ناعىز ازامات اقسەلەۋ سپان ۇلى سەيدىمبەكوۆتى قۇدالاۋ ءتىپتى دە سوراقى، ناعىز قيانات.
مارقۇم اقسەلەۋ ول كەزدە فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى (كەيىننەن دوكتورى)، جازۋشى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ لاۋرەاتى بولدى.
ەندى ءسوزدى اقسەلەۋگە بەرەيىك: «بارىمىزگە بەلگىلى، 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن بۇكىل قازاقستان بويىنشا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قازاق ۇلتشىلدارىن تابۋ، جۇرگىزىلدى عوي.
ول كەزدە مەن رەسپۋبليكالىق عىلىمي كوپشىلىك جۋرنالى «ءبىلىم جانە ەڭبەكتىڭ» باس رەداكتورى بولىپ ىستەدىم. ۆلكسم ورتالىق كوميتەتىنىڭ قۇرمەتتى گراموتاسىمەن جانە قۇرمەت بەلگىسىمەن ناگرادتالعان ەدىم.
ناۋقان باستالعان كەزدە مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى (كگب) تاراپىنان ناقاق قۇدالاۋعا ۇشىراپ، زارداپ شەكتىم.
جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن ۆلكسم ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتار قاتىسقان كازاقستان لكسم ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى بولىپ ءوتتى. وسى پلەنۋما كازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى زاكاش كامەليتدەنوۆ ءسوز سويلەپ، وندا: «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرانلىنىڭ باس رەداكتورى ا.سەيدىمبەكوۆ جۋرنالدى قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ورگانىنا اينالدىردى. قازاق بايلارىن، حاندارىن، الاشورداشىلارىن دارىپتەپ، ورىستاردىڭ يدەولوگياسىن جاماندايدى» - دەدى.
مەنى جامانداپ كگب «لەنينشىل جاس» جانە ورىسشاسىنا ماقالا ۇيىمداستىردى. ونى وزدەرى دايىنداپ جالعان اۆتورلاردىڭ اتىمەن جاريالاماقشى بولدى.
جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ الدىندا قازاقستان لكسم ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىنىڭ شەشىمى مەن ماعان ءتورت ءبولىمى ءۇي بەرىلگەن بولاتىن. سول ءۇيدىڭ وردەرى ءسوزباققا سالىنىپ قولىما تيمەي قويدى. پاتەر بولەتىن مەكەمەگە بارىپ بىلسەم، قازاقستان لكسم ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمىنىڭ ءبىر شەكەسىندە «ۇلىقسات جوق» دەگەن ز.كاماليتدەنوۆتىڭ بۇرىشتاماسى تۇر.
مۇراعاتتا وسى سياقتى قازاق زيالىلارىنىڭ حاتتارى جەتكىلىكتى.
ەندى وسى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىناسىپ قورلىق كورگەن ستۋدەنتتەر، «ينتەلليگەنتتەردىڭ» ءبىرازى تۋرالى دەرەكتەردى ۇسىنىعىم كەلدى. سونىڭ ءبىرى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ستۋدەنت رىسقۇلبەكوۆ قايراتتان باستايىق.
1. رىسقۇلبەكوۆ قايرات نوعايبايەۆيچ – 13.03.1966 جىلى، س.قۇل-وزەن مويىنقۇمەن رايونا دجامبىل وبلىسىندا تۋعان. ستۋدەنت ااسي پگس (تەرگەۋ ءىسى 1987 جىلى 5 قاڭتاردا باستالىپ ءساۋىردىم 16-ىندا بىتىرگەن. 116 بەت).
وعان قارسى جاۋاپ بەرگەن كۋاگەرلەر:
1) گارين يان داۆيدوۆيچ – ەۆرەي، رەسپۋبليكانسكيي راديو-تەلەسەنتردە ست.ەلەكترومەحانيك.
2) رىجكوۆا سۆەتلانا ەۆگەنيەۆنا – زۆۋكووپەراتور، ورىس.
3) دوروشينا ناتاليا گەنناديەۆنا (1961 ج.) زۆۋكووپەراتور، ورىس.
4) ۆاليايەۆا ناتاليا ۆاسيليەۆنا – زۆۋكووپەراتور، ورىس.
5) كۋربانتايەۆ راديك باحاديروۆيچ (1964 ج.) – كينووپەراتور.
بارلىعى كۋاگەرلەر – 28 ادام.
ولار 400 مەتر جەردەن رىسقۇلبەكوۆتى كوردىك دەپ وتىرىك جالا جاپتى.
سوتتا:
رىسقۇلبەكوۆ قايرات: رۋسسكيم يازىكوم ۆلادەيۋ، نو نۋجدايۋس ۆ پەريەۆودچيكە. پوكازانيا بۋدۋ دەلات نا كازاحسكوم يازىكە – دەدى.
رىقۇلبەكوۆ سوتتا بىلاي دەدى: پروكۋروردىڭ ورىنباسارى ماعان سەن ساۆيسكييدى ۇرعان مەنمىن دەپ مويىندا 8 قاڭتاردا مەن سولاي جازىپ بەردىم ويتكەنى ماعان تاعى دا ماڭىزدى ىستەر جونىندەگى اعا تەرگەۋشى: «ەگەر مويىنداماساڭ وندا ساعان اتۋ جازاسىن بەرەدى، ال ەگەر مويىنداساڭ ءومىرىڭدى ساقتاپ قالاسىڭ دەدى. ماعان سوتتا ول تۋرالى ايتۋشى بولما» - دەپ ەسكەتتتى. سول سەبەپتى مويىندادىم.مەن ۇندەمەگەن سوڭ تەرگەۋشى قارىبالوۆ مەنى: «ءفاشيستسىن»، «حالىق جاۋسىڭ» دەپ اۋزىنا كەلگەن ءسوزدى ايتىپ، بالاعاتتاي باستادى. مەن مۇنداي ءسوزدى ەستىگەن كەزدە، جىلاپ تۇرىپ ول كىسىدەن: «مەن بۇلاي اتاماۋىن ءوتىندىم». ءبىراق ول كىسى مەنىڭ ايتقان وتىنىشىمە قۇلاق قويماي ودان ءارى ادامنىڭ جانى تۇرگەتىن سوزدەرى ەستىرتە بەردى.
ودان كەيىن تەرگەۋشى ابدراحمانوۆ مەنى سول 16 كابينەتتەن شىعارىپ باسقا جاققا اپارىپ، بولماعان ءىستى مويىنداتۋ ءۇشىن ۇرىپ-سوقپاقشى بولدى. ول بۇل ويىن بارلىق تەرگەۋشىلەردىڭ الدىندا اشىق ايتتى. ءبىراق تا ونداي زاڭسىزىققا، اعا تەرگەۋشى دۋبايەۆ جول بەرمەدى.
تەرگەۋشىلەردىڭ، سوتتىڭ ادىلەتسىزدىگىنە بار جان-تانىمەن نارازى بولعان قايرات ارىزدىڭ ىشىنە مىناداي ولەڭ جولدارىن جازىپتى:
جاس بولسام دا تۇزىم كوپ تاتىپ كورگەن،
زاڭ جاعىنان ءبىلىمىم بولماسادا،
ىزدەپ كەلەم ولگەنشە «شىندىقتى» وردەن.
الايدا، ەڭ ۇلكەن جالعاندىقتى سوت زالىندا «ا جحزامات سوتتان» كوردىم.
بىلگىڭىز كەلسە، مۇنى دا ايتىپ بەرەم- دەي كەلىپ.
قازاق سسر-ى جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسىنا ارىز جازىپتى. سوندا مۇقاشيەۆ جولداسقا تاعى دا بىلايشا ارىز جازىپتى.
فوند 1680 وپ.2 د.3346
قازاق سسر-نىڭ جوعارعى
سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ پرەدسەداتەلى
س.م.مۋقاشيەۆكە
سوت ۇكىمى ارقىلى ەڭ جوعارعى
جازاعا كەسىلگەن جازالانۋشى
رۇسقۇلبەكوۆ قايرات نوعايبايۇلىنان
كەشىرىم بەرۋ تۋرالى سۇرانىس.
...مەن ەس بىلگەننەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن اكەم سيىرشى، شەشەم ساۋىنشى بولىپ جۇمىس ىستەپ كەلەدى. اكە-شەشەم سەميادا سەگىز بالا تاربيەلەۋدە. ..بارىمىزدە ءتاتۋ-تاتتى، ءتارتىپتى، ەڭبەكقور بولىپ وستىك.
22 بەتتەن تۇراتىن ارىزدا (15 بەتىندە) بىلاي دەپتى:
...دۋبايەۆ ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ تەرگەۋ يزولياسياسىنداعى، مەن جاتقان №7 كامەراعا، ءوزىنىڭ تاجريبەسى مول جانسىزى ۆەسەليەۆ پاۆەلدا مەنى بولماعان ءىستى مويىنداتۋعا ازعىرىپ ۇزىتتەۋگە جىبەردى. ونىڭ جانسىزى ەكەنىن كەيىننەن ءبىلدىم.
ونىڭ ىشىندە ولەڭمەن ارىز جازىپتى (22 بەت).
ازامات سوت وسىلاي كارىن سەپتى،
كارىن سەپتى جاس گۇلگە ءولىم سەپتى.
جالعاندىقپەن جازا الىپ، جانعا باتتى
«شىندىقتى» تاپتاپ سوت كەتىپ بارا جاتتى.
جاس بالانى، ءور تاعدىر وكپەلەتتى.
جالعاندىقپەن زامانىڭ شەتكە تەپتى،
جالا جاۋاىپ، جالعان كورسەتۋشى
كۋاگەرلەردىڭ مەرەيى كوككە جەتتى.
قايتا قۇرۋ، ءارى ادىلدىكتىڭ ورناۋى كەپ،
جاتىپ اتار جالعاندىقتىڭ بولماۋى دەپ،
جالعاندىققا قارسى شىعىپ «ادالدىق» - دەپ.
«شىندىقتى» شەشەتىندە ۋاقىت جەتتى.
سەنىڭىز مەن شىندىقتى ايتىپ بەردىم.
بولعان ءىستى بولعانداي جازىپ بەردىم.
شىندىقپەن، ادالدىقپەن، ادىلدىكپەن،
كوڭىل ءبولىپ شەشەدى-اۋ دەپ سىزگە سەندىم.
بىرىنشىدەن، تۋعان انام الدىندا،
ەكىنشىدەن، وتان انا الدىندا،
ۇشىنشىدەن، ءسىزدىڭ دە الدىڭىزدا
انامنىڭ اق سۇتىنەن انت ەتەمىن.
سەنىڭىز، رۋحىڭىزدان وتىنەمىن،
جوق ەدى،، ەشقانداي ادام، ولتىرگەنىم،
سەنىڭىز قولىمنان كەلمەيدى ادام ولتىرۋدە.
سوندا دا ءولتىردى دەپ جالامەن كەستىرۋدە.
ەگەردە جالعاندىققا جول بەرسەڭىز،
دۇرىس شەشىلگەن دەپ سوت ۇكىمىنە دە كونسەڭىز.
مەن داعى اقتالىپ نە قىلايىن،
شاپساڭىزدا مەيلىڭىز، اتساڭىزدا
مىنەكي، جازىقسىز باسىم دايىن
(ءىستىڭ 71 بەتى، حاتىنىڭ 21ء-شى بەتىندى).
ءسىزدىڭ مەنىڭ بىلدىرشىندەي جاس ەكەنىمدى، ۇلى ومىرگە ەندى-ەندى قانات جايعانىمدى، قاتارعا قوسىلىپ سەنىمدى اقتاي الاتىن،دىعىمدى، وتان الدىنداعى ءوز بورىشىمدى ادال قىزمەتىممەن اتقارعانىمدى، جاقسى ىستەرمدى ەسكەرىپ مەيىرباندىقپەن كەشىرىم بەرۋىڭىزدى وتىنەمىن.
ق.ن.رىسقۇلبەكوۆ
2 شىلدە 1987 جىل.
بۇل عاجاپ حاتقا جوعارعى سوت جاۋاپتى 1987 جىلى 22 شىلدە (№26187) بىلايشا بەرىپتى.
پرەزيديۋم ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا كازاحسكوي سسر
زاكليۋچەنيە پو پوۆودۋ پوميلوۆانيي
رىسكۋلبەكوۆا ك.ن.
وبششەستۆەننىي وبۆينيتەل جۋمابايەۆ ج.م. وت كوللەكتيۆا ستۋدەنتوۆ ي پروفەسسورسكو-پرەپودوۆاتەلسكوگو سوستاۆا سترويتەلنوگو فاكۋلتەتا ارحيتەكتۋرنو-سترويتەلنوگو ينستيتۋتا پروسيم وپرەدەليت رىسكۋلبەكوۆۋ ستروجايشۋيۋ مەرۋ ناكازانيا.
ۋچيتىۆايا يسكليۋچيتەلنۋيۋ تياجەست سوۆەرشەننىح پرەستۋپلەنيي ي ليچنوست وسۋجدەننوگو، پولاگايۋ چتو حوداتايستۆو و پوميلوۆانيي رىسكۋلبەكوۆا ك.ن. سلەدۋەت وتكلونيت.
پرەدسەداتەل ۆەرحوۆنوگو سۋدا كاز.سسر ت.ك.ايتمۋحامبەتوۆ
2. ءابدىقۇلوۆ مىرزاعۇل ءتاحىعۇل ۇلى شامالعاندا جۇرگىزۋشى دايىندايتىن كومبيناتتا وقىپ جۇرگەن. (1965ج.قىزىلوردا وبلىسىنىڭ نوۆوكازالى پوسەلكەسىندە تۋعان.قازاق سسر جوعارعى سوتى ءولىم جازاسىنا كەستى. قازاق سسر ىنىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ سۇراۋىنا رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى سوتى مەن پروكۋراتۋرا كەشىرۋگە بولمايدى دەپ قارسىلىق كورسەتىپتى. سسرو جوعارعىكەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى گرومىك 20 جىلتۇرمەگە اۋىستىردى.
جازىقسىز سوتتالعانداردىڭ ءبىرى، ناعىز پاتريوت: &nbs
پىكىر قالدىرۋ