ازاتتىقتىڭ اق تاڭىنا جەتكەنشە قانشا قازاق قۇربان بولدى؟ قازاق حالقى تاۋەلسىزدىك جولىندا قانداي اۋىرتپاشىلىقتارعا تاپ بولدى، بۇگىنگى كۇنگە قالاي قول جەتتى؟ NUR.KZ پورتالى قازاق حالقىنىڭ ەگەمەن ەل بولۋدا باسىنان وتكىزگەن قيىن-قىستاۋ كۇندەرىن تىزبەلەپ شىقتى.

اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قازاق حالقىنىڭ ەسىندە ۇلى قاسىرەت بولىپ ماڭگى تاريحقا حاتتالدى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق جەرىنە شارۋالاردى جاپپاي قونىستاندىرۋى قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان سالت - ءداستۇرىن، شارۋاشىلىق جۇيەسىن ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىراتتى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ورتالىق ساياساتىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرىندە قازاق جەرى تالان - تاراجعا ءتۇستى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار جايلى مەكەندەرىن تاستاپ، امالسىز ىشكەرى قاراي قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. ال ولاردىڭ شۇرايلى جايىلىمدارى مەن قۇنارلى ەگىستىك القاپتارى قونىس اۋدارعان ورىستار مەن كازاكتارعا ءبولىنىپ بەرىلگەن.

وتارلاۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان قازاق حالقى ماتەريالدىق جاعىنان عانا ەمەس، رۋحاني جاعىنان دا زارداپ شەكتى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتى قونىستاندىرۋ ساياساتىنان اسىپ تۇسپەسە، كەم بولمادى.

قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنان كەيىنگى وتارلىق جاعداي قازاق حالقىنىڭ بوستاندىق پەن تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسىنە قوزعاۋ سالدى. حVءىىى-حح عاسىرلاردا قازاق دالاسىندا رەسەي وتارشىلدارىنا قارسى بىرنەشە ءىرى-ىرى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار بولدى. قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك پەن دەربەس دامۋ جولىندا سىرىم دات ۇلى، يساتاي تايمان ۇلى مەن ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ، كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىستەر ماڭىزدى ورىن الدى.

1916 جىلعى ۇلت – ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە 3 مىڭ قازاق قۇربان بولدى. بۇل قوزعالىستىڭ ەڭ ءىرى وشاقتارى تورعاي مەن جەتىسۋ وڭىرىندە بولدى.

كەڭەستiك بيلiك تۇسىندا قازاقستاندا ەكى رەت اشتىق قىرعىنى ورىن الدى. ارينە، ەڭ قاسىرەتتى ناۋبەت وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى بولدى. تاريحتا «ۇلى جۇت» دەگەن اتپەن بەلگىلى اشارشىلىق جىلدارى قازاق حالقى جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى. سونىمەن بىرگە 1919-1922 جىلدارى ورىن العان اشارشىلىقتى دا ەستەن شىعارماۋ قاجەت. تاريحشى ماناش قوزىبايەۆ وسى اشتىق تۋرالى: «1921-1922 جىلدارداعى اشتىق قازاقتاردى دەموگرافيالىق اپاتقا اكەلدى. 1922 جىلدىڭ ناۋرىزىندا قازاقستاننىڭ باتىس جانە سولتۇستىك ايماقتارىندا 2 ميلليون 350 مىڭ ادام اشتىققا ۇشىرادى، ولاردىڭ كوبى ءولدى. ۇكىمەت تاراپىنان كورسەتىلگەن كومەك تەك قالا تۇرعىندارىنا جەتتى، سول ۋاقىتتا وندا قازاقتاردىڭ ەكى-اق پايىزى ورنىققان ەدى، دەنى اۋىلداردا بولاتىن»، - دەپ جازادى.

تاريحشى تالاس وماربەكوۆ قازاقستانداعى  بۇل اشارشىلىقتىڭ شىعۋىنا اۋا-رايىنىڭ قولايسىزدىعى ەمەس، ازامات سوعىسىنىڭ تۇتانۋىنان شارۋاشىلىقتىڭ كۇيزەلۋى، ياعني بولشيەۆيكتەردىڭ ءبىرجاقتى ساياسات جۇرگىزۋى سەبەپ دەپ تۇجىرىمدايدى.

1992 جىلى وسى ماسەلەنى قازاقستاننىڭ جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ كوميسسياسى ارنايى تەكسەرگەن.

مال-مۇلكىنەن ايىرىلعان ءبىر جارىم ميلليوننان استام قازاق اشارشىلىققا ۇشىراپ رەسپۋبليكادان تىسقارى جەرلەرگە بوسىپ كەتتى. ولار جۇڭگو، مونعوليا، ورتالىق ازياعا، اۋعانستان، يران جانە تۇركيا سياقتى ەلدەرگە ۇدەرە كوشۋگە ءماجبۇر بولدى.

قازاق حالقى، اسىرەسە ونىڭ زيالى قاۋىمى مەن پارتيا باسشىلىعى قىزمەتىندەگى بەلسەندى ازاماتتار 1926–1930 جىلدارداعى قۋدالاۋعا ۇشىرادى. 1937–1938 جىلدارى 135 مىڭ قازاق ينتەلليگەنسياسى ساياسي رەپرەسسيا زوبالاڭىنىڭ قۇربانى بولىپ اتىلدى. ساياسي رەپرەسسيانىڭ تولقىنىندا قازا تاپقان، اقىن جازۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى جىلداردا قىزمەت ەتكەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى ەدى.

ولاردىڭ قۇرامىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، بەيىمبەت مايلين، ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، سانجار اسپاندياروۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، جۇمات شانين، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، ەلجاس بەكەنوۆ، ءبىلال سۇلەيەۆتەر حالىق جاۋلارى بولىپ دۇنيەدەن ءوتتى.

ۇلى وتان سوعىسى مايداندارىندا قازا بولعان قازاقستاندىقتار سانىنا بايلانىستى ءتۇرلى پىكىر بار. «National digital history of Kazakhstan» ينتەرنەت پورتالىنىڭ حابارلاۋىنشا، سوعىستان ورالماعان  قازاقستاندىقتاردىڭ سانى 601 000-عا دەيىن جەتىپ وتىر، ونىڭ 350 مىڭنان استامى قازاقتار. بۇل قولعا قارۋ الىپ، ۇرىس دالاسىندا قازا تاپقارداردىڭ سانى. ەگەر وسى تۇستاعى حالىقتىڭ جالپى سانى مەن سوعىستا قازا تاپقان وكىلدەردىڭ سانىنا شاعاتىن بولساق، قازاقتاردىڭ شىعىنى كورشىلەس وزبەك، تاتار، ازەربايجان، گرۋزيندەردەن اناعۇرلىم جوعارى.

بۇل پايىزدىق شىعىن جاعىنان قازاق حالقى ءوز جەرىندە سوعىس قيمىلدارى بولعان ورىستارمەن، ۋكرايندەرمەن، بەلورۋستەرمەن دەڭگەيلەسەدى.

الماتىدا بولعان قازاق جاستارىنىڭ كسرو ۇكىمەتىنىڭ امىرشىل-اكىمشىل جۇيەسىنە قارسى نارازىلىعى – ازاتتىققا ۇمتىلعان قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ەلەۋلى وقيعا. ءالى كۇنگە دەيىن بۇل وقيعانىڭ قۇپيالارى تولىعىمەن اشىلعان جوق.

«قازاق سسر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ دەرەگى بويىنشا جەلتوقسان وقيعاسىندا جاراقات الىپ اۋرۋحانالارعا تۇسكەن ادامداردىڭ سانى 83. ولاردىڭ 82ء-سى قازاق، بىرەۋى باشقۇرت ازاماتى. ولار №2، №4، №5 قالالىق كلينيكالىق، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ 4ء-شى باس باسقارماسىنىڭ ورتالىق جەدەل دارىگەرلىك جاردەم بەرۋ، ورتالىق قالالىق كلينيكالىق، الماتى وبلىستىق اۋرۋحانالارىنا، حيرۋرگيا ينستيتۋتىنا جاتقىزىلدى. قاقتىعىس كەزىندە 44 ادام باس سۇيەگى مەن ميىنا جاراقات العان. 286 ادامعا اۋرۋحانالارعا جاتپاي امبۋلاتوريالىق ەمدەۋ جولىمەن مەديسينالىق جاردەم كورسەتىلگەن. ولاردىڭ 281 قازاق، 5 باسقا ۇلت وكىلدەرى - ءارتۇرلى جاراقات العاندار»، - دەيدى «جەلتوقسان ىزعارى» كىتابىندا جازۋشى توقتار بەيىسقۇلوۆ.