بەرىك ءۋالي دەگەندە "امانات" كلۋبى، "امانات" دەگەندە الاشوردا بىردەن ءتىلىمىزدىڭ ۇشىنا ورالادى. وسىدان تۋرا 9 جىل بۇرىن، 2008 جىلدىڭ كۇزىندە بەرىك ءۋالي مەن ەرلان ءقاريننىڭ باستاماسىمەن استانادا "امانات" ينتەللەكتۋالدى پىكىرسايىس كلۋبى قۇرىلدى. سول كلۋبتىڭ تۇساۋكەسەر ءماجىلىسى "الاش قۇندىلىقتارى جانە قازاقستاننىڭ ەلدىك مۇددەسى" دەگەن تاقىرىپقا ارنالدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، "نۇر وتاننىڭ جانىنان اشىلعان كلۋب ا-دەگەننەن-اق قوعامدىق ەركىن ويدىڭ كورىگىن قىزدىرعان بەدەلدى، تانىمال، زەردەلى پىكىرسايىس الاڭىنا اينالدى. سونىڭ دالەلى شىعار، اۋزى دۋالى شەشەندەر مەن ۇلت قايراتكەرلەرى الماتىدان استاناعا اعىلا باستادى. ال، كلۋب از عانا ۋاقىتتا ۇلتتىق، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ەڭ ماڭىزدى، ەڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى باتىل كوتەرىپ، سونى قوعامنىڭ وي تالقىسىنا شىعارىپ وتىردى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى - "اماناتتىڭ" جەتەكشىسى، پىكىرسايىستىڭ تىزگىنشىسى، جۋرناليستيكانىڭ جۇيرىگى - بەرىك ءۋالي-دىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. بۇگىن بەكەڭنىڭ تۋعان كۇنى ەكەن. قازاقتا "وتىزىڭدا وردا بۇزباساڭ، قىرقىڭدا قامال المايسىڭ" دەگەن ءسوز بار. بەكەڭ وتىزىندا وردا دا بۇزدى، قىرقىندا قامال دا الدى. بەكەڭنىڭ "اماناتى" بيىل 9 جاسقا تولادى. ال ەلىمىز الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 100 جىلدىعىن اتاپ وتەدى. ەندەشە، وسى ءۇش اتاۋلى داتا كەزدەيسوقتىقتان قاتار كەلىپ وتىرعان جوق. اراسىندا ءبىر بايلانىس بارى انىق.
«الاش قۇندىلىقتارى جانە جاڭا قازاقستاننىڭ ەلدىك مۇددەسى»
سارسەنبى كۇنى استاناداعى «ريكسوس» قوناق ۇيىندە «نۇر وتان» حدپ-نىڭ جانىنان اشىلعان «امانات» ينتەللەكتۋالدى پىكىرسايىس كلۋبىنىڭ تۇساۋكەسەرى بولدى. مۇنداي كلۋبتى اشۋداعى ماقسات – ەلىمىزدەگى ەڭ وزەكتى دەگەن ماسەلەلەردى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرىمەن بىرلەسىپ دوڭگەلەك ۇستەل باسىندا اشىق تالقىلاۋ، پىكىرسايىسقا بيلىكتىڭ اتىنان كەلگەن وكىلگە ەلدىڭ اماناتىن جەتكىزۋ. ەڭ باستىسى، ءقازاقتىلدى اۋديتوريانى قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە ارالاستىرۋ ارقىلى ساياسي بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، ازاماتتىق ۇستانىمىن قالىپتاستىرۋعا يتەرمەلەۋ جانە ۇلتتىق سانانى وياتۋعا كۇش سالۋ. شىنىن ايتساق، «امانات» سياقتى كلۋبتار قازاق تىلىندە جوقتىڭ قاسى. ءورىستىلدى ورتادا «ايتپارك»، «پوليتون» سياقتى كلۋبتار بار، ولاردىڭ فورماتتارى دا بولەك. ال، «اماناتتىڭ» فورماتى مىناداي: اۋەلى جۇرگىزۋشى ماجىلىسكە تاڭداپ الىنعان تاقىرىپتى تەرەڭ زەرتتەگەن ادامعا ءسوز بەرەدى. ودان كەيىن تاقىرىپ اشىق تالقىلانادى. سوڭىنان پىكىرسايىستىڭ قورىتىندىسى وسى جيىنعا قاتىسقان بيلىك وكىلىنە تابىس ەتىلەدى. ءارى سول ماسەلەنىڭ قانشالىقتى شەشىلگەنى نە شەشىلمەگەنى كلۋبتىڭ باقىلاۋىندا بولادى.
«اماناتتىڭ» العاشقى ءماجىلىسى «الاش قۇندىلىقتارى جانە جاڭا قازاقستاننىڭ ەلدىك مۇددەسى» دەگەن تاقىرىپقا ارنالدى. پىكىرسايىسقا قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتە الاتىن دۋالى اۋىزدار، اتاپ ايتقاندا الاشتانۋشى عالىم، ەۇۋ-نىڭ «الاش» مادەنيەتى جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ديحان قامزابەك ۇلى، «نۇر وتان» حدپ-نىڭ حاتشىسى ەرلان قارين، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى جابايحان ءابدىلدين، جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى تولەن ابدىك، ءماجىلىس دەپۋتاتى بەكبولات تىلەۋحان، «وتىرار» كىتاپحاناسىنىڭ ديرەكتورى، جازۋشى تۇرسىن جۇرتباي، اقىن، قوعام قايراتكەرى سەرىك تۇرعىنبەك ۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى حانگەلدى ءابجانوۆ، ەۇۋ-نىڭ وقىتۋشىسى زيابەك قابىلدينوۆ، سەناتور عاريفوللا ەسىم، ل. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ-نىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سەرىك نەگيموۆ، تۇركىتانۋشى عالىم قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى، ءماجىلىس دەپۋتاتى كامال بۇرحانوۆ، پرەزيدەنتتىك مادەنيەت ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ جانە تاعى باسقالار قاتىستى. ءماجىلىستى «حابار» تەلەارناسىنداعى «بەتپە-بەت» باعدارلاماسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ يەگەرى بەرىك ءۋالي جۇرگىزدى.
بەرىك ءۋالي: بيىل الاش قوزعالىسىنىڭ 90 جىلدىعى اتالىپ ءوتىپ جاتسا دا ەل ىشىندە «نەگە ءوز دەڭگەيىندە وتپەدى»»، «الاش قايراتكەرلەرىنە ەسكەرتكىش ورناتۋ ماسەلەسى نەگە شەشىلمەي جاتىر؟» دەگەن ماسەلەلەر ءجيى كوتەرىلىپ ءجۇر. ياعني، قازاق قوعامىندا بۇل ماسەلەگە دەگەن كوڭىل تولماۋشىلىق بار ەكەنى ايقىن سەزىلەدى. ەندەشە، وسىعان «نەگە بۇلاي؟» دەپ جاۋاپ ىزدەمەك ويىمىز بار. العاشقى ءسوزدى الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكۇلىنا بەرەيىك.
ديحان قامزابەك ۇلى: ءقازىر الاش تاريحى كەۋدەسىندە – جانى، بويىندا قانى بار كەز-كەلگەن وتانداسىمىزدى ويلاندىرادى، تولعاندىرادى. نەگە؟ بىرىنشىدەن، ولار بۇگىنگى بولمىسىمىزدى، قاسيەت-قادىرىمىزدى سول كەزبەن سالىستىرادى. ەكىنشىدەن، ساپالى جاڭارۋدا ۇلتتىڭ «الپىس ەكى تامىرىنا» اسەر بەرەتىن الاش جولىن قالايدى. ءبىز الەۋمەتتانۋشى ەمەسپىز، ءبىراق قاراپايىم بايىپقا سالساق، بايقايتىنىمىز: ۇلت تاريحىن جاقسى بىلەتىن 10 ادامنىڭ 9-ى الاش دەسە «ىشكەن اسىن جەرگە قويادى». بۇعان، ارينە، قۋانامىز. ۇزىلمەگەن ءۇمىت ءۇشىن، جالعاسقان رۋحاني-تاعىلىمدىق ساباقتاستىق ءۇشىن!
ءدال بۇگىن الاش بىزگە نەگە جاقىن جانە نەگە الىس؟ مەملەكەتتى ماڭىزدى ىستەرگە، شەشىمدى قاعيداتتارعا جۇمىلدىراتىن – ساياسات بولسا، ءبىز سودان الاش تاعىلىمىن بايقاي الماي ءجۇرمىز. «الاش تاعىلىمى» دەگەن نە؟ ول – يمان مەن تازالىق، وي مەن ىستە بىرلىك.
ەلشىل بارشا عالىم ايتىپ-جازىپ جاتقانداي، ءبىزدىڭ بار سالادا وتارسىزداندىرۋ ۇدەرىسى ءجۇرۋ كەرەك ەدى. الاش – وسى جولداعى ءبىزدىڭ ءارى الىپپەمىزگە، ءارى نۇسقاۋلىعىمىزعا جارار تەمىرقازىق-تىن. قوعامنىڭ ەڭ جاندى، ەڭ ءماندى بۋىنى مەن تەتىگى – ءبىلىم. كۇندە ءسوز بولىپ جۇرگەن تازالىق تا، وتارسىزداندىرۋ دا، يدەولوگيا دا وسى بىلىمنەن باستالىپ، بىلىممەن اياقتالادى. وكىنىشكە قاراي، اتالعان سالاعا الاش رۋحى، تاجىريبەسى، مۇراسى جەتپەي تۇر... بۇگىنگى ەسىن جيىپ، ەتەگىن جاپقان ازاماتتاردىڭ ءبارى كەڭەس كەزەڭىندە تۋىپ، سول شاقتىڭ شىندىعىمەن سۋارىلعاندىقتان، بىرەر مىسال ايتايىق. 1920 جىلى بولشيەۆيكتەر وكىمەتى تولىق ورناعاندا، مىنانداي سۇمدىق جاعداي بايقالعان: ازىق-تۇلىككە، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە بايلانىستى ءىرىلى-ۇساقتى جاۋاپتى ورىنداردىڭ بارىندە حالىقتى بۇرىن سۇلىكتەي سورعان ادامدار وتىرا بەرگەن. ءبىز قازاقستاندى ايتىپ وتىرمىز! جەكە قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا ءوتىپ تە العان. وسى جاعداي 1921 جىلى قازاقستاندى الاپات اشارشىلىققا الىپ كەلگەن (ءبىر قىزىعى اشتىق دەسە، ءبىز 1932 جىلعى قىرعىندى عانا ايتامىز). سوندا الگى قوي تەرىسىن جامىلعاندار تيتىقتاعان قازاقتى سۇراۋشىسى، جوقتاۋشىسى جوقتاي قولدان قىرۋعا سەبەپشى بولعان. سەنبەسەڭىزدەر، وجەت، ەلشىل قايراتكەر سماعۇل سادۋاقاس ۇلىنىڭ «قوستاناي-تورعاي» اتتى ەڭبەگىن وقىپ كورىڭىزدەر.
وسى تۇستا تاعى دا «قىزىق» جاعداي قالىپتاسقان. ۇلت احۋالىن كورىپ، شىرىلداعان الاش قايراتكەرلەرى «اشتارعا جاردەم» (پومگول) كوميسسيالارىنا كىرىپ، قينالعان وڭىرلەرگە ءسال باقۋاتتاۋ ءوڭىردىڭ مالىن اپارىپ كومەكتەسىپ جۇرگەندە، ولاردىڭ ۇستىنەن «ءىشىپ قويدى، جەپ قويدى» دەگەن ارىزدار تۇسىرىلگەن. مىسالى، 1926 جىلى جازۋشى ج.ايماۋىت ۇلى وسى جاعدايمەن «ءىستى» بولعان. ول اشىق سوتتا مىقتى دالەلدىڭ ارقاسىندا عانا اۋپىرىمدەپ امان قالعان.
كوردىڭىزدەر مە قارا سۋدى قالاي تەرىس اعىزۋعا بولاتىنىن؟ 1921 جىلى سماعۇل سەمەيدەگى وتارشىلداردىڭ سارقىنشاعىن تىييام دەگەندە، ورىنبورعا بىردەن شاقىرىلىپ، اۋرە-سارساڭعا تۇسكەنى تاعى دا بار... ءبىز مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ قازاقتىڭ عاسىرلار بويى اڭساپ، كۇرەسىپ قول جەتكىزگەن ازاتتىق ءناپاقاسىن بىرەۋلەردىڭ جىرىم-جىرىم ەتۋدى كوزدەگەنىن سەزگەن سوڭ ايتىپ وتىرمىز. قازاقستاندا الاش جولى ورناسا، ءبىز ءاربىر شارانى جۇزەگە اسىرماس بۇرىن «وسىنى ءاليحان، مۇستافا، احمەتتەر قالاي جاسار ەدى؟» دەپ ويلانار ەدىك. ولار دا قۇدايى كورشىلەرىمەن ساناسقان، الايدا تولىق تەڭسىزدىككە جەتپەگەن ۇلتىنىڭ مۇددەسىن جوعارى قويعان.
ەندى از-كەم تاريحقا ۇڭىلەيىك. تاريحي وقيعالارعا پاراللەل جۇرگىزسەك، 1917 جىلدىڭ وقيعالارىن 1991 جىلدىڭ وقيعالارىمەن سالىستىرۋعا بولادى. دەرەكتەردى سويلەتەيىك:
1917 جىل، 22 ءساۋىر – زاكاۆكازە فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى جاريالاندى.
1917 جىل، 13 ماۋسىم – ۋكراينا حالىق رەسپۋبليكاسى جاريالاندى.
1917 جىل، 27 قاراشا – قوقاندا تۇركىستان اۆتونومياسى (مۇحتاريات) جاريالاندى.
1917 جىل، 29 قاراشا – باشقۇرت اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى جاريالاندى.
1917 جىل، 18 جەلتوقسان – بەلورۋسسيا تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى.
1917 جىل، جەلتوقسان – فينليانديا، ليتۆا، لاتۆيا تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى.
1918 جىل، اقپان – ەستونيا تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى.
1917 جىل، 13 جەلتوقسان – ورىنبوردا الاش وردا ۇكىمەتى جاريالاندى. قازاق زيالىلارى وسى كۇنى سىرداريا وبلىسىنىڭ سەزىنەن (1918 جىل، 6-9 قاڭتار) كەيىن تۇركىستان قازاقتارىمەن قوسىلعان ءبىرتۇتاس الاش اۆتونومياسىن جاريالايمىز دەپ شەشەدى.
جوعارىداعى حرونولوگيانى 1991 جىلعا ءتۇسىرىڭىز. ءجۇز پايىز بولماسا دا، رەتى مەن ءۇردىسى اۋمايدى. باعى دا، سورى دا كۇردەلى باشقۇرتستان امالسىز جەر ورتاسىندا قالىپ كەتتى. ءفيننىڭ ايى سول كەزدە-اق وڭىنان تۋعان. ۇزاعىنان! بالتىق بويى سول شاقتا دا، ءفاشيزمنىڭ الدى-ارتىندا دا تاكاپپار كۇيىندە قالعان. وزدەرىنە پايدالى ەلدىك تاكاپپارلىق! ەستونيانىڭ 1918ء-دىڭ اقپانىنا قاراي جىلجۋىنىڭ وبەكتيۆتى سەبەبى بار. قازاق سول جولى دا، كەيىن دە تاۋەلسىزدىگىن سوڭىرا جاريالاعان. تاۋەكەلسىزدىگى دەي المايمىز، ويلانعانى ءھام بايىپتاعاندىعى. ابزالى، جاريالانعانى! ماسەلە ونىڭ مازمۇنىندا عوي.
دۇرىس-اق! ءبىز مۇنىمەن نە ايتپاق بولدىق؟ جاڭا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 16 جىلىندا تاقىر جەرگە شىقپاعانىمىزدى قايتا-قايتا سەزىنۋىمىز قاجەت. تاريح دەگەن، وتكەننىڭ ساباعى دەگەن – جاي ءبىر نارسە ەمەس، ول – تاجىريبەمىز بەن بىلىگىمىز. بىرەۋ ۇمىتىپ جاتسا، ەسىنە سالايىق! بىرەۋ ادەيى بۇرمالاسا نەمەسە قاساقانا بىلگىسى كەلمەسە «مىرزا، قاي ەلدە تۇرىپ جاتىرسىز؟!» دەيىك. سوڭعى 10-15 جىلدىڭ ىشىندە الاش مۇراسى ءبىرشاما جاريالاندى، حالىققا جەتتى. ءبىراق مۇرانى تانۋ، بۇگىنگى ومىردە قولدانۋ، ولاردىڭ تاعىلىمىن الۋ جاعىنان ۇنەمى ءبىرجاقتىلىققا ۇرىنىپ كەلەمىز. مىسالى، الاش زيالىلارىنا «جانسىز پورترەت رەتىندە قاراۋ» كوزقاراسى بەرىك ورنىققان. ولاردىڭ مۇراسىن «كەزەڭدىك دۇنيە» ەسەبىندە باعالاۋدان ارىلا الماي ءجۇرمىز. ەگەر ءبىز «ءاليحان بوكەيحان، مۇستافا شوقاي، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، حالەل دوسمۇحامەد ۇلى، سماعۇل سادۋاقاس ۇلى، سۇلتانبەك قوجان ۇلى مۇراسى حح عاسىردىڭ باسىنداعى شىندىقتىڭ عانا اۋقىمىن تانىتادى، بۇگىنگە جارامايدى» دەسەك، وندا ءبىز ول ارىستارىمىزدى، ءتىپتى تاريحتىڭ ءوزىن قاجەتسىنبەگەن بولىپ شىعامىز. ال ەگەر ولاردىڭ شىعارمالارىنداعى سول كۇننىڭ مۇناراسىنان قاراعاندا دا، بۇگىننىڭ بيىگىنەن شولعاندا دا ۇلت تىرشىلىگىن ىلگەرىلەتەتىن نەگىزدەردى بايقاساق، ماسەلەگە تۇپكىلىكتى، الەۋەتتى كۇشپەن ورالۋىمىز قاجەت. مۇستافا شوقاي ءوز ەستەلىكتەرىندە اقمەشىتتەگى ءبىر قايراتكەر تۋرالى: “ول يسلامعا، مۇسىلمان دىنىنە يمانداي سەنەتىن. بۇگىنگى كۇنگى جاساعان كۇنالارىم ەرتەڭ الدىمنان شىعادى دەپ ەسەپتەيتىن” دەيدى. مۇستافا شوقاي وسى ارقىلى ءبىر جاعىنان، سول كەزەڭدەگى ادامداردىڭ تازالىعىن ايتسا، ەكىنشىدەن، ۇرپاققا امانات جۇكتەپ، جالپى ادامداردىڭ ءسوزى مەن ءىسىنىڭ ءبىر جەردەن شىعۋىن مىندەتتەپ وتىر. ال سونى قۇلاعىنا ءىلىپ جاتقان قاي شەنەۋنىك بار؟ ءاليحان بوكەيحان: «ءبارىمىز بۇل سۇم ءدۇنياعا قوناق. ارتىڭدا ورىنباسارىڭ تابىلسىن!» دەپ جازادى.
جالپى، ءاليحان مەن مۇستافالاردىڭ اڭساعان تاۋەلسىزدىگى - بىرەۋدىڭ ەسەبىنەن، تاريحي تۇلعالاردى مانسۇقتاپ جەتكەن نەمەسە اعىمداعى ءبىر كونيۋكتۋراعا قىزمەت ەتەتىن تاۋەلسىزدىك ەمەس، ول - ۇلتتىڭ ناق وزىنە قىزمەت ەتەتىن تاۋەلسىزدىك. قازىرگى كەزدە، وكىنىشكە قاراي، قايراتكەرلەرىمىز كۇندەلىكتى ومىردە، قىزمەت بارىسىندا الاش زيالىلارىن اۋىزعا المايتىن بولدى. مىسالى، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ ءسوزىن ساباقتاعان كەزدە “ءاليحان بوكەيحان بىلاي دەپ ايتقان ەدى، مۇستافا شوقاي ءبۇي دەگەن، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مىنانداي تۇجىرىمداماسى بار، حالەل دوسمۇحامەد ۇلى بۇل جونىندە تومەندەگىدەي وي ايتقان...” دەگەنىن ەستىگەن جوقپىز. سوندا بۇگىن ءوزىن «قايراتكەر» ساناپ جۇرگەندەر تاريح مويىنداعان قايراتكەردى اۋىزعا الماسا كىم بولعانى؟ بۇدان ءبىر-اق قورىتىندى شىعادى: مۇنداي سابازدار ءوز بەتىمەن كىتاپ وقىمايدى نەمەسە ۇلت تاريحىن مۇلدە بىلمەيدى. وسىدان سوڭ حالىققا، وزىمىزگە قاراتىلىپ ايتقان اۋىر سۇراق الدىمىزدان شىعادى: ساياسي قايراتكەرلەر اراسىنداعى تاريحي ساباقتاستىق قايدا قالدى؟ تاريحتىڭ تۇزىگىنەن، قاتەلىگىنەن ساباق الۋ دەگەن ۇعىم بار ەمەس پە؟
الاش زيالىلارىنىڭ پورترەتىن ءىلىپ، كىتاپتارىن سورەگە ءتىزىپ قويىپ، سونىمەن شارۋانى شەكتەگەننەن نە ۇتتتىق؟ كىتاپ اشىلعان جوق. پورترەت پورترەت كۇيىندە تۇر. بۇرىنعى وتكەن بابالارىمىزدىڭ سۋرەتشىلەر ويشا كەسكىندەگەن كوركەم بەينەسىن تۇسىمىزعا ءىلىپ قويىپ ءجۇرمىز عوي. الاش تۇلعالارىنىڭ پورترەتتەرى دە سول دەرەگى از تۇلعالاردىڭ بەينەسىنە ۇقساپ بارادى. ال شىندىعىندا بۇلار – وتارشىلدىقپەن، ادىلەتسىزدىكپەن بەتپە-بەت كەلىپ كۇرەسكەن، ازات رۋح پەن تازالىق تۋرالى ۇشان-تەڭىز ۇلگى-ونەگە، مۇرا قالدىرعان تەڭدەسسىز قابىلەت يەلەرى، ءتىپتى تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ يدەيالارىنىڭ اۆتورلارى ەمەس پە! ولاردىڭ شىعارمالارىنداعى بارلىق دەرلىك وي-تۇجىرىمدار بۇگىنگى كۇنمەن بەرىك ساباقتاسىپ جاتىر. مىسالى، سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلى جيىرما جاسىندا ۇلكەن ساياساتتىڭ بيىگىنە كوتەرىلدى. جاستار وداعىن باسقاردى. جيىرما بەس جاسىندا وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى (مينيستر) بولدى. ونىڭ سول كەزدە جازعان ەڭبەكتەرىندە بۇگىنگى كۇننىڭ تالعامى مەن تالابىنا ساي كەلەتىن كوپ نارسە بار. قازىرگى ءبىلىم رەفورماسىنا، ءدىن ماسەلەسىنە قاتىستى نەگىزگى تۇجىرىمداردىڭ بارلىعى دا سول تۇستا ايتىلعان. سماعۇل دىنگە بايلانىستى بىلاي دەيدى: “ورىستىڭ پوپتارى ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن شوقىنۋدان باسقانى بىلمەدى. قازاقتىڭ مولدالارى ءبىر جاعىنان ءدىندى ۇيرەتسە، ەكىنشى جاعىنان بالالارعا حات تانىتۋدى ۇيرەتتى (سوڭعى جۇمىس ءۇشىن ورىستاردا ۋچيتەل دەگەندەر بولۋشى ەدى)”. كوردىڭىز بە، دىنگە دەگەن كوزقاراستىڭ قاي باعىتتا ورىستەگەنىن؟ جالپى، قازاقتىڭ ارعى تانىمىنداعى “اڭقاۋ ەلگە - ارامزا مولدا” دەگەندەگى مولدا — “ۋچيتەل” ۇعىمىنداعى ءمۇعالىم دەگەن ءسوز. ەل اڭقاۋ بولسا، وعان كوپ تالىم-تاربيەسى جوق، نيەتى بۇزىق ءمۇعالىم ساباق ۇيرەتەدى، ءسويتىپ قاتە باعىتقا سالادى دەگەن ماعىنادا ايتىلىپ وتىر. وسى سماعۇل - ۇلتتىڭ ارى مەن يممۋنيتەتى ەدى. كرەمل فۋنكسيونەرى ف.گولوششەكين قازاقستان باسشىلىعىنا كەلىپ، «كىشى وكتيابر» ەكسپەريمەنتىن باستاعاندا كوپ قازاق اتقامىنەرلەرى «سىزدىك دۇرىس!» دەپ قۇرداي جورعالاپ، تابانىن جالاعان. سوندا ءبىر س.سادۋاقاس ۇلى تۇتاس قازاق ارىنىڭ كەيپىندە وعان قارسى تۇرا الدى. ونىڭ ەلشىل جۇرەگى – ارىستاننىڭ جۇرەگى ەدى دەمەي-اق قويايىق، كەنەسارى جۇرەگىنىڭ ءبىر بولشەگى ەدى. ايتپاقشى، وسى سماعۇل 1922 جىلى ي.ءستاليننىڭ قابىلداۋ بولمەسىندە تۇرىپ، بۇل باسشىنىڭ قابىلداۋىنان شىققان ورىنبورلىقتاردى (قازاعى دا بار) كورىپ، كىرۋ نيەتىنەن باس تارتقان. دوسىنا جازعان حاتىندا كەنە حاننىڭ رۋحتاس ءىزباسارى: «جۇرەگىندە تيتتەي تازا ەتى بولسا، قازاق ىشكى كيكىلجىڭى تۋرالى بوتەنگە ءتىس جارماۋى كەرەك» دەيدى. انە، ۇلتقا ادالدىقتىڭ ءبىر بەلگىسى. تاعى بىردە وزدەرىنىڭ تۇك بىتىرگەنىنە قاراماي حالىقتى ورىنسىز سىنايتىندارعا قاراتىپ: «بۇلار سول «جامان قازاقتان» بايقاۋسىزدا تۋىپ قالعاندار عوي» دەپ جازادى.
80-جىلداردىڭ سوڭىنا تامان كەڭەس قوعامىندا «قايتا قۇرۋدىڭ» اسەرىمەن ءارتۇرلى باستامالار كوتەرىلدى. تاريحتى قايتا قاراپ، كوپ جاماندىقتان ارىلۋىمىز كەرەك دەگەن ىڭعايداعى وي-پىكىرلەر ۇستەم تۇردى. كەڭەس داۋىرىندە ەكى سالانىڭ (مادەنيەت، سىرتقى ىستەر) ءمينيسترى بولعان ءمۇسىلىم بازاربايەۆ وسى ماسەلەنى ءجيى ايتاتىن. “كەڭەس تۇسىندا جازعان كوپ كىتاپتارىمداعى ويلاردى مەن ءقازىر سىزىپ تاستاۋعا بارمىن. قايتادان جازۋىم كەرەك” دەيتىن. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە ول تورت-بەس كىتابىن قايتا جازدى. مۇسەكەڭ ارىلۋ، ايىعۋ دەيتىن ۇعىمدارعا قاتتى كوڭىل ءبولدى. بۇل شاقتا گرۋزين كينوشەبەرى تەنگيز ابۋلادزەنىڭ «پوكويانيە» اتتى ءفيلمى جۇرت اۋزىندا جۇرەتىن. ال بىزدە العاش «ف.گولوششەكين - قازاقستاندى دامىتقان قايراتكەر» دەپ ماقالا، 1986 جىلعى جەلتوقسانداعى جاستار ۇستانىمىن «ا.بايتۇرسىنوۆ قۇيىرشىقتارىنىڭ اسەرى» دەپ كىتاپشا جازعان ۇلكەن لاۋازىمدى تاريحشىلار ءلام-ميم دەمەستەن «تاۋەلسىزدىك قۇرىلىسشىلارىنا» اينالىپ كەتە باردى. سوندا داعدارعان حالىق ىشتەي تىنىپ، ءماشھۇر جۇسىپشە: «تۇزۋلىكتىڭ زامانى وياندى ما؟ بۇزىلعاندار ادەتىن قويا الدى ما؟..» دەپ ءجۇردى.
ءبىز، ءبارىمىز دە، تاۋەلسىز جاڭا قوعامعا ءبىر ىڭعايدا، ءبىر نيەتپەن وتتىك دەپ ايتۋ قيىن. كوپتەگەن قايراتكەرلەرىمىز كومسومولدا، پارتيادا قىزمەت ىستەدى. ولاردىڭ ءبىرازى قازىرگى تاۋەلسىز قوعامدى قۇرۋعا پسيحولوگيالىق جاعىنان دا، مورالدىق جاعىنان دا دايار ەمەس ەدى. ءبىراق ءبارى دە «ءبىر كىسىدەي» كىرىسىپ كەتتى. ارينە، ولارعا مۇنداي جاڭا قوعام قۇرۋ ءۇشىن ارنايى دايارلانىپ، باسقا ءبىر جەردە جەتىلىپ كەل دەپ ايتۋ دا قيىن. ۋاقىت ونى كۇتپەيدى. ءار ازامات ىشتەي سوعان دايار بولىپ، جان-جۇرەگىمەن جاڭا قوعامعا قىزمەت ەتسە، قاتەلىكتەرىن مويىنداپ، ارىلا بىلسە، تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى، جاقسى مەن جاماندى ايىراتىن ۇستانىمى تەزىرەك ورنىعار ەدى. ءبىراق بۇگىنگى كۇننىڭ ىس-ارەكەتىنە، مىنەز-قۇلقىنا قاراپ، كەيدە تاۋەلسىزدىكتىڭ كىرپىشىن ءتۇزۋ قالاپ جاتىرمىز با، جوق پا – ويلانىپ قالامىز. وبىر كوررۋپسيا بيلىك بىلاي تۇرسىن، اق پاراقتاي بولۋعا ءتيىس جاس بالالاردىڭ دا جۇرەگىن جاۋلاپ العان سىڭايلى. تاۋەلسىز الەۋمەتتانۋشىلار جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرگە سەنسەك، 14-16 جاستاعى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ 65 پايىزى «ءبارىن اقشامەن شەشۋگە بولادى» دەگەن كوزقاراستا جۇرگەن كورىنەدى. «ادىلەت» دەگەن اتقا يە سالا ادىلەتسىز بولسا، باسقا سالالاردىڭ اتىن دا، زاتىن دا تەكسەرىپ جاتۋ ارتىق شىعار. ءدىننىڭ اينالاسىندا دا كىرشىكسىز تازالىق بولماي تۇر. مەملەكەتتىڭ دىنگە قاتىستى انىق، مۇددەلى ۇستانىمى بولۋى ءتيىس. جاستار اراسىنداعى وتانشىلدىق، بەلگىلى ءبىر ساياسي ۇيىمدارعا كىرۋ كەڭەس تۇسىنىڭ ناۋقانشىلدىعىنداي قالىپقا تۇسكەنى دە ويلانتادى. سوندا قاستەرلى نارسەلەردىڭ مانسۇقتالعانى قالاي؟ الاش زيالىلارى مۇندايعا جول بەرمەس ەدى. بۇل رەتتە امالسىز تاريحتاعى جاس الاششىلدار قۇرعان «جاس ازامات» ۇيىمىنىڭ ءىسىن ەسكە الامىز. بۇل – پاتشا تۇسىندا جاسىرىن قىزمەت جاساعان «بىرلىك» ۇيىمىنىڭ جالعاسى بولاتىن. «جاس ازامات» ادال اعالارىنداي «ۇلت ءىسى جولىندا ولسەك – ءبىر شۇقىردا، ءتىرى بولساق ءبىر توبەدە تابىلارمىز» دەيدى. ۇلكەن الاش تا، جاس الاش تا اقجۇرەكتىك دەگەن ۇعىمدى قاتتى قاستەرلەدى. ياعني، وتانعا، ۇلتقا شەكسىز بەرىلدى. حالىقتىڭ ەسەبىنەن كۇن كورۋ، ءبىلىمسىز-اق بەدەل ءھام اقشا تابۋ دەگەندى بىلگەن جوق. قانداي لاۋازىم يەلەنسە دە اعارتۋشىلىق قىزمەتىن (ميسسيا) قاتار الىپ ءجۇردى. مىسالى، سول كەزدە وزىمەن بىرگە كىتاپحاناسىن كوشىرىپ جۇرگەن زيالىلار تۋرالى اڭىزدار ايتىلعان. ءا.بوكەيحان سول شامادا كىتاپحاناسىنىڭ ءبىر بولىگىن «بىرلىك» ۇيىمىنىڭ جاستارىنا سىيلاعان. ال ءقازىر كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ ۇلتتىق مۇددەنى قورعاماق تۇگىل، بالالارىن قازاق مەكتەبىنە دە بەرمەيتىندىگى تۋرالى باسپا ءسوز ءجيى جازادى. لاۋازىمعا قولى جەتكەن قازىرگى قازاق ازاماتى بالا-شاعاسىنا «بۇيىرتقان» ماتەريالدىق يگىلىكتەرىن كورسەتۋگە اۋەس. حالىق ءبارىن كورىپ وتىر. بۇل دا الاش تۇلعالارىنىڭ ومىرلىك ۇستانىمىنا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن نارسە.
ارينە، بۇگىنگى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ اراسىندا وقىعانى مەن توقىعانى، ءبىلىمى مەن بىلىگى، ادامشىلىعى مەن جاۋاپكەرشىلىگى بايقالىپ تۇراتىن ازاماتتار دا بار. ءبىراق، ۇياتىمىزعا قاراي، سولاردىڭ قاتارى از با دەپ قالامىز. بۇرىن (كەڭەس تۇسىندا) ءباسپاسوزدى وقىپ، مادەني-ادەبي ءومىردى بايىپتاي الاتىن شەنەۋنىكتەر كەزدەسەتىن. ءقازىر «كەرەك كەزدە ماقالانى تاپسىرىسپەن جازعىزامىز» دەگەن تۇسىنىكتەگى سابازدارعا – «ءبارى بيداي» نەمەسە ءبارى اقشا! تازالىعىڭ دا، سالت-ساناڭ دا، عىلىمىڭ دا، تاريحىڭ دا – كوك تيىن. ارينە، وكىنىشتى ءارى قورقىنىشتى! قالاي دەگەندە ەل مەن يمانعا كۇزەتشى زيالىنىڭ سانى «شەشۋشى سالماقتان» (كريتيچەسكايا ماسسا) تومەن بولماۋى ءتيىس. ۇزىن-سونار تاريحىمىزدى تارازىعا سالىپ جىبەرسەك، «شەشۋشى سالماقتى» ارتتىراتىن – الاش جولى بولىپ شىعادى. ەندىگى ءبىزدىڭ بۇكىل ءۇمىتىمىز بەن ىس-ارەكەتىمىز، اسىرەسە باق-تىڭ كۇشى سول ازشىلىقتى كوبەيتۋگە، الاش جولىن ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعانى ءجون.
جابايحان ءابدىلدين: قازاقتىڭ رۋحاني تاريحىندا الاشتىڭ ورىنى ەرەكشە. الاش كوسەمدەرى: «قازاق ءوز الدىنا اۆتونوميا السا، جەكە مەملەكەت بولسا عانا قازاق حالقىنىڭ بارلىق مۇددەسى شەشىلەدى» دەگەن جاڭا يدەيانى العاش رەت ايتتى. ايتىپ عانا قويماي، باعدارلاما جاساپ، سونى ىسكە اسىردى. پارتيا قۇردى، ۋاقىتى كەلگەندە از بولسا دا مەملەكەتتى قولىنا الدى. ۇستاپ تۇرا المادى، ارينە ول باسقا ماسەلە. وسىنىڭ ءوزى الاشتىڭ تاريحىمىزداعى كەرەمەت ءرولىن كورسەتەدى. ەڭ باستىسى، ۇلتتىق ماسەلەنى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرعاندا شەشۋگە بولاتىنىن ءبىرىنشى بولىپ ايتقان دا، جۇزەگە اسىرعان دا وسى الاش قايراتكەرلەرى ەدى.
بەكبولات تىلەۋحان: الاشتىڭ باسى دۋلاتتا جاتىر. سول دۋلات بابامىز ايتادى:
«اققان بۇلاق ساي-سالاڭ،
شىتىرمان توعاي اينالاڭ،
كول قورىعان قىزعىشتاي
سەن دەسە سالام بايبالام
جايلاۋىڭدى كورگەندە
جادىرايمىن جايلانام،
مەندەي سەنى قىزعانار
باۋىرىڭدا وسكەن قاي بالاڭ!
وكسىگىڭدى ويلاسام،
ۇيقى بەرەم، قايعى الام!» دەپ شاشىن جۇلىپ جىلايدى. ال وسى دۋلاتتان، احمەت، ءاليحانداردان كەلە جاتقان ءداستۇردى ءبىز ساقتاي الدىق پا؟ مىنە، ولاردىڭ ءىسى بىزگە ۇلگى بولۋى ءتيىس. ديحان ايتقانداي، كىتابى مەن سۋرەتىن قويىپ قويدىق. ال ومىردەن وتكەن احمەت، ءاليحان، ءمىرجاقىپتاردىڭ سۋرەتى بىزگە ەشتەڭە بولمايدى. ولاردان قالعان ءىس مۇرا بولۋى كەرەك. ولاردىڭ كۇرەسكەرلىگى مۇرا بولۋى كەرەك. سول كۇرەسكەرلىكتى مۇرا قىلىپ، وسى جولدا ءوزىمىزدى جانىمايتىن بولساق، ەلدىگىمىزدەن وپ-وڭاي ايرىلىپ قالامىز. باياعىدا سوعىسقا كەتكەن بىرەۋ: «شەگىنىپ كەلەمىز، نەمىستەر قۋىپ كەلەدى، بىر-ەكى ايدا اۋىلدا بولىپ قالارمىز» دەپتى. سول سياقتى ءبىز رۋحاني جاعىنان شەگىنىپ كەلەمىز. ال وسى تۇستا ينتەلليگەنسيا قايرات كورسەتپەسە، قاپى قالامىز.
بەرىك ءۋالي: ايتىڭىزدارشى، الاشتىڭ 90 جىلدىعى بيىل ءوز دەڭگەيىندە اتالىپ جاتىر ما؟
تۇرسىن جۇرتباي: وسى ۋاقىتقا دەيىن الاشتىڭ تاريحى قانشاما زەرتتەلدى. مامبەت قويگەلدييەۆتىڭ 4 كىتابى شىقتى. الايدا، «الاش، الاش» دەگەنمەن وسى «الاشتىڭ يدەياسى دەگەن نە؟»، «ولاردى قانداي بيىك يدەيا بىرىكتىردى؟» دەگەن ماسەلەگە ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز دا، الەۋمەتتانۋشىلارىمىز دا ءالى تولىق تۇجىرىمداما جاساپ بەرگەن جوق. ءوزىم «ۇرانىم-الاش» دەگەن كىتاپ جازىپ ءبىتىردىم. سونداعى بىلگەنىم، الاشتىڭ يدەياسى 5 ءتۇرلى نارسەگە توقتالادى. ءبىرىنشىسى – جەر. «جەرسىز وتان جوق. قاشان قازاقتىڭ ءوزى وركەنيەتكە ىلىگىپ، تەحنيكانىڭ ءتىلىن مەڭگەرگەنشە، جەردى جەكەمەنشىككە بەرۋگە بولمايدى». بۇل - ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءسوزى. ءبىز بۇل يدەيانى 2001-گە دەيىن ۇستاندىق. ودان كەيىن قازاقتىڭ جەرى قازاقتان باسقانىڭ بارىنە مەنشىكتەنىپ كەتتى. سەنبەسەڭىزدەر ستاتيستيكانى قاراڭىزدار: قازاقستانداعى قۇنارلى جەرلەردىڭ 70 پايىزى وزگە ۇلتتاردىڭ مەنشىگىندە. ونى قانداي قۇجاتپەن جاساعاندارىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن... ەكىنشى يدەياسى – جەردىڭ استى-ۇستىندەگى ءبىر ءتۇيىر تاس وسى الاش مەملەكەتىنىڭ يگىلىگىنە جۇمسالۋى كەرەك. سودان سوڭ بارىپ سىرتقا شىعارۋعا بولادى. بۇل يدەيا دا جۇزەگە اسىپ جاتقان جوق. ءبىر عانا مىسال. ا. ماشكيەۆيچتىڭ قارا مەتاللۋرگيا سالاسىنداعى مەنشىگى – 74 پايىز، «قازاتومونەركاسىپتىڭ» 50 پايىزى جاپونياعا كەتەدى. بۇل – استىرتىن ءجۇرىپ جاتقان شارۋالار. ياعني، جەردىڭ استى-ۇستىندەگى بايلىق ءوز قولىمىزعا تيمەي جاتىر. ءۇشىنشى يدەياسى - ءاليحان ايتقانداي، ءبىر ۋىس ءجۇن قازاق حالقىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ توقىلۋى كەرەك. ال ءبىز نە ءوندىرىپ جاتىرمىز؟ قازاقستاندا جاسالعان دەگەن ءونىم بار ما؟ مىسالى، ءسۇتتىڭ 90 پايىزىن قىرعىزستان، سينگاپۋر، رەسەي ەلدەرىنەن اكەلەمىز. ياعني، وزىمىزدە وندىرىلگەن ءونىمنىڭ يگىلىگىن كورمەي وتىرمىز. ءتورتىنشى يدەياسى – ءتىل، ءدىن ۇستەمدىگى. ءبىر عانا مىسال. ءبىزدىڭ جاڭا زاڭدارىمىز مەشىتتى رۇقسات الۋ ارقىلى سالۋ كەرەك دەيدى. مەنىڭ ويىمشا، قازاق حالقى مۇسىلماندىقتان اياۋسىز تارتىپ الاتىنداي دارەجەگە جەتكەن جوق. ماسەلەن، 1891 جىلى جۇرگىزىلگەن قازاق دالاسىن يەمدەنۋ مەن يگەرۋ شوقىندىرۋ ساياساتىنىڭ ءبىر پاراگرافى بولاتىن. ءقازىر حالىقتار اسسامبلەياسى قۇرىلدى. وسى اسسامبلەيادا وتارلاۋ ساياساتىنىڭ باستى بەلگىلەرى جيناقتالعان. زاڭ ولارعا جەر الۋعا، ۇجىمداسۋعا مۇمكىندىك بەرۋدە. ال اناۋ الماتى وبلىسىنداعى ۇيعىرلاردىڭ اۋىلىندا قازاقتار جۇرە الماي قالدى. اسسامبلەياداعىلار ءبىر كەزدە «ءبولىنىپ كەتەمىز، اۆتونوميا قۇرامىز» دەپ شىعۋى مۇمكىن عوي. بەسىنشى يدەيا – داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭ مەن تاۋەلسىز عىلىم ارقىلى جاپوندار سياقتى ۇلتتىق، دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ. تاۋەلسىز عىلىم دەگەن نە؟ مىسالى، ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى باعدارلامانىڭ ءبارى رەسەيدىكى. 19-شى عاسىر ادەبيەتى ەكى جىل وقىتىلادى. ءالى كۇنگە تولستوي، پۋشكيندەردىڭ «التىن عاسىرىن» وقىتىپ ءجۇرمىز. ال ءبىزدىڭ ۇلىلارىمىز 30-40-شى جىلداردا، ونى ەكى-اق اي وقىتامىز. سوندا ەكى ايدا باسقاسىن بىلاي قويعاندا م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىن» وقىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ال داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭ دەگەن نە؟ ءبىزدىڭ زاڭدار قازاقشا قابىلدانادى. ال باسقا ەلدەردىڭ زاڭدارىن سالىستىرىپ كورەلىك. تۇك ايىرماشىلىعى جوق. تەك «قازاقستان» دەگەن ءسوزدى عانا الىپ تاستاساڭ جەتىپ جاتىر. ياعني، قازاقتىڭ ءوز مۇددەسىن قورعايتىن زاڭ جوق بىزدە. قازاق قازاق جەرىنىڭ يەسى دەگەن دە زاڭ جوق. مىنە، ءبىر جىل بولدى، الاشتىڭ بەس يدەياسىن ايتۋمەن كەلەمىن. تەلەديدار كۇندە قاقسايدى، گازەتتەر قايتالاپ بەرىپ جاتىر. ءبىراق، ناتيجە قانداي؟ بىزدەگى پارتيالار قازاقتىڭ شاڭىراعىنا قوندىرىلعان پارتيا سياقتى. ءوز مەملەكەتىنىڭ، تاريحتاعى پارتيالاردىڭ ورىنىن ءبىلۋى كەرەك قوي. ويباي-اۋ، ءوش بولسا دا، الاشتىڭ 90 جىلدىعىن قورىتىندىلاۋعا بولادى عوي. «نۇر وتان» تىم بولماسا ءبىر ءماسليحات ۇيىمداستىرۋعا نەگە قۇلىق تانىتپادى؟ الاش قايراتكەرلەرى قۇرعان، سول يدەيادا تۇرعان ەلدە نەگە سول پارتيانىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى دەپ قارامايمىز؟ بىزدەگى بەس پارتيانىڭ ءۇنى نەگە شىقپايدى؟ ەرلان، وسىنى ەسكەرىپ، كۇشكە يە بولۋلارىڭ كەرەك. ويتكەنى، بوكەيحانوۆ دەسە – نازاربايەۆتىڭ، الاش دەسە – «نۇر وتاننىڭ» بەدەلىنە كولەڭكە تۇسەتىن سياقتى سەزىنەمىز.
ەرلان قارين: «الاش ماسەلەسىن كوتەرەيىكشى» دەپ كلۋبتىڭ العاشقى وتىرىسىنا وسى تاقىرىپتى ۇسىنعان مەن ەدىم. نەلىكتەن بۇل تاقىرىپتى كوتەرەيىك دەدىم؟ ونداعى ويىم – الاش ماسەلەسى ۇلتتىڭ ينتەللەكتۋالىنا، ءومىردىڭ جانە ازاماتتىق پىكىرسايىستىڭ كۇن تارتىبىندەگى تۇراقتى ءبىر تاقىرىبىنا اينالسا دەدىم. ءوز باسىم الاشتىڭ 90 جىلدىعىنىڭ قالاي تويلانعانىنا ەمەس، الاش تاقىرىبى بيىل قالاي كوتەرىلگەنىنە، ونىڭ ۇلتتىق، ينتەللەكتۋالدىق ءومىردىڭ فاكتورىنا اينالعاندىعىنا كوڭىلىم تولمادى. سەبەبى، اكىمشىلىكتە جۇرگەندە قولىمىزدا بار بيلىك، بارلىق تەتىكتەر بولا تۇرا 4 اي بويى قاۋلى قابىلداتا الماي جۇردىك. كەيىننەن، م. قۇل-مۇحاممەد اعامىز مينيسترلىككە كەلىپ، سول كىسىنىڭ كومەگىمەن قابىلدانىپ كەتتى. سول قاۋلىنىڭ ىشىندە استانادا الاش قايراتكەرلەرىنە ەسكەرتكىش ورناتۋ ماسەلەسى بار ەدى. بىلاي قاراعاندا، ماسەلە ەسكەرتكىشتە دە ەمەس. ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان قابىلدانعان شارالاردىڭ تولىققاندى، ءماندى بولۋىندا.
الاش ماسەلەسى دەگەندە ەڭ ءبىر وزەكتىسى – قازاق ەليتاسىندا، بيلەۋشى توپتىڭ ىشىندە ءالى دە بولسا جالتاق مىنەزدىلىك بار. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇلاعانىنا 17 جىل، كومپارتيانىڭ كەلمەسكە كەتكەنىنە، ستاليندىك ءداۋىردىڭ وتكەنىنە قانشاما جىل وتسە دە، ءبىزدىڭ قوعامدا ءالى دە قورقاقتىق، جالتاقتىق بار. مىسال ايتايىن. ەسكەرتكىش قوياتىن بولىپ، قارجى ماسەلەسىن دە مينيسترلىكپەن كەلىسىپ قويدىق. قاۋلى شىقتى. ءبىراق بيلىك باسىندا وتىرعان لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ءبىرى بىزگە قارسى بولىپ: «ويباي، بۇعان قوعام ءالى دايىن ەمەس» دەپ سوقتى. مەن: «ءسىز نەنى ايتىپ تۇرسىز؟ قالاي قوعام دايىن ەمەس؟ اناۋ بالتىق بويىنداعى ەلدەردە «ەس-ەس-تىكتەردىڭ» ديۆيزياسىندا قىزمەت ەتكەن لەگيونەرلەرگە، ۋكراينادا «بەندەروۆشىلارعا» ەسكەرتكىش قويىپ جاتىر. ال قازاقستاندا الاش قايراتكەرلەرىنە نەگە ەسكەرتكىش ورناتۋعا بولمايدى؟» دەدىم. الگى شەنەۋنىك ايتادى: «قوعام ءالى دايىن ەمەس، ول كەزەڭ قاراما-قايشىلىققا تولى كەزەڭ بولدى» دەپ. مىنە، الاش قۇندىلىقتارىن وسى تۇرعىدان كەلىپ تالقىلاۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
تولەن ابدىك: ءوزىن-وزى بيلەگەن ەل عانا دامي الادى. ال تاۋەلسىزدىك – ەڭ ءبىرىنشى قۇندىلىق. ولاي بولسا، وسى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارتىندا – الاش تۇر. ويتكەنى، الاش قايراتكەرلەرى وسى ازاتتىقتىڭ جولىندا كۇرەسىپ، قۇربان بولدى. ودان ارتىق بيىكتىك جوق. ءبىزدىڭ قوعامدىق ويىمىز الا-قۇلا. تاريحقا دا تاۋەلسىزدىك تۇرعىسىنان قاراي الماي جاتىرمىز. بىزگە بولشيەۆيكتەر دە جاقسى، الاشتىقتار دا جاقسى، ماحامبەت تە جاقسى، ونى ولتىرگەندەر دە جاقسى. ءسويتىپ، جاقسى مەن جاماننىڭ ارا-جىگىن ايىرا الماي جاتىرمىز. قاراپ وتىرساق، ءجاي حالىق بىلاي تۇرسىن، ەلگە تانىمال تۇلعالاردىڭ ءوزى وسى تاۋەلسىزدىگىمىزدى مويىندامايدى. ءسويتىپ، كەنەسارىنى «قاراقشى»، مۇستافانى «ساتقىن» دەپ جۇرگەندەر دە كوپ.
«كومسومولدىڭ 90 جىلدىعىن تويلايمىز، الاشتىڭ 90 جىلدىعى ەلەۋسىز قالدى» دەيمىز. بۇل نەدەن؟ مۇنىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىك العان كەزدەن بەرى سانانىڭ وتارسىزدانۋى دەگەن پروسەستىڭ جۇرمەۋىنەن. ونداي پروسەسس بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەردىڭ بارلىعىندا بولدى. بىزدە سول باياعى ەسكى كەڭەستىك سانا، كەڭەستىك داعدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ءبىزدىڭ ءبىر قاتەلىگىمىز – سانانىڭ وتارسىزدانۋى دەگەن باعدارلامانىڭ بولماۋى. «قوعام دايىن ەمەس» دەگەن ادامنىڭ ءوزى دايىن ەمەس. بۇعان بيلىك باسىنداعىلار دايىن ەمەس. وسىنى اشىپ ايتۋ كەرەك. قوعامدىق پىكىر سول ءۇشىن كەرەك. ءقازىر ينتەلليگەنسياعا ارتىلار جۇك اۋىر. ب ا ق ارقىلى كۇندە-كۇندە وسىلاردى قايتالاپ ايتا بەرۋىمىز كەرەك.
ەرلان قارين: وتكەندە «ايقىن» گازەتىندە «جاس وتاننىڭ» استاناداعى باسشىلارى كوسمولدىڭ 90 جىلدىعىن اتاپ وتكەنى تۋرالى ماقالا شىقتى. ول كەزدە ءالى اكىمشىلىكتەمىن. «جاس وتاننىڭ» باسشىلارىنا حابارلاسىپ: «سەندەرگە شاتاسىپ نە بولدى؟» دەپ سۇرادىم. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، ارادا 90 جىل وتسە دە الاش پەن كومسومولدىڭ 90 جىلدىعى قاتار كەلۋى – تاعدىردىڭ تالكەگى عوي. ءبىر زاماندا الاشتىقتار مەن بولشيەۆيكتەر كۇرەستى، ال 90 جىل وتسە دە ەلەس سياقتى كۇرەس ءالى ءجۇرىپ جاتىر. ول كەزدە ادامدار مىلتىقتىڭ كۇشىمەن شەشىم قابىلداپ، ايتارىن ايتىپ ءجۇردى عوي. ال بۇگىن ەشتەڭە دە جوق. 90 جىلدان سوڭ ولار تاعى ارەناعا شىعىپ، قوعامدىق سانانى ەكىگە ءبولىپ تۇر. وندا دا بىرەۋى – جوق كومسومولدىڭ 90 جىلدىعىنا ءماز بولىپ ءجۇر، ەندى بىرەۋى – شاقىرىپ جۇرگەن الاشتىڭ سوڭىنان ەرە الماي ءالى كۇنگە شاتاسىپ ءجۇر. ارينە، مۇنىڭ سەبەبى بار. كومسومولدىڭ 90 جىلدىعىن اتاۋ سەبەبى، كەشە پارتيادا، كومسومولدا بولعانداردىڭ كوبى ءقازىر ەليتانىڭ قۇرامىندا. ولارمەن ءتىل تابىسۋ وڭاي. ءبىراق، شىن مانىسىندە تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 17 جىل وتسە دە، ۇلتتىق تاڭداۋ ءالى جاسالعان جوق.
الاش تاقىرىبىن كوتەرۋ قاجەتتىلىگى نەگە كەرەك؟ ول قازاقتىڭ تۇتاستىعى ماسەلەسىن كوتەرۋگە كەرەك. مىسالى، ورالدا، جىمپيتىدا، قاراتوبەدە سيەز وتكىزگەندە سونىڭ باسىندا 10-20 ادام بولعان شىعار. جالپى الاش قوزعالىسىنىڭ باسىندا 100-200-دەي عانا ادام بولعان شىعار. ياعني، شاعىن عانا توپ بۇكىل قوعامدى سوڭىنان ەرتە ءبىلدى. سول كەزدىڭ وزىندە-اق بۇگىنگى كۇننىڭ يدەولوگياسىن قالىپتاستىرىپ بەردى. قازاقتىڭ تۇتاستىعى الاش ماسەلەسىندە ايتىلعان. ءبىراق ءبىز بۇل تاقىرىپتى دۇرىس كوتەرمەي ءجۇرمىز. بەرىك ابدىعالييەۆ ايتىپ جۇرگەندەي، قازاقستاندا ورىس ماسەلەسىنەن گورى قازاق ماسەلەسى وتكىر تۇر. بۇعان قاتىستى بىرنەشە تاقىرىپتار بار: ءتىل، اۋىل، جەر. سونىڭ ءبىرى – الاش تاقىرىبى. مىسالى، «مۇستافا شوقاي» ءفيلمى جارىققا شىقتى. ۇناسىن، ۇناماسىن، مەنىڭ ىشتەي نارازى بولعانىم، بىزدە يدەولوگيانىڭ جوقتىعى. رەسەيدە ادميرال كولچاك تۋرالى فيلم شىقتى. جۋىردا ماسكەۋگە بارعاندا ءبىر تاڭ قالعانىم، ءفيلمنىڭ شىققانىنا ءبىر-اق اي بولسا دا كىتاپ دۇكەندەرىندە كولچاك تۋرالى 10 كىتاپ، اق ارميانىڭ كوسەمدەرى تۋرالى 20 كىتاپ تۇرعانىن كوردىم. ياعني، رەسەي قوعامى كولچاك ءفيلمى ارقىلى تاعى ءبىر پىكىرتالاس جاساپ جىبەردى. ورىستارعا قانداي مەملەكەتتىلىك كەرەك؟ رەسەيلىك پە، ورىستىق پا، ورىس مەملەكەتى مە؟ ال «مۇستافا شوقاي» ءفيلمى الاشقا بايلانىستى تۇسىرىلگەن جوق قوي. ياعني، الاش تاقىرىبىن كوتەرۋ ارقىلى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ماسەلەسىن كوتەرە المادىق. بۇل بىزگە ءبىر سەبەپ، ءبىر سىلتاۋ بولار ەدى. ياعني، بۇل تاقىرىپتى قازاق قوعامىنىڭ ىشىندەگى كوپتەگەن داۋلى ماسەلەلەردى شىعارۋعا تۇرتكى بولاتىن قوسىمشا فاكتور رەتىندە دە پايدالانا المادىق.
حانگەلدى ءابجانوۆ: الاش قوزعالىسىنىڭ باسىندا زيالى قاۋىم تۇردى. ال تاۋەلسىز قازاقستاندى قۇرعان دا، تاعدىرىن شەشكەن دە – نومەنكلاتۋرا. ول نومەنكلاتۋرا حالىقتى وياتامىن دەگەن جوق، الدىمەن مەملەكەتتى قۇردى. ودان كەيىن حالىقتى وياتۋى كەرەك ەدى، ءبىراق ول قولىنان كەلمەدى. الاش تۇسىندا: حالىق+بيلىك بولدى، ال ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا: حالىق-بيلىك بولىپ تۇرمىز. بىرىنەن ءبىرى الىستاپ كەتتى. بيلىك ءوز ءسوزىن ايتادى، ءوزىنىڭ كۇيىن كۇيتتەيدى. حالىق ءوزىنىڭ ولمەسىن جاسايدى. الاش زيالىلارى حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتتى. ولاردىڭ ۇكىمەتىنىڭ دە اتاۋىنا ۇڭىلەيىك: قازاق كوميتەتى، حالىق كەڭەسى. ال بىزدىكى سەنات، حالىقتار اسسامبلەياسى دەگەن سياقتى بىردەڭەلەر. حالىقتان اۋلاق كەتكەنىن اتىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇر. الاش زيالىلارى ينتەللەكتۋالدىق قارىممەن جۇمىس ىستەدى، ال بۇگىنگى بيلىكتەگىلەر اكىمشىلىك رەسۋرسپەن جۇمىس ىستەپ جاتىر. مەنىڭ پىكىرىمشە، قيىن زاماندا حالىق ءوزىنىڭ تاعدىرىن مىقتى كوسەمنىڭ قولىنا تاپسىرۋى كەرەك. ول زامان ءوتتى. بىزدە بارلىعىن ءبىراق ادام شەشەدى. قازاق «اماناتقا قيانات – قىلمىستىڭ ەڭ ۇلكەنى» دەگەن. وسى اماناتتى شىن ماعىناسىندا اتقارا الماي ءجۇرمىز. ياعني، قىلمىستىڭ زورىنا بارىپ جاتقان دا ءبىز. الاشتىڭ ەل تۇتاستىعى يدەياسىن شىنداپ جۇزەگە اسىراتىن ۋاقىت كەلدى.
سەرىك تۇرعىنبەك ۇلى: ول ايتىلماي جاتقان جوق. ءبىراق... ءقازىر ءبىز الاش دەگەن سوزدەن شوشيتىنداي جاعدايعا جەتتىك. الاش دەسەك جاۋ سياقتى كورەتىندەيمىز. ءويتىپ قورقا بەرەتىن بولساق، «نۇر وتان» دەمەي، «نۇر الاش» دەيىك. سوندا مۇمكىن الاشتىڭ الدىندا «نۇر» تۇرعان سوڭ كوزقاراس وزگەرەر. ءبىراق «نۇروتاندىقتارعا» الاشتىڭ يدەياسى كەرەك. ايتپەسە، وسى كەزگە دەيىن جەر، ءتىل دەپ زارلاپ-زارلاپ بولدىق. ول ايقايىمىزدى ەشكىم ەستىگەن جوق. ايقايلاپ باقتىق. مەنىڭ ويىمشا، الاش ارداقتىلارىن قۇرمەتتەيمىز دەسەك، ولاردىڭ ۇلت، ءتىل تۋرالى ايتقان قاناتتى سوزدەرىن كوشەلەرگە جازىپ، ءىلىپ قويۋمىز كەرەك. ول حالىققا ەرەكشە اسەر ەتەدى.
ەرلان قارين: ءبىر تاڭ قالاتىنىم، قازاقتاردا ءبىر پىكىرگە توقتاۋ دەگەن جوق. مىسال كەلتىرەيىن. ءبىز رەسەي مەن گرۋزيانىڭ اراسىنداعى جانجالدان كەيىن قازاقستاندىقتاردىڭ وسى وقيعاعا دەگەن پىكىرىن بىلمەك بولىپ مونيتورينگ جاسادىق. سونداعى ءبىر فاكتى. قازاقستاندا تۇراتىن ايتالىق، ورىستاردىڭ، شەشەندەردىڭ، ۇيعىرلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ىشكى-سىرتقى ماسەلە بويىنشا ءبىر ۇستانىمدا تۇرادى. «گرۋزيا مەن رەسەي اراسىنداعى جانجالعا قالاي قارايسىز؟» دەگەن ساۋالعا ورىستاردىڭ 90 پايىزى وسىلاي، شەشەندەردىڭ 90 پايىزى وسىلاي، ۇيعىرلاردىڭ 90 پايىزى وسىلاي ويلايدى. ال قازاقتاردىڭ پىكىرىن سۇراساق، 20 پايىزى قولدايدى، 20 پايىزى قولدامايدى، 20 پايىزى بۇل ماسەلەنى بىلمەيدى، 20 پايىزى تاعى باسقا. ياعني، ءبىر پىكىر جوق، بىتىراڭقى. قۇداي بەتىن ارى قىلسىن، ەرتەڭگى كۇنى قازاقستاندا سونداي جاعداي بولا قالسا، بيلەۋشى توپ كىمدى تىرەك ەتەدى؟ بۇل جەردە ءبىر يادرو بولۋى كەرەك. قاراپ وتىرساق، ونداي يادرو بىزدە جوق. مىسالعا، ۋكراينادا دا، گرۋزيادا دا، بالتىق بويىنداعى ەلدەردە دە بەلگىلى ءبىر داعدارىس جاعدايىندا قوعامنىڭ 20-30 پايىزى تۇراقتى تۇردە قولدايتىن ءبىر توبى بار. ول كوپ جاعدايدا ۇلتتىق، مەملەكەتتىلىك پوزيسياسىن ۇستاناتىن مەملەكەتتى قۇراۋشى توپ.
زيابەك قابىلدينوۆ: 13 جەلتوقسان – الاش ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعان كۇنى. ەندەشە، وسى ايتۋلى كۇندى «الاش كۇنى» دەپ اتاۋىمىز كەرەك. ءقازىر مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ 80 پايىزى ەگەمەندىك پەن رەسپۋبليكا كۇنىن ايىرا المايدى. ولاي بولسا، نەگە 13 جەلتوقساندى الاش كۇنى دەپ اتاپ، الاش قايراتكەرلەرىن وزىمىزشە قۇرمەتتەمەيمىز؟
ەرلان قارين: الاش يدەياسىنىڭ نەگىزگى ۇعىمدارى بىزدە قالىپتاستى ما؟ 17 جىل بويى ءبىز ءاربىر قادامىمىزدى وسى ماقساتقا قاراي ولشەپ جاسادىق پا؟ بۇگىنگى كۇنى الاش ماسەلەسىن كوتەرۋ ارقىلى ءبىز قوعامداعى ءار ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتە الامىز. ول ءۇشىن زيالى قاۋىمنىڭ اراسىندا ءارقاشان پىكىر الماسۋ، وي ءبولىسۋ بولىپ تۇرۋى كەرەك. ەندەشە «اماناتتىڭ» كەلەسى ماجىلىسىندە «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن تاقىرىپتى تالقىلايتىن بولامىز.
تولەن تىلەۋباي، «جاس قازاق» گازەتى. 2008 جىل.
استانا.
پىكىر قالدىرۋ