حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاقتىڭ تاريح كوشىنىڭ باعىت-باعدارىن بەلگىلەپ، ەل مەن جەردىڭ بولاشاعىن، ءتىلدىڭ تاعدىرىن، سانا مەن ءداستۇردىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن قالىڭ ەلدىڭ جۇمىسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن مويىنىنا جۇكتەپ، باسىن بايگەگە تىككەن تاريحي تۇلعامىزدىڭ تۋعانىنا بيىل 150 جىل ەكەنىن تىلگە تيەك ەتپەسەك وزىمىزگە سىن بولار. «جۇرت ءۇشىن ءتۇس كورمەي، وياۋ ءجۇرىپ ىزدەگەن» عالىمنىڭ باسپا بەتتەرىمەن بايلانىسى تىعىز ەدى. ونىڭ ماقالالارىنىڭ  باسپا بەتتەرىن كورگەندەرىنىڭ ءوزى قانشاما؟ زەرتتەۋلەرگە سۇيەنەر بولساق، مىڭعا جۋىق ماقالالارى مەن وچەركتەرىنەن باسقا عىلىمي پۋبليسيستيكالارى قازاق جانە ورىس باسپالارىنىڭ بەتتەرىندە جاريالانعان.ۇلت كوسەمىمىز توڭكەرىس كەزىنە دەيىن ءتورت گازەت، ونىڭ ۇشەۋى «يرتىش»، «وميچ»، جانە دە «گولوس ستەپي» ورىس تىلىندە جاريالانسا، «قازاق» گازەتىندە تۇڭعىش رەت قازاق  تىلىمىزدەگى ماقالا ۇيىمداستىرىلدى. ال توڭكەرىستەن سوڭ قازاق تىلىندە «قازاق» گازەتىنەن سوڭ «تەمىرقازىق» جانە «شولپان» جۋرنالىنىڭ جارىققا شىعۋىنا مۇرىندىق بولىپ، 1925 جىلدان باستاپ شىعا باستاعان «جاڭا مەكتەپ»، «ايەل تەڭدىگى»، سونىمەن قاتار «ساۋلە» جۋرنالدارىنىڭ باسپا بەتىن كورۋىنە سەبەپكەر بولدى. ونىڭ العاشقى ءبىر توپ ماقالاسى «وسوبوە پرياۆلەنىە» ك «اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام» جانە  «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى» بەتتەرىندە قوس تىلدە، ياعني، قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جاريالانادى. وسى ساتتە ءبىر قىزىقتى جايتتى دا دا جازا كەتكەنىمىز ءجون بولار. جەلتوقسان ايىندا جارىق كورگەن سوڭعى ەكى ماقالاسىنا ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسىنىڭ جاس قالامگەرى «قىر بالاسى» جانە «سىن ستەپەي» دەگەن لاقاپ ات بەرەدى. كوپ ۇزاماي عالىمنىڭ ءتۇرلى بۇركەنىش ەسىمى كورسەتىلگەن تۋىندىلارىن 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسى مەن قازان بۇلىگىنە دەيىنگى ءبىر ومبىنىڭ «ستەپنوي كراي»، «وميچ»، «گولوس ستەپي»، تومسكىنىڭ «سيبيرسكايا جيزن»، سەمەيدىڭ «سەميپالاتينسكيي ليستوك»، «سەميپالاتينسكىە وبلاستنى ۆەدوموستي»، تاشكەنت قالاسىنىڭ «تۋركەستانسكىە ۆەدوموستي»، ورىنبوردىڭ «ستەپ»، «قازاق» گازەتتەرى مەن تۇڭعىش «ايقاپ» جۋرنالىنان س.پەتەربوردىڭ «سىن وتەچەستۆا»، «رەچ»، «سلوۆو»، «ناشا جيزن»، «ۆوستوچنوە وبوزرەنيە»، رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ «ۆ ميرە مۋسۋلمانستۆا» مەن «مۋسۋلمانسكايا گازەتا» جانە «سيبيرسكوە ۆوپروسى» جۋرنالىنان ءجيى ۇشىراتۋعا بولاتىن. 1923 جىلى «ك.ستەپنياك» دەگەن لاقاپ اتپەن «كەنەسارى قاسىموۆتىڭ تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار» اتتى ەڭبەگى جارىققا شىققان. بۇل ەڭبەكتى ساياساتكەر ساراپشى-تاريحشى رەتىندە كورىنىس بەرەدى. ونىڭ مالىمەتى وتكەننىڭ ماسەلەلەرىن جان-جاقتى زەرتتەپ، انىق كوز جەتكىزۋدى قاجەت ەتەدى.

    وتارشىل رەسەي يمپەرياسىنىڭ اكىمشىلىگىنىڭ ءبىزدىڭ شۇرايلى جەرلەرىمىزدى تاركىگە سالىپ، ىشكى گۋبەرنيالارىنان قونىستانىپ كەلگەن جەرسىز شارۋالارىنا ۇلەستىرىپ بەرگەنىن ۇلت كوسەمى قوس تىلدە دە بۇركەنشىك ەسىممەن جازۋعا ءماجبۇر بولدى. ونىڭ بۇركەنشىك ەسىمدەرىنىڭ انىقتالىپ، بىزگە ءمالىم بولعانى وتىزدان اسىپ جىعىلادى. كوپشىلىگى ورىس تىلىندە قولدانىلاتىنىن دا اتاپ كورسەتە الامىز. قازاق تىلىندەگى بۇركەنشىك ەسىمدەرىنىڭ تانىمالى V، ءا.ن.، عالي حان نەمەسە ءالي حان، قىر بالاسى، ارىس ۇلى. سونىمەن قاتار، ونىڭ ورىس تىلىندە دە پايدالانعان بۇركەنشىك ەسىمدەرى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي. اتاپ ايتساق، ا.ن.، سىن ستەپەي، ا.ب.، ومسكيي كازاك، ۋاك، نابليۋداتەل، چيتاتەل، ن.ش. ەسىمدەرىن اتاپ كورسەتە الامىز.

    سونىمەن قاتار، كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، ءاليحان بوكەيحانوۆ 1926-1936 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ، باشقۇرتستاننىڭ، وزبەكستاننىڭ مەرزىمدى باسپاسوزدەرىندە ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىن «ستەپنياك»، «قىر بالاسى»، «قالماقباي»، «چيتاتەل» دەگەن تۇرلىشە لاقاپ اتپەن جاريالاعان. ءوزىمىز بىلەتىندەي، كەڭەس قۇرىلىسىن قولداماي، ول ءوزىنىڭ 1920 جىلعى شەشىمىنە ادال بولىپ قالا بەردى جانە كەڭەس ۇكىمەتىنە قۇلاتۋعا تىرىسىپ، ەكى اراعا وت سالىپ، ورىنسىز جەرگە پىشىق سۇقپاي، حالىقتى كوتەرىلىسكە شاقىرمادى. ول بارلىعىن ساراپتاي كەلە:»...بىزگە نيەتتەستىك بىلدىرگەن جالعىز عانا بيلىك-كەڭەس ۇكىمەتى. ءبىز ۇزاق ۋاقىت جەكە بىرلىك بولىپ ءبولىنىپ شىعۋعا تالپىندىق، سوندا كەڭەس ۇكىمەتىنەن باسقا ەشكىم ءبىزدى قولدامادى»،-دەپ توقتادى.

    قازىرگى تاڭدا 1937 جىلعى ساياسي «تازالاۋلار» كەزىندەگى ۇلت كوسەمىنە تاعىلعان قازاقستانداعى جانە ماسكەۋدەگى پانتيۋركيستىك ورتالىقتاردىڭ جەتەكشىلەرىمەن بايلانىستا بولعان دەگەن جاڭساق اقپاراتتىڭ تەرىسكە ايتىلعانى تولىقتاي اينا قاتەسىز انىقتالىپ وتىر. جالا مەن جورامالداردىڭ مۇنداي قورىتپاسى ستاليندىك تەرميدوردىڭ قورقىنىشتى ەلەسى «ەجوۆششينا» رۋحىنىڭ كورىنىسى بولىپ سانالادى.

    ونىڭ كادەتتەر پارتياسى وك بويىنشا ارىپتەسى ۆ.ي.ۆەرنادسكيي، مەنشيەۆيكتەر وك مۇشەسى ي.م.مايسكيي دە قۋعىنداۋدان ساۋ قالدى. ونىڭ سەبەبى، ساياساتتان تىس كەتكەن ولار ءۇشىن ءستاليننىڭ اينالاسىنان قۇدىرەتتى قامقورشىلار تابىلعان بولاتىن. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ونداي قامقورشىلارى بلماعان ەدى، وكىنىشكە وراي. ول 1920 جىلدان بەرى ەش جەردە، ەشقانداي كەڭەسكە قارسىلىق دەگەنگە قاتسىقان ەمەس، شاماسى كەلگەنشە ەل مەن قوعام پايداسىن تيگىزۋگە تىرىستى. شاماسى، ول ءقايسىبىر بۇرىنعى قارسىلاسىنا نەمەسە «دوستارىنا» كەدەرگى جاساۋى مۇمكىن.

    مىنە، وسى جاعداي 1937 جىلى 26 ماۋسىمدا نكۆد قىزمەتكەرلەرىنىڭ زەينەتكەردى تۇتقىنداۋىنا اكەلىپ سوقتى. سوڭعى تەرگەۋىندە الاش پارتياسى مەن كەڭەستىك بيلىككە قارسى ارەكەتتەرىنە بايلانىستى بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الىپ، اقتىق سوزىندە:»كەڭەستىك بيلىكتى سۇيگەن ەمەسپىن، ءبىراق مويىنداۋعا ءماجبۇرمىن»،-دەپ مالىمدەدى. ۇلت زيالىسىنىڭ حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن جاساعان ەرەن ەڭبەكتەرى مەن وشپەس ەرلىكتەرى زامان جاستارى مەن كەلەر ۇرپاقتىڭ سانالى ساناسىندا ماڭگىلىك جاتتالىپ قالماق.