جارىقتىق تۇيەنى جولى اۋىر، سورى قايناعان، باعى جانباعان جانۋار ما دەرسىڭ. ويسىلقارا تۇقىمىن ءبىز عانا «جىلدان قۇر قالدىرىپ»، «كوزىن سوقىر ەتىپ»، «كوپىردەن تاياق جەگىزەمىز» دەپ جۇرسەك، «الەم حالىقتارىنىڭ ميفتەرى» اتتى ءبىر اتانعا جۇك بولارلىق ۇلكەن كىتاپتى قۇراستىرعان وقىمىستىلار وعان بۇل ارادان دا ورىن تاپپاپتى.

تىشقان ەكەش تىشقانعا دەيىن ونىڭ بەتتەرىنە «تەسىك تاۋىپ» كىرىپ كەتىپ، كولدەي ماقالانىڭ كەيىپكەرىنە اينالعان. ال تۇيە بەيشارانىڭ  «ايىر وركەشى  ەسىككە كەپتەلىپ» قالسا كەرەك. ون سەگىز مىڭ عالامداعى ماقۇلىق پەن جاندىك اتاۋلىنىڭ ءبارى تۋرالى ماعلۇمات بەرگەن ەڭ  تولىمدى ءارى الدەنەشە رەت قايتا باسىلعان ەكى تومدىق ميفولوگيالىق ەنسيكلوپەديا تۇيە تۋرالى ءلام-ميم دەپ اۋىز اشپايدى. كىنانى ءبىز عىلىمداعى باياعى «ەۋروپوسەنتريزمگە» اۋدارا سالۋدان اۋلاقپىز... ءبىراق ميفولوگيانى زەرتتەيتىن عۇلامالار تۇيەنىڭ جىلدان قۇر قالماعاندىعىن، ونىڭ تاعى دا باسقا عاجايىپ قۇپيالارى بارىن بىلمەيتىنى وكىنىشتى. ونى قازاقتىڭ جوعارىداعى ءبىر عانا ماتەلىنىڭ كومەگىمەن دالەلدەۋگە بولادى.

تۇيەنىڭ دە «ءتاڭىرىسى» بار...

بەلگىلى زەرتتەۋشىلەر س.كلياشتورنىي  مەن ت.سۇلتانوۆ «قازاقستان: ءۇش مىڭ جىلدىق شەجىرە جازبالارى» اتتى كىتابىندا (الماتى، 1992) بىلاي دەيدى: «ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءحىى-ىح عاسىرلاردا تاعى ءبىر جاڭالىق ورنىقتى، ياعني كوشپەلى شارۋاشىلىقتىڭ دامۋىنا بايلانىستى قوس وركەشتى تۇيەلەردىڭ – باكتريانداردىڭ باسى كوبەيدى. ولاردىڭ سۇيەكتەرى اندرونوۆ مادەنيەتىنىڭ ەڭ ەجەلگى قونىستارىنان تابىلدى، ال ودان  بەرگى داۋىرلەردە تۇيەگە تابىنۋ ىرگە تەپكەنى انىقتالىپ، ونىڭ قىشتان جاسالعان مۇسىندەرى مەن جارتاستاعى بەينەلەرى تىركەۋگە الىنىپ وتىر» (16-بەت).

بۇل ارادا تاريحشى-عالىمداردىڭ «قوس وركەشتى تۇيە – باكترياندى» بولەكتەپ وتىرعانى تەگىن ەمەس.

ويتكەنى وركەشىنە قاراپ اجىراتساق، تۇيەنىڭ ەكى ءتۇرى بار: جالعىز وركەشتىسى – درەمودەر، قوس وركەشتىسى – باكتريان. ال بۇل وزگەشەلىكتىڭ ءبىز ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزى بار ەكەندىگىنە نازار اۋدارايىق.

ورىس عالىمى ە.كۋزمينا ءوزىنىڭ «ءۇندىارييلار قاي جاقتان كەلگەن؟» اتتى اسا سالماقتى ەڭبەگىندە (ماسكەۋ، 1994) اندرونوۆ قاۋىمداستىعى تايپالارىنىڭ زاتتىق مادەنيەتىن زەرتتەي وتىرىپ، ءۇندىارييلاردىڭ بۇكىل ءومىر سالتىنىڭ الدىڭعى ازيا حالىقتارىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن ايىرماسى كوپ ەكەندىگىن جان-جاقتى دالەلدەيدى دە، ولاردى ەۋرازيا ايماعىنىڭ جۇرتتارىمەن، اسىرەسە اندرونوۆتىقتارمەن تۋىستىرادى. سونداعى ءبىر بايقاعان ەرەكشەلىگى تاعى دا تۇيە تۇلىگىنە قاتىستى بولىپ شىعادى.

زەرتتەۋشىنىڭ ءوز سوزىنە جۇگىنەلىك: «ءۇندىاريي ەتنوسىن ناقتى ارحەولوگيالىق مادەنيەتپەن بايلانىستىرۋداعى كەلەسى قادام – ءۇندىيراندىقتاردىڭ مادەنيەتىن باسقا ۇندىەۋروپالىقتاردان انىق اجىراتىپ بەرەتىن ەتنيكالىق بەلگىلەردى تابۋعا تىرەلۋى ءتيىس. مۇنداي ەتنيكالىق بەلگىلەردىڭ قاتارىنا بارلىق ۇندىەۋروپالىق  حالىقتاردىڭ ىشىنەن تەك ءۇندىيراندىقتاردىڭ عانا شوشقانى قولعا ۇيرەتپەگەندىگى جانە قۇرباندىققا شالماعاندىعى، ونىڭ ەسەسىنە – قوس وركەشتى تۇيەلەردى اسىراپ، وسى جانۋارعا تابىنعاندىعى تۋرالى مالىمەتتەردى جاتقىزۋعا بولادى. مەنىڭ بىلۋىمشە، قولا عاسىرىندا اندرونوۆ مادەنيەتىنە  قاراستى جۇرتتار عانا شوشقا باعۋمەن اينالىسپاعان. بارلىق ءۇندىيراندىقتاردىڭ مادەنيەتىندە قوس وركەشتى تۇيەگە تابىنۋ سالتى – وتقا تابىنۋ سالتىمەن قاتار دامىعان.

بۇعان كەرىسىنشە، الدىڭعى ازيا حالىقتارى ءتىپتى اسسيريالىقتاردىڭ داۋىرىنە دەيىن جالعىز وركەشتى تۇيەنى عانا بىلگەن جانە بۇل مالدى ەشقاشان ءقادىر تۇتپاعان. ءۇندىيراندىقتاردان باسقا، ۇندىەۋروپالىق حالىقتاردىڭ بىردە-بىرىندە تۇيەمەن ەجەلدەن تانىستىعى جانە وعان تابىنعاندىعى تۋرالى ەشقانداي دەرەك جوق.  ءۇندىيراندىقتاردان وزگە، ۇندىەۋروپالىقتاردىڭ  تىلدەرىندە كەزدەسەتىن تۇيە اتاۋى كەيىنگى زامانداردا سەميتتىڭ جالعىز وركەشتى تۇيەنى بىلدىرەتىن -  gamal سوزىنەن الىنعان. ءۇندىيران تىلدەرىندە قوس وركەشتى تۇيەنى سيپاتتايتىن ورتاق ءسوز بار، ول: ۇندىشە – ușțra، اۆەستاشا – ūstra؛  vah – «ساۋلە شاشۋ» نەمەسە «تاسۋ» دەگەن ماعىنادان شىعادى» (222-بەت).

ءسويتىپ، تۇيە مالىنا قارىم-قاتىناسىنان-اق ءۇندىيراندىقتاردىڭ مادەنيەتىنىڭ اندرونوۆ مادەنيەتىمەن جاقىندىعى تانىلادى.

شارۋاشىلىق قالپىنىڭ (قوس وركەشتى تۇيەنى قولعا ۇستاۋ) عانا ەمەس، دۇنيەتانىمىنىڭ ۇقساستىعى دا ايقىن كورىنەدى (تۇيەگە تابىنۋ=وتقا تابىنۋ). باسقا جۇرتتاردان، اسىرەسە جالعىز وركەشتى تۇيە مىنگەن الدىڭعى ازيا جۇرتتارىنان وزگەشەلىگى بايقالادى. بۇل – بىزگە ارحەولوگيا عىلىمى تاۋىپ بەرگەن ولجا. تۇيەنىڭ مۇسىندەرى وڭتۇستىك ورال بويىنداعى، مينۋسين ويپاتىنداعى قازىندىلاردان، وزىمىزدە - سىردىڭ تومەنگى اعىسىنداعى ءۇيقاراق قورىمىنان تابىلعان. 

بۇعان قوسا، كاۆكازدىق عالىم ب.كالويەۆتىڭ: «ارمەنيادا قوس وركەشتى تۇيەنى ءوسىرىپ-باققان، بۇل سالت سونداي-اق قازاقتارعا، قالماقتارعا جانە نوعايلارعا ءتان. ءبىر ەسكەرەتىن نارسە، جالعىز وركەشتى تۇيە سۋىققا شىدامايدى، ال قوس وركەشتى تۇيە – كەرىسىنشە – اۋاسى ىستىق جەردە ءومىر سۇرە المايدى.  سوعان قاراپ، ءبىز ولاردى ارمياننىڭ تاۋلى ايماقتارىنا سولتۇستىكتەن كەلگەن دەپ بولجاي الامىز»، – دەگەن «مويىنداۋلارى» دا جوعارىداعى عىلىمي پىكىرلەردى راستاي تۇسەدى (سولتۇستىك كاۆكاز حالىقتارىنداعى مال شارۋاشىلىعى. ماسكەۋ، 1993، 15-بەت). ءبىرقاتار زەرتتەۋشىلەر باكترياننىڭ تەك مونعوليا، قازاقستان جانە تۇرىكمەنستاندا عانا مەكەندەگەنى جايىندا جازادى.

ءسويتىپ، قوس وركەشتى تۇيەنىڭ «تاڭىرىلىك» سيپاتى بار ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتتى. ە.كۋزمينانىڭ زەرتتەۋى ارقىلى، وعان سىيىنۋدىڭ وتقا تابىنۋمەن قاتار ورىن العاندىعىن دا بىلدىك. جانە وسى جانۋاردىڭ ەسكى ءۇندىيراندىق اتاۋىندا «ساۋلە شاشۋ»، «جارىق شىعارۋ» ءمانىنىڭ بولعاندىعىن دا باعامدادىق. بۇل دا جايدان-جاي ەمەس ەكەن.

مىسالى، «ەشكىولمەس تاۋىنداعى جارتاسقا سالىنعان بەينەلەر» اتتى زەرتتەۋىندە (الماتى، 1991)  ا.مارياشيەۆ پەن ا.روگوجينسكيي: «باتىس جەتىسۋ، وڭتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستاننان تابىلعان پەتروگليفتەردە باكترياننىڭ بەينەسى كەڭ تاراعان... وقشاۋ تۇرعان بەينەلەردىڭ اراسىنان – وركەشتەرىنەن قىسقا سىزىقتار تۇرىندەگى «ساۋلەلەر» شاشىراعان تۇيەنىڭ سۋرەتى كوزگە ايىرىقشا كورىنەدى»، – دەپ جازادى (33-بەت).  مونعوليانىڭ دۇربەلجىن، تايحار-گۋلۋن، حاۆسگايت، ت.ب. جەرلەرىندەگى جارتاستاردان دا تۇيەنىڭ وسىنداي سۋرەتتەرى ءجيى جولىعادى.

ەندەشە، ەجەلگى پەتروگليفتەردەگى ايىر وركەشتەرىنىڭ اراسىنان «ساۋلە» شاشىراپ تۇرعان تۇيەلەردىڭ بەينەسى ميفتىك «كۇن ءتاڭىرىسىن» (سوليارنوە بوجەستۆو) سيپاتتايدى.

قازاقتا: «كارى كىسى تۇيەشىل» دەگەن ماتەل بار. بۇل – «جاسى ۇلعايعان ادام ءتاڭىرشىل (قۇدايشىل) كەلەدى» دەگەندى بىلدىرەتىندىگىن اڭعارۋ وڭاي. قورقىت پەن اساندى ميفتىك تۇيە - جەلماياعا مىنگىزىپ قويعانىمىزدا دا  كونە تۇسىنىكتەردىڭ جاڭعىرىعى، باعزى ۇعىمداردىڭ سىلەمى جاتىر. ايتا بەرسەك، بۇل تاراپتاعى مىسال – شەكسىز...

قىسقاسى، ءبىزدىڭ ماتەلىمىزدەگى «تۇيە» – جاي تۇيە ەمەس، كۇن ءتاڭىرىسى كەيپىندەگى تۇيە.

احۋرا مازدادان – كورمەسكە دەيىن

احۋرا مازدا –  ءۇندىيراندىق زورواستريزمدەگى ەڭ باستى قۇداي. ول «اۆەستادا» وسىلاي دەلىنسە، كونە پارسىشا – اۋرامازدا، پەحليەۆييشە – ورمازد اتالادى. احەمەنيد ءداۋىرىنىڭ مۇرالارىندا (ب.ز.د. ءۇى-ۇ عاسىرلار) اتى بىرگە – احۋرامازدا تۇرىندە جازىلعان. ال ساق تىلىندە «urmaysde» اتالىپ، «كۇن» دەگەن ماعىنا بەرگەن. ءزورواستريزمنىڭ نەگىزىندە وتقا تابىنۋ جاتقانىن ەسكەرسەك، بۇعان تاڭ قالا قويمايمىز. قازاق تىلىندەگى «مازداق» ءسوزىنىڭ وتپەن بايلانىستىلىعى دا ايقىن («مازداپ جانۋ»).

ءقازىر ءبىرقاتار ميفتانۋشى-عالىمدار «احۋرامازدا» ءسوزى ءبۋدديزمدى قابىلداعان سوعدىلىقتار ارقىلى «حۋرمازتا» ۇلگىسىندە ورتا عاسىرلاردا ۇيعىرلار مەن مونعولدارعا، سودان تۇركى تايپالارىنا وتكەندىگىن ايتادى.

مونعول-مانچجۋر-تيبەت-بۋريات-التاي-تۋۆا پانتەونىنداعى ءتاڭىرى – حورمۋستانىڭ اتى ءار تىلدە ءارقالاي دىبىستالادى. مىسالى: حۋرماس، حيرمۋس، حيرماس، حەرمۋس، تيۋرماس، كۋربۋستۋ، كۋربۋستان، حورمۋسدا، ت.س.س. ءتىپتى التاي تىلىندە ول ادامزاتقا زيان شەككىزەتىن – «كورموس» اتتى كەسىرلى كۇشكە اينالىپ كەتكەن. ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان ماتەلدەگى «كورمەس» تە وسى قاتاردان تابىلاتىنعا ۇقسايدى. سوندا ول دا ءتاڭىرىنى تانىتىپ تۇرعانى بەلگىلى بولدى.

ءبىراق بۇل اتاۋ بىزگە ءۇندى اينالىپ، تيبەت پەن التاي اسپاي-اق، مۇنان الدەقايدا بۇرىنىراق جەتتى مە دەگەن ويىمىز بار. جوعارىدا «احۋرا مازدانىڭ» ارعى بابامىز – ساق تىلىندەگى اتالىمى مەن ماعىناسىن كوردىڭىزدەر. قازاق تىلىندە «احۋر»، «حۋر»، «ور»، «ۋر»، ت.س.س. سوزدەرگە ۇندەس دىبىستالىپ، وت پەن كۇنگە بايلانىستى ايتىلاتىن نەمەسە سولاردى سيپاتتايتىن قىزىل ءتۇستى  ءارى ءتاڭىرىنىڭ يەلىگىن بىلدىرەتىن سوزدەر بارشىلىق. مىسالى، قىرمىزى، قۋىرماش، ورماش (كىسى اتى)، ءورت، ت.ب. بۇلاردىڭ ءاربىرىنىڭ ەتيمولوگياسىن، ياعني شىعۋ توركىنىن تاراتىپ جاتپاي-اق، بىرەۋىن عانا ءسوز ەتەلىك.

ءبارىنىڭ ىشىنەن «ءوزىمىزدىڭ» تۇيەگە قاتىستى «وركەش» اتاۋىن الساق، ونىڭ «ءور» دەگەنى دە، «كەش» دەگەنى دە كۇندى بىلدىرەدى.

مىسالى، كۇنقياش دەگەن كىسى ەسىمى بار. مۇنداعى «قياش» (قۇياس، قۇياش) ءسوزى – «كۇن» ماعىناسىندا. سوندا ول كىسىنىڭ اتى «كۇن-كۇن» ۇعىمىندا بولادى. سول سەكىلدى، «كۇن» ماعىنالارى بار «ءور» جانە «كەش» («قۇياشتىڭ» دىبىستىق وزگەرگەن ءتۇرى) بۋىندارىنان قۇرالعان «وركەش» اتاۋى دا «كۇن-كۇن» دەگەنمەن بىردەي، ياعني قوس وركەشتى تۇيەنىڭ «كۇن تاڭىرىلىك» سيپاتىن اشىپ تۇر.

مۇنىڭ بارلىعىن ەجىكتەپ جاتقانىمىزدىڭ سەبەبى – «كورمەس» اتاۋىنىڭ سوعدىلىق «حۋرمازتادان» ەمەس، ارييلىك «احۋرا مازدادان» تىكەلەي جەتۋ ىقتيمالدىعىن دالەلدەگىمىز كەلگەنى.

سايىپ كەلگەندە، ماتەلدەگى كورمەس تە، تۇيە دە – كۇن قۇدايلارى. ءبىر اينانىڭ ەكى بەتى سەكىلدى. ءبىراق كورمەستىڭ دارەجەسى جوعارى. ويتكەنى ول تۇيەنى «كورمەيدى». نەگە؟ گاپ وسىندا.

 «ورازدىنىڭ ون ۇلى...»

ەپوستىق جىرلاردا: «ورازدىنىڭ ون ۇلى» دەگەن جول ءجيى قايتالانادى. ەندى مۇنداعى «ورازدى»-نىڭ ارعى جاعىندا «احۋرا مازدا» تۇرعاندىعىن ايتقىمىز كەلەدى. ال ونىڭ «ون ۇلى» دەگەن  نەنى مەڭزەيدى؟

البەتتە، بۇل ارقىلى مۇشەلگە ەنگەن حايۋاناتتار تۇسپالدانعان (ون ەكىنىڭ ونعا قىسقارۋى پوەتيكالىق دۇنيە ءۇشىن قالىپتى جاعداي).

مۇشەل بولسا، استرولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، كۇن جۇيەسىندەگى ەڭ ۇلكەن - ەسەكقىرعان (يۋپيتەر) پلانەتاسىنىڭ قوزعالىسىن باقىلاۋدان تۋعان. ول  كۇندى 12 جىلدا ءبىر اينالىپ شىعادى. ءارى بۇل پلانەتانىڭ 12 سەرىگى بار.

وسى جەردە تاعى دا الدىمىزدان تۇيە شىعادى. «ونى اڭقاۋلىعىنىڭ سالدارىنان جىلدان قۇر قالعان، ءسويتىپ مۇشەلگە كىرمەگەن» دەپ ءجۇرمىز. شىندىعىندا، ەل ىشىندە باسقا دا اڭىز بار. ول بويىنشا، تۇيە جىلدان قۇر قالماعان. ويتكەنى ونىڭ تۇلا بويىندا مۇشەلگە ەنگەن 12 حايۋاناتتىڭ ءبىر-بىر مۇشەسى بار. بارلىعى جينالىپ، تۇيەنى قۇرايدى. سوعان قاراعاندا، تۇيە – مۇشەلدىڭ ءوزى. تاڭىرىلىك سيپاتقا يە بولىپ تۇرعانى دا سودان. ءبىراق ول ەسەكقىرعان پلانەتاسىنىڭ جۇيەسىنە عانا بيلىگى جۇرگەن كۇن قۇدايى ىسپەتتى.

... ءالقيسسا، زامان وزگەرىپ، زورواستريزم ءدىنى ىرگە تەپكەن كەزدە، ساتۋرن پلانەتاسىنىڭ قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن – ارييلاردىڭ 32 جىلدىق جاڭا مۇشەلى دۇنيەگە كەلدى.

بۇدان بىلاي اسپان الەمىندە احۋرا مازدانىڭ (كورمەستىڭ دەي بەرىڭىز) جەكە-دارا ۇستەمدىگى ورنادى. تۇيەنىڭ «جىلدان قۇر قالاتىنى» – سول تۇس.

«كورمەس تۇيەنى دە كورمەس» بولدى... ءبىراق، ءبىر عاجابى، احۋرا مازداعا سىيىنىپ، ءزورواستريزمنىڭ نەگىزىن قالاعان دەيتىن زاراتۋشترانىڭ ءوز ەسىمى «كارى تۇيە باققان كىسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن...

امانتاي ءشارىپ