شىعىستاعى كورشىمىز جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىندا ەكى ميلليونعا تارتا قازاق دياسپوراسى تۇرادى. ميلليارد حالىقتىڭ ىشىندە عۇمىر كەشىپ جاتسا دا، جۇڭگو قازاقتارىنىڭ ءسالت-داستۇر مەن ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتارعا بەرىكتىگى ىلعيدا ايتىلىپ كەلەدى. الايدا ولاردىڭ حان ۇلتى بيلەيتىن جانە اسا زور قىتايلاسۋ ءجۇرىپ جاتقان مەملەكەتتە ۇلتتىق بولمىسىنان ايىرىلماي ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنىڭ باستى سەبەبى مادەنيەتى مەن حالىقتىق قۇندىلىقتارىن جەتكىلىكتى ناسيحاتتاي الۋىندا. قازاقپارات اگەنتتىگى "قىتايداعى قازاقتاردىڭ رۋحاني الەمىن بايىتىپ وتىرعان تەلەارنالار" اتتى ماقالا جاريالدى. وندا تاۋلىگىنە 24 ساعات ەفيرىن قازاق ءتىلدى رەسۋرستارعا ارناپ وتىرعان شىڭجاڭ تەليەۆيزياسى 3 ارناسىمەن قاتار قازاق ايماقتارىنىڭ ورتالىقتارىندا «ىلە تەلەارناسى»، «التاي تەلەارناسى»، «تارباعاتاي تەلەارناسى» قازاقشا باعدارلامالار تاراتاتىنى، سونىمەن بىرگە ءۇش ايماققا قارايتىن 22 اۋدان كۇندەلىكتى جەرگىلىكتى جاڭالىقتارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزەتىنى ايتىلعان. قازاقستاندا 2011 جىلى قىركۇيەكتەن بەرى عانا جالعىز تەلە ارنا "قازاقستان" قازاق ءتىلدى ارنا بولىپ ەل اۋماعىنا تارالۋدا. ال شىڭجاڭ قازاقتارىنا تارايتىن شىڭجاڭ-3 ارناسى 1985 جىلدان بەرى تەك قازاق تىلىندە قىزمەت ەتىپ كەلەدى ەكەن. تومەندە قازاقپاراتتىڭ تولىق ماقالاسىن ۇسىنامىز:
بۇگىنگى كۇنى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ دامۋىن، رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ جاڭارىپ، تولىعۋىن شەتەلدە تۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ دا ورتاق ەڭبەگىنەن بولە قاراي المايمىز. ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرى تاعدىر جازۋىمەن شەت مەملەكەتتەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ولار بوتەن جۇرتتا وتىرسا دا مادەنيەتى مەن ءسالت-داستۇرىن ساقتاۋعا، زامانا كوشىنەن قالماۋعا تىرىسىپ، سول تالپىنىستارىمەن ءبۇتىن قازاق ەلىنىڭ وركەنيەتىنە وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. سونىڭ جارقىن ءبىر مىسالى - قىتايداعى قازاقتار.
بۇقارالىق اقپارات كەڭىستىگىنە العاشقى قادامى 1935 جىلى شىققان «التاي» گازەتىنەن باستالاتىن قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ ءقازاقتىلدى تەليەۆيزياسى كەلەر جىلى 30 جاسقا تولماق.
شىنجاڭنىڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنا كىرەتىن، ياعني، التاي، تارباعاتاي، ىلە ايماقتارىنا قاراستى 22 اۋدان، 5 قالا قازىرگى كەزدە قىتايداعى قازاق ۇلتىنىڭ شوعىرلى قونىستانىپ وتىرعان جەرلەرى. بۇدان باسقا ىشكى قىتايدىڭ باتىسىنداعى تيبەت ۇستىرتىمەن شەكتەسەتىن گانسۋ ولكەسىندە كەزىندەگى تۇركياعا اۋا كوشكەن قازاقتاردان ءبولىنىپ قالعان ەلدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى اقساي قازاق اۋدانىندا تۇرىپ جاتىر. سول قىتايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 2 ميلليونعا جۋىق قانداستارىمىزدىڭ رۋحاني قاجەتىنە باعىتتالعان قازاق تىلىندەگى تەليەۆيزيا باعدارلاماسىنىڭ العاش كوگىلدىر ەكرانعا جول تارتۋى قازاق كورەرمەندەرىن ءبىر سەرپىلتىپ تاستاعان ەدى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، تۇڭعىش گازەتتىڭ وقىرمانمەن جۇزدەسۋى 1935 جىلدان باستاۋ السا، ءقازاقتىلدى راديو 1955 جىلى ەفيرگە شىعىپتى. ال قازاق تىلىندەگى تەلەارنا 1985 جىلدان بەرى ءوز كورەرمەندەرىمەن تۇراقتى جۇزدەسىپ كەلەدى. «ەشتەن كەش جاقسى» دەمەكشى، اقپاراتتىڭ باسقا سالالارىنا قاراعاندا كەشىرەك قولعا الىنسا دا، وسى ۋاقىتتار ىشىندە اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا تۇرار ءبىراز جۇمىستاردىڭ باسىن قايىرعان.
ءقازىر شىنجاڭ تەلەديدارىنىڭ قازاقشا 3ء-شى ارناسىنىڭ كوركەمونەر ءبولىمى «شاراپات»، «بالاۋسا»، «جاس داۋرەن»، «كەرۋەن سازى» سياقتى ءتورت ءتول ايداردىڭ شىرايىن جىلدان-جىلعا ارلەندىرىپ كەلە جاتسا، قوعامدىق تاربيە ءبولىمى «شالقار»، «اۋىل اياسىندا»، «زەردە» دەپ اتالاتىن ءتول باعدارلامالارىن كورەرمەندەرمەن قاۋىشتىرىپ وتىر. ۋاقىت كوشىمەن بۇل باعدارلامالار جان-جاقتى كەمەلدەنىپ، جاڭا باعدارلامالارمەن تولىعىپ قازاق كورەرمەندەرىنىڭ قاجەتتىلىگىن مەيىلىنشە تولىق قامتۋدى وزەكتى ماقسات ەتىپ كەلەدى.
قازاقشا كينو، تەلەفيلم اۋدارىپ-دىبىستاۋ ءبولىمى 2004 جىلدان باستاپ، جىلدىق اۋدارىپ-جاساۋ ونىمدىلىگىن 550 سەرياعا جەتكىزدى. 3ء-شى ارنا قازاق رەداكسياسى بەيجىڭدەگى ورتالىق تەلەديداردىڭ «مەملەكەتتىك، حالىقارالىق حابارلارىن»، «اعىم جاڭالىقتارىن» ۋاقىتىلى اۋدارىپ تاراتسا، اقپارات ورتالىعىنىڭ قازاق رەداكسياسى ونى جەرگىلىكتى «شىنجاڭ حابارلارىمەن» تولىقتىرىپ، قازاق كورەرمەندەرىنە الەمنىڭ، ەل ءىشىنىڭ، جەرگىلىكتى جەردىڭ كۇندەلىكتى جاڭالىقتارىمەن ۋاقتىلى تانىستىرۋ بورىشىن ابىرويمەن اتقارۋدا. سونىمەن بىرگە، ءۇرىمجى قالاسىندا تاعى دا ەكى قازاق ءتىلدى تەلەارنا جۇمىس جاسايدى. ولار 1993 جىلى قاراشادا قۇرىلعان شىنجاڭ سىمدى (كابىلدىك) تەليەۆيزياسىنىڭ قازاق تىلىندەگى 8-ارناسى، جانە 2004 جىلى جەلتوقساننىڭ 30-ىندا اشىلعان بالالارعا ارنالعان 12ء-شى ارناسى. بۇل ەكى تەلەارنانىڭ قۇرىلۋى سونداعى زيالى قاۋىم مەن بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان ەل اعالارىنىڭ بەلسەندى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە ىسكە اسىپ وتىرعانىن ايتۋ كەرەك.
دەمەك، جۇڭگو، قازاق، ۇيعىر تىلدەرىندە حابار تاراتاتىن ونشاقتى تەلەارنانىڭ باسىن قۇرايتىن شىنجاڭ تەلەديدارىنىڭ ءقازاقتىلدى باعدارلامالارىنىڭ ەفيردەگى ۋاقىتى تاۋلىگىنە 33 ساعاتقا جەتىپ وتىر. مۇنىڭ 17 ساعاتى 3ء-شى ارنادا، 12 ساعاتى 8ء-شى ارنادا، 4 ساعاتى 12ء-شى ارنادا (جۇڭگو، قازاق، ۇيعىر تىلدەرىندە باعدارلاما دايىندايتىن بالالار ارناسى) بەرىلىپ كەلەدى. ءقازىر شىنجاڭ تەلەديدارىندا قازاقشا باعدارلامالار جۇمىسىمەن اينالىساتىن 250-دەن ارتىق قىزمەتكەر بار.
شىنجاڭ ولكەسىنىڭ ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىنداعى وسى تەلەارنالاردان بولەك، قازاق ايماقتارىنىڭ ورتالىقتارىندا «ىلە تەلەارناسى»، «التاي تەلەارناسى»، «تارباعاتاي تەلەارناسى» قازاقشا باعدارلامالار تاراتادى. سونىمەن بىرگە ءۇش ايماققا قارايتىن 22 اۋدان كۇندەلىكتى جەرگىلىكتى جاڭالىقتاردى قازاق تىلىندە جۇرگىزەدى.
قىتايداعى قازاق اعايىنداردىڭ رۋحاني الەمىن ءارتۇرلى اقپاراتتارمەن بايىتىپ كەلگەن ءقازاقتىلدى وسى تەلەارنالاردىڭ بۇگىنگىدەي دەڭگەيگە كوتەرىلۋى اۋىزبەن ايتا سالۋعا ارينە جەڭىل. ونىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، قارا جۇمىسىنان باستاپ باسشىلىق قىزمەتتەرىنە دەيىن ەڭبەك ەتكەن قانات ەرەجەپ ۇلى، ىدىرىش قايسا ۇلى، ەمەن اڭداماس ۇلى، لامەتقان ءابىلقان ۇلى، قانات تولەش ۇلى سەكىلدى ازاماتتاردىڭ جانە ءار سالا ماماندارىنىڭ قاجىرلى ىزدەنىستەرى مەن ۇجىمدىق قىزمەتتىڭ جەمىسى دەپ قاراۋىمىز كەرەك.
قانداي مەملەكەت بولماسىن، وزدەرىنىڭ ىشكى ساياساتىن، يدەولوگيالىق ۇگىت قىزمەتىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالى ارقىلى قوعامعا ءسىڭىرۋدى باستى ماقسات ەتەتىنى اقيقات. قىتايداعى ۇكىمەت قاراماعىنداعى قازاق تەلەارناسىنىڭ دا وسى قاعيدانى ۇستانارى انىق. دەگەنمەن، سونداعى قانداستارىمىز ءۇشىن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ كۇرەتامىرى - ءتىلىمىزدىڭ قوعامداعى ومىرشەڭدىگىن ساقتاۋ جانە دامىتۋ، قازاقي سالت-داستۇرلەردىڭ دارىپتەلۋى، قايتا جاڭعىرۋى جولىندا ءقازاقتىلدى تەلەارنانىڭ اتقارار ءرولى بارىنەن دە ماڭىزدى. ونى وسى تەلەارنالاردىڭ كورەرمەنگە ۇسىنىپ وتىرعان قازاقي بوياۋى قانىق باعدارلامالارىنان بايقاۋعا دا بولادى.
ءسوزىمىزدى قورىتا ايتساق، قىتايداعى قازاق تەلەارنالارىنىڭ بولاشاقتا دا ءوز جولىنان جاڭىلماي ساليقالى ءىسىن ارى قاراي جالعاستىرا بەرۋى سونداعى قازاق قاۋىمى ءۇشىن ۇلكەن مەرەي. سونىمەن قاتار، الەم قازاقتارىنىڭ ارقا سۇيەر جالعىز وتانى - قازاقستان مەملەكەتى ءۇشىن دە ماقتانىش جانە قولداپ، قۋاتتاۋعا تۇرارلىق ماڭىزدى ءىس.
قازاقستان مەن جۇڭگو ەكى ەل باسشىلارىنىڭ «جىبەك جولى» اتتى جاڭا سەرپىن العان، اۋقىمدى باعدارلامالارى اياسىندا قالىپتاسىپ وتىرعان، ءتۇرلى سالالاردا ورىن العان قارىم-قاتىناستارى ءوز ومىرشەڭدىگىن ايگىلەپ وتىر. شەتتەگى قازاق تەلەارنالارى مەن وتاندىق ارنالاردىڭ ءوزارا ارىپتەستىك بايلانىستارى دا وسى تۇرعىدا جولعا قويىلىپ، تاجىريبە الماسىپ تۇرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
باقىتجول كاكەش
قازاقپارات اگەنتتىگى
پىكىر قالدىرۋ