ءار ۇرپاق وزىنە ارتىلعان جۇكتى جەتەر جەرىنە

 اپارىپ تاستاعانى دۇرىس، ايتپەگەن دە، بولاشاق

ۇرپاعىمىزعا اسا كوپ جۇك قالدىرىپ كەتەمىز...

ءاليحان بوكەيحانوۆ

“ءپىشىنى شار ءتارىزدى دومالاق جەر قازاقتىڭ اتا-مەكەنى”- دەپ ءاليحان بوكەيحانوۆ ايتقانداي دومالانعان دوپتاي زامانا ءبىر كەزدەرى الاش وردانى مۇلدە تاريح ساحناسىنان قۇرتۋدى ويلاپ، ونىڭ اتىن اۋىزعا الۋعا تىيىم سالعان بولسا، مىنە، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا الاش ارىستارىن ارداقتايتىن بولدىق. دومالانعان دوپتاي تاعدىر تاس باۋىرىنا باسىپ، كۇن كوزىنەن تاسادا ۇستاپ كەلگەن الاش رۋحى كوكجيەكتەن كوتەرىلگەن كۇندەي بىرتىندەپ كوتەرىلىپ، بيىكتەپ كەلەدى، ءالى كۇللى قازاق دالاسىنىڭ رۋحاني اسپانىنا دا اينالار... 

ءقازىر الاش تۋرالى جازۋ مەن  ايتۋ ءبىر ءتۇرلى قوعامدىق سيپات العانداي بەلەڭ الىپ بارادى. ارينە بۇل قۇپتارلىق قۇبىلىس. وشكەنىڭ جانىپ، ولگەنىڭ ءتىرىلدى -دەگەن وسىنداي-اق بولار. سەبەبى، الاش رۋحى - ول قازاقتىڭ ساناسى مەن نامىسىن، ەكونوميكاسى مەن ءبىلىمىن، ءتىلى مەن ءدىنىن، ەرلىگى مەن ەلدىگىن ەڭ بيىككە كوتەرەتىن، ەڭ سەنىمدى ءارى جانىنا جاقىن قۇدىرەت. بىلايعى كوز-قاراقتى الاش بالاسىنا الاش وردانىڭ ومىرگە كەلۋى، ماقساتى مەن مىندەتى، سول جولداعى تار-جول تايعاق كەشۋى، ەڭ سوڭىندا ارىستاردىڭ ايانىشتى، الايدا، ونەگە، ۇلگىگە تولى تاعدىرلارى بەلگىلى.

الاش ۇكىمەتىنىڭ العا قويعان باستى ۇستانىمدارىنان-اق ولاردىڭ ۇلى ماقسات-مۇددەسىن تۇسىنەمىز. بۇل ۇستانىمدار مىنالار:  حالىقتىڭ باي، كەدەي، ورتاشا تاپ بولىپ ءبولىنۋىن قولداماعان؛ جەردى ساتۋعا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولعان؛ جەردىڭ استى مەن ۇستىندەگى بايلىقتاردى قازاقتىڭ ءتول مەنشىگى دەپ تانىعان؛ قازاقتى يندۋستريالدى ەل ەتىپ، قولىنداعى بارىن ءوز پايداسىنا جاراتۋىن كورسەتكەن؛ قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل -دەپ بىلگەن؛  مەملەكەت قۇرۋدا ۇلتتىق ءسالت-داستۇردى ساقتاي وتىرىپ جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ەل بولۋدى كوزدەگەن.

امال نەشىك، ارادا ءبىر عاسىر، ەگەمەندى ەل بولعانىمىزعا شيرەك عاسىر وتسەدە، وسى ماسەلەلەر ءالى دە كۇن تارتىبىندە تۇر. بۇل نە سوندا، ءبىر عاسىردا شەشىلمەيتىن نە قىلعان كۇرمەۋى كوپ ماسەلە ەدى؟ بۇل ماسەلە ەندى قانشا عاسىرعا جالعاسار ەكەن؟ ونى شەشۋدىڭ جولى ءسىرا بار ما؟ ءوز ءداۋىرىنىڭ كىلەڭ جۇرەگىندە يمانى، ساناسىندا ءبىلىمى، بويىندا قايرات، ويىندا وتانشىلدىعى بار جاقسىلارى مەن جايساڭدارىنىڭ جانىن العان ماسەلە ەكەنىن ەسكەرگەندە 100 جىلعا جۇك بولار سالماعى بەك اۋىر، جاۋاپكەرشىلىگى مىڭ باتپان دۇنيە بولىپ تۇر عوي.

الاشتىڭ ارىستارى وسى ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ جولىن قاراستىرعان جانە يەك ارتۋعا بولاتىن جولىن دا انىقتاعان. ول جولدىڭ ءبىرى - بىرلىك پەن ەلدىكتىڭ تۋىن اسقاقتاتۋ. مۇنداعى بىرلىك - تورتكۇل دۇنيەدەگى ءيسى قازاقتىڭ باسىنىڭ قوسىلۋى بولسا، ەلدىك - سول ەلدىڭ اۋىز بىرشىلىگى. وعان الاش ۇكىمەتىنىڭ تەك، قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ عانا مۇددەسىن عانا ەمەس، كۇللى قازاق ەلىنىڭ قامىن جەگەن ىستەرى دالەل بولادى. مىسالى، 1918 جىلى جازدا قىتايعا قۇرامىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، سادىق امانجولوۆ، رايىمجان مارسەكوۆتەر بار ءبىر توپ ادامنىڭ ساپارلاپ بارعانى بەلگىلى. الدە قاشان سارعايىپ، سارتاپ بولىپ قالعان 1913-1921 جىلدارى شىققان الاش وردا قايراتكەرلەرى باس بولىپ شىعارعان «سارىارقا»، «ايقاپ»، «قازاق» گەزەتتەرىنەڭ التاي-تارباعاتايدىڭ كەرەي-نايماندارى جات ەلدىڭ قاراۋىندا وتىرسا دا الاش ۇكىمەتىنە، ونىڭ قۇرىلۋىنا تىلەكتەس نيەتتەرىن ءبىلدىرىپ حات جازعانىن كورۋگە بولادى. دەمەك، احاڭدار بارۋدان ىلگەرى ارعى بەتپەن بەرگى بەت اراسىندا حات-حابار الماسىپ، گازەتتەر جەتكىزىلىپ تۇرعان. ءتىپتى، اباق كەرەيدىڭ بەتكە ۇستار داۋلەتتى ادامدارى وسى يگى ءىستىڭ جەبەۋشىسى رەتىندە قارجىلاي كومەك بەرگەنى دە سول گازەتتەر دە جازىلعان. ول بۇل كۇندەرى بەلگىلى جاعداي.  

سول تۇستارى الاش ارىستارىنىڭ جۇڭگو قازاقتارىمەن اراداعى بايلانىستى نىعايتۋدا كوزدەگەنى ەكى ماقسات بولسا كەرەك، ءبىرىنشىسى ىرگەلەس وتىرسا دا، وتى باسقا، وشاعى بولەك بولىپ جۇرگەن اعايىندى ۇلى ءىستىڭ باسىنا تارتىپ، باۋىرىنا الۋ بولسا، ەكىنشىدەن سولاردان مۇمكىندىگىنشە ءتۇرلى كومەك الۋ بولدى. جۇڭگو قارماعىندا ول كەزدە قاراعان قازاق از ەمەس ەدى ءارى مال مەن باسى قاتار ءوسىپ وتىرعان بولاتىن. بۇعان قۇنانباي اعا سۇلتان بولىپ تۇرعان (1849-1852) جىلدارى ۇكىمەت ىسىمەن قىتايدىڭ التاي ايماعىنداعى اباق كەرەيدىڭ ىشىنە بارعانداعى: قىتايعا قاراعان اباق كەرەي بالاسى ون بەس مىڭ تۇتىننەن اسىپ، داۋلەتى شالقىپ، ەلى ءوسىپ، كەگىن جوقتار ەر تۋىپ، داۋىن سويلەر بي تۋىپ، ب ا ق قونعان ەلگە اينالعان ەكەن. تءۇبى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءبىر تياناعى سولار بولار، – دەگەن ءسوزى دالەل بولادى. الايدا قۇنانباي قاجىنىڭ ءبىر رەتكى ساپارىندا تۇتاس التاي اياسىن ارالاپ شىقپاعانى انىق. سوندىقتان بۇل سان وتە از كورسەتىلگەن. سەبەبى، 1864 جىلعى “قىتاي-رەسەي باتىس-سولتۇستىك شەكارا كەلىسىمىندە” اباق كەرەي تايپاسىندا 30 مىڭ ءتۇتىن بارىن انىقتاعان. بۇل دەگەنىمىز كەمىندە 120-150 مىڭ ادام بار ەكەنىن تۇسىندىرەدى. ال جالپى جۇڭگو بويىنشا 1953 جىلى جۇرگىزىلگەن ساناقتا 509 مىڭ 375 قازاق بار دەلىنگەن. بۇل سان شىندىققا كەلەدى، سەبەبى 1911 جىلى قىتايدا 225 مىڭ قازاق بار دەگەن مالىمەت بار، ونىڭ ۇستىنە 1916 جىلى ۇلتازاتتىق كوتەرىلىس سەبەبىنەن پاتشا ۇكمەتىنىڭ قۋدالاۋىنان 300 مىڭعا جۋىق قازاق جۇڭگو اسقان. سوندا قىتايدا 1950 جىلدارى 500 مىڭنان استام قازاقتىڭ بارى راس. 

پاتشالىق رەسەي تۇسىندا قازاقستانداعى حالىق ساناعى 1830 جىلى جۇرگىزىلگەن، جالپى  1،5 ملن، بولسا، قازاقتار 1،3 ملن. بولعان. 1850 جىلى 1،7 ملن ادام بولىپ، ونىڭ 1،5 ملن. قازاقتار ەدى. 1870 جىلى  3،6 ملن. ادام بولىپ، ونىڭ 2،4 ملن-ىن قازاقتار قۇراعان.  1897-جىلعى ساناقتا قازاقستاندا 3 ملن. 392 مىڭ 751قازاق بار دەلىنسە، 1926 - جىلى ول سان 3 ملن. 627 مىڭ 612 ادامعا كوبەيگەن. دەمەك احاڭدار ساپارلايتىن كەزدە قازاقستاندا جالپى 3،5 ملن. جۋىق قازاق بولعان دەپ مەجەلەۋگە بولادى. سوندىقتان قىتايداعى جارتى ملن. قازاقتىڭ الار ورنى مەن سالماعى ايرىقشا بولعان.

قالاي ايتساقتا، 100 جىلدىڭ الدىندا الاش اراسىتارىنىڭ باستى ۇستانىم بولعان قاداۋ-قاداۋ ماسەلەلەر ءبىزدىڭ زامانىمىزدا دا ءوز ءمانىن جويماستان تەك باسقا قىرىنان كورىنىس بەرىپ وتىر. “باسىنا كۇن تۋعاندا اركىم جاقىنىن تابار” -دەگەندەي ەل باسىنا زوبالاڭ كەلگەن، حالىق تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان شاقتا ەلى ءۇشىن ەڭىرەگەن ەرلەر الىس-جاقىن جاناشىر قانداستارىنا قارا تارتىپ، قارىم-قاتىناس ورناتۋى ول زاڭدى دا، قاجەتتىلىك بولعان. “كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى”-دەيدى حالىق دانالىعى. وسى وزەكتى ماسەلەلەر، ەگەر قازاقتىڭ سانى كوبەيمەسە، ءالى تالاي ۋاقىتقا دەيىن كوكەي كەستىلىگىن جوعالتپاسى انىق. سول ءۇشىن شەتەلدەردەگى 5 ملن.-نان ارتىق قازاقتىڭ باسىن ءبىر شاڭىراق استىنا جيناۋ اسا ماڭىزدى ءارى كەزەك كۇتتىرمەس زامان تالابى.

ەلىمىز ەگەمەندىگىن العان جىلداردان بەرى اتا-جۇرتقا ءبىر ملن. نان استام قازاق كوشىپ كەلدى. بۇل دەگەنىمىز قازاقستان حالقىنىڭ كەم دەگەندە 5 جىلدىق تابيعي وسىمىنە تەڭ. ءبىراق مىناۋ ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالارلىق شەتسىز دالادا الەمدەگى بارلىق 18 ملن. قازاقتى جيناساقتا تۇتقا بولا المايتىنىمىز انىق. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ قازاقتىڭ سانىن جۋىق ارادا 70-80 ملن.عا جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. مىنە سان مەن ساپا ماسەلەسى وسى جەردە تۋىندايدى. “از بولسا دا ساز”-دەگەندەيىن، ءار قازاقتىڭ ساپاسى وتە جوعارى دەڭگەيدە بولۋى ءتيىس. اعىلشىنداردا: اعىلشىندار ماقساتى بيىك، ءبىراق سانى از حالىق قوي-دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز بار. جەر اۋدانى 243 809 كم²، حالىق سانى 63 ملن.-نان ارتىق ەل وسىلاي دەپ ايتسا، جەرى ودان ون ەسەدەي ۇلكەن، ال حالقى سانى كەرىسىنشە ودان الدە نەشە ەسە از قازاقتاردىڭ ماقساتى اعىلشىندىق ماقساتتان سونشا ەسە بيىك تۇرۋى كەرەك. وسىنداي بيىك ورە مەن كەمەلدىككە كەزىندە الاش ارىستارى جەتكەنى داۋسىز، وعان ولاردىڭ بارلىعىنىڭ سول كەزدەگى ەڭ جاقسى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەنىن، ءتۇرلى سالانىڭ مامانى ەكەنىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، جۇرەكتەرى يمانعا تولى جاندار ەكەنىن  مۇستافا شوقايدىڭ «مەنىڭ ارىپتەستەرىم بۇل دۇنيەدە جاساعان كۇناسىنىڭ و دۇنيەدە الدىنان شىعاتىنىن بىلەدى. وسىنداي ادامداردىڭ بار ەكەنىنە قۋانامىن» دەپ جازعانى ايعاقتايدى. ياعني، سول زاماننىڭ ساياسي تۇلعالارى يمان مەن اردىڭ، وبال مەن ساۋاپتىڭ بار ەكەندىگىن بىلگەن. ەگەر ولاي بولماعاندا، ولار الاش پارتياسىنىڭ: “«الاش» باعىتىنان تايمايتىن، وتىرىك ايتپايتىن، جاقىندىق تۋىسقا بۇيرەگى بۇرمايتىن، دۇنيەگە قىزىعىپ ساتىلمايتىن، شىنشىل، ءادىل، تۋرا كىسى وسى پارتياعا كىرەدى” - دەگەن قاتال دا، ءادىل ەكشەۋىنەن وتە الماس ەدى.

وسىنداي ۇلى مۇرات پەن ەلىن ءسۇيۋدىڭ اسقاق ۇلگىسىن كورسەتكەن الاش ارىستارى “ءپىشىنى شار ءتارىزدى دومالاق جەر قازاقتىڭ اتا-مەكەنى”- دەپ جانقيارلىقپەن سول كەزدەگى كەڭەس باسشىلارىنا قازاق دالاسىنىڭ تۇتاستىعىن دالەلدەپ، ساقتاپ قالماعاندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۆتونوميالى رەسپۋبليكا بولىپ قۇرىلا الماس ەدى، ولاي بولعاندا، 1991 جىلى ءوز تاۋەلسىزدىگىن الۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. الاش ۇكىمەتى نە ءبارى 3 جىلعا جەتەر-جەتپەس ءومىر سۇرسە دە، ءۇش عاسىرعا بەرگىسىز ۇلى ءىستى تىندىرىپ كەتتى.

“ءار ۇرپاق وزىنە ارتىلعان جۇكتى جەتەر جەرىنە اپارىپ تاستاعانى دۇرىس، ايتپەگەندە بولاشاق ۇرپاعىمىزعا اسا كوپ جۇك قالدىرىپ كەتەمىز. كەيىنگى ۇرپاق نە العىس، نە قارعىس بەرەدى،”-دەگەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ايتقان ءسوزى تۇتاس الاش ارىستارىنىڭ جۇرەك ءسوزى دەپ بىلگەنىمىز دۇرىس. ولار وزدەرىنە جۇكتەلگەن تاريح الدىنداعى ۇلت تاعدىرىنىڭ سالماقتى دا، جاۋاپتى جۇمىسىن جەتەر جەرىنە اپارىپ تاستادى. سول ءۇشىن دە ءبىز، الاش رۋحىن دارىپتەپ، قۇدىرەتىنە باس ءيىپ، العىسىمىزدى ايتىپ وتىرمىز. ال تاريح بىزگە جۇكتەپ وتىرعان ۇلت مۇددەسىنە قاتىستى كەزەكتى جۇمىستى ءبىز قالاي جەتەر جەرىنە جەتكىزە الامىز؟ كەيىنگى ۇرپاق بىزگە العىس ايتا ما الدە قارعىس ايتا ما؟ مىنە، 100 جىلدىق ماسەلەنىڭ وزەكتى تۇسى دا وسىندا جاتىر.   

قاستەر سارقىتقان

اباي اتىنداعى قازۇپۋ،

ەلتانۋ جانە تۋريزم كافەدراسىنىڭ دوسەنتى