ناۋرىزدىڭ 15-ىندە، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنە ارنالعان عىلىمي كونفەرەنسيادا احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قمۋ پروفەسسورى، جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اقىلبەك شاياحمەت قوستانايدان ارنايى كەلىپ بايتۇرسىنوۆ مۇراسى تۋرالى بايانداما جاسادى. ءبىز تومەندە جاريالايتىن بايانداماسىنان سوڭ كونفەرەنسياعا جينالعان جۇرتقا الاشتانشۋى عالىم تۇرسىن جۇرتباي اقىلبەك قوجا ۇلىنىڭ الاش قايراتكەرى ەلدەس ومار ۇلىنىڭ نەمەرەلەس نەمەرەسى بولىپ كەلەتىن تۋىستىعىن ايرىقشا ايتىپ تانىستىردى. «قامشى» ءتىلشىسى بايانداما ىشىندە ايتىلعان ەلدەس ومار ۇلىنىڭ جارىق كورمەي جاتقان ەڭبەكتەرى تۋرالى اقىلبەك قوجاۇلىنان سۇراپ ءبىلدى.
بيىلعى جىلى الاش ۇلتتىق اۆتونومياسىنىڭ، الاش پارتياسىنىڭ جانە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولاتىنى بەلگىلى. سونىمەن قاتار ءبىرقاتار الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دە مەرەيتويى قاتار كەلە جاتىر. ولاردىڭ ءبىرى قازاق حالقىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن الاش ارىسى ەلدەس ومار ۇلىنىڭ تۋعانىنا دا 2017 جىلى 125 جىل تولادى.
اقىلبەك قوجا ۇلىنىڭ قولىندا كولەمى 342 بەت ەلدەس ومار ۇلىنىڭ شىعارمالار جيناعى باسپاعا دايىن تۇر. ەلدەس ومار ۇلىنىڭ شىعارمالار جيناعىن (قۇراستىرعان اقىلبەك شاياحمەت جانە مارات شۋاقايەۆ) شىعارۋ تۋرالى اقىلبەك قوجا ۇلى جوعارى جاقتاعى ءتيىستى مەكەمەلەرگە دەرلىك حات جازىپ، ساۋىن ايتقان. بىرنەشە جىلدان بەرى ءمان بەرىلمەي كەلە جاتقان ماسەلە ءۇشىن ءتىپتى الاش تۋرالى ءجيى ايتىپ جۇرەتىن «اق جول» پارتياسىنا دا ءوتىنىشىن ايتقان. وندا ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە ۇسىنىس جاساپ، الاش ارىسى تۋرالى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا وتكىزۋگە ۇيتقى بولسا دەگەن ۇلكەن ءوتىنىشى دە بولعان. «مينيسترلىك تاراپىنان مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعاتىن ادەبيەتتەر تىزىمىنە ەنە الماي قالعان جاعدايدا «اق جول» پارتياسى قارجىلىق كومەك جاساپ، وسى كىتاپتى شىعارۋعا ۇلەس قوسسا، الاشوردانىڭ 100 جىلدىعىنا لايىقتى تارتۋ بولار ەدى»، - دەيدى اقىلبەك شاياحمەت. الايدا پارلامەنتتە ۇلەسى بار پارتيادان دا ءالى رەسمي جاۋاپ كەلمەگەن.
اقىلبەك قوجا ۇلى قازاقستاننىڭ «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى وتكىزگەن «XXI-عاسىرداعى الاشتىڭ اق جولى» اتتى جالپىۇلتتىق بايقاۋىندا ەلدەس ومار ۇلى تۋرالى جازعان دەرەكتى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگى «الاش» كوشباسشىلارى جۇمىستارىنداعى قازاقستاندىق قوعامنىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرۋى، ەۋروپالىق جولمەن دامۋى ماسەلەلەرى جانە ولاردىڭ قازىرگى زامانعى قازاقستان ءۇشىن وزەكتىلىگى» نوميناسياسى بويىنشا جەڭىمپاز اتانىپ، باس جۇلدەگە يە بولعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى قارساڭىندا «الاشتىڭ اق جولى» بايقاۋىنىڭ لاۋرەاتى» توسبەلگىسىمەن دە ماراپاتتالعان.
الاش ارداقتىسى ەلدەس ومار ۇلىنىڭ شىعارمالار جيناعىنا ونىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جازىلعان شىعارمالارى ەنگىزىلگەن. ءبىراق، عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى بۇل كىتاپتا تۇگەل قامتىلماعان. كوپتەگەن تۋىندىلارى ءالى جيناستىرىلماعان نەمەسە اراب جانە لاتىن ارىبىنەن كيريلل ارپىنە كوشىرىلمەگەن. بۇل تۋىندىلاردى مۇراعاتتان تاۋىپ، جاريالاۋ كەلەشەكتە عالىمداردىڭ ۇلەسىندە. ازىرشە قولدا بار شىعارمالار عانا وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىر.
ايتا كەتەتىن بولساق، ەلدەس ومار ۇلىنىڭ 100 جىلدىعى كەزىندە بۇدان 25 جىل بۇرىن قوستانايدا اتاپ وتىلگەن. الايدا، جەكە ءبىر كىتابى جارىق كورمەپتى.2011 جىلى ونىڭ ومىرىنە ارنالعان «تايباعار» اتتى اقىلبەك شاياحمەت ۇلىنىڭ دەرەكتى حيكاياتى استانادا "فوليانت" باسپاسىندا باسىلىپ شىقتى. ال وتكەن جىلى ا.بايتۇرسىنولۆ اتىنداعى ءقمۋ-نىڭ باسپاحاناسىندا ەلدەستىڭ شىعارمالار جيناعى از عانا تارالىممەن (نەبارى 50 دانا) جارىق كورىپتى.
«قامشى» پورتالى الداعى ۋاقىتتا اقىلبەك شاياحمەت جيناقتاعان الاش قايراتكەرى ەلدەس ومار ۇلىنىڭ شىعارمالار جيناعىن جاريالايتىن بولادى.
وقىرمانعا تانىستىرا كەتەتىن بولساق، بەلگىلى قازاق اقىنى، جازۋشى، دراماتۋرگ، كوسەمسوزشى-جۋرناليست، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قمۋ پروفەسسورى، حالىقارالىق شىعارماشىلىق اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، ق ر مادەنيەت قايراتكەرى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى اقىلبەك قوجا ۇلى شاياحمەت 1951 جىلى تۋعان.
احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى مەدالمەن، «ق ر تاۋەلسىزدىگىنە 10 جىل» جانە «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان. بۇقار جىراۋعا، بەيىمبەت مايلينگە، نۇرجان ناۋشابايۇلىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق ءمۇشايرالاردىڭ جەڭىمپازى، 2007 جانە 2008 جىلدارى وتكەن «استانا-بايتەرەك» رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق كونكۋرسىنىڭ جەڭىمپازى. 2008 جانە 2009 جىلدارى وتكەن «دارابوز» بايگەسىنىڭ جۇلدەگەرى. جازۋشى «قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرى» قۇرمەتتى بەلگىسىمەن ماراپاتتالدى، ءومىربايانى «لۋچشيە ليۋدي كازاحستانا» ەنسيكلوپەدياسىنا ەندى. 2010 جىلى ق ر تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان «اق باتا» رەسپۋبليكالىق جابىق جىر ءمۇشايراسىندا ەكىنشى ورىنعا يە بولدى. ق ر تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان «اتامەكەن» رەسپۋبليكالىق كونكۋرسىندا پروزالىق شىعارمالار اراسىندا وتكەن ادەبي بايقاۋدا ەكىنشى ورىن الcا، «تاۋەلسىزدىككە تارتۋ» رەسپۋبليكالىق اشىق جىر ءمۇشايراسىندا ىنتالاندىرۋ سىيلىعىنا يە بولدى. 2012 ج. جاڭا پەسالارعا ارنالعان «تاۋەلسىزدىك – تۇعىرىم» دەپ اتالعان رەسپۋبليكالىق جابىق بايقاۋدا جازۋشىنىڭ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى ءىلياس وماروۆقا ارنالعان دراماسى ءبىرىنشى ورىنعا يە بولدى.
تۇڭعىش جيناعى 1977 جىلى جارىق كورگەن. رەسپۋبليكا باسپالارىنان 30 كىتابى باسىلىپ شىققان. سولاردىڭ ىشىندە «گۇل مەن بيداي»، «شىنار»، «كۇلىمدەيدى كۇنىمىز»، «ءبىزدىڭ باقشادا»، «ادەمى»، «اياز جانە قىدىر»، «باعدارشام» اتتى كىتاپتارى بالالارعا ارنالعان. اۆتوردىڭ ولەڭدەرى ورىس جانە شەت ەل تىلدەرىنە اۋدارىلعان.
«ەستە قالار ەل تاريحى»، «ەل ەسىندەگى ەسىمدەر»، «تىڭدا تۋعان»، «پيراميدا»، «كوزىمدى اشىپ-كورگەنىم»، «جۇلدىزدى ءداۋىر»، «جەر-بەسىك»، «ءمولدىر بۇلاق» دەپ اتالاتىن پروزالىق، ولەڭدەر جانە پوەمالار جيناقتارى وقىرمانداردىڭ ىقىلاسىنا بولەندى. دراماتۋرگيا سالاسىندا دا قالام تەربەپ كەلەدى. اقسۇلۋ ورىسبايقىزىنا ارنالعان «اقسۇلۋ» تاريحي دراماسى قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىنا قابىلداندى. قوستانايداعى ءىلياس وماروۆ اتىنداعى قازاق دراما تەاترىندا ونىڭ «تازا بۇلاق» جانە «شوقاننىڭ شەرى» دەپ اتالاتىن سپەكتاكلدەرى، قوستاناي وبلىستىق ورىس دراما تەاترىندا «ىبىرايدىڭ وسيەتى» دراماسى قويىلدى. اتالعان پەسا 2014 جىلدىڭ ەڭ ۇزدىك دراماسى اتانىپ، اۆتور «التىن قالام» جۇلدەسىن الدى.
اقىن سوزدەرىنە جازىلعان وتىز شاقتى ءان بار. سولاردىڭ ىشىندە زاتتىبەك كوپبوسىنوۆتىڭ ورىنداۋىندا «ادەمى» (ءانىن شىعارعان ەرجان سەرىكبايەۆ)، ارىستان قۇرمانوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى «قوستاناي» (ءانىن شىعارعان ءدامىر قالقايەۆ) اندەرىنە بەينەبايان تۇسىرىلگەن. اقىن سوزدەرىنە توقتار سەرىكوۆ، بەيبىت ورال، قاليبەك دەرىپسالدين، عۇسمان ناۋرىزبايەۆ، باقىتجان مۇقاشيەۆ، دميتريي گۋسينسوۆ سەكىلدى كومپوزيتورلار ءان شىعارعان.
قامشىگەر: نۇرعالي نۇرتاي.
***
اراب تاڭباسى – اقاڭ «ءالىپبيىنىڭ» نەگىزى
احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەڭبەكتەرىن وقىپ جاتقان بۇگىنگى ۇرپاق، ءسوز جوق، باقىتتى. مەن احمەتتىڭ ەسىمىن ەڭ العاش بۇدان ەلۋ جىل بۇرىن اكەمنىڭ اۋزىنان ەستىگەن ەدىم. سول كەزدە ءمۇعالىم بولىپ قىزمەت اتقارعان اكەمىز: «ءبىز بالالارعا باس قاتىراتىن شانا، ششاڭعى دەگەن سوزدەرىن جاتتاتىپ، ۇيرەتىپ جۇرسەك، احمەت مەكتەپتە ساباق بەرگەندە تاقتاعا «ش» ءارپىنىڭ اراب تاڭباسىن سالىپ، ونىڭ جانىنا شال مەن شاباقتىڭ جونە قاسقىردىڭ سۋرەتىن بەينەلەپ:
«بالالار، قاراڭدار!
بۇل – اش شال!
بويىنانازار سال!
ساقال-شاشى اق،
قايراتى قايتقان شاق.
اۋقاتى – شاباق،
سۋسىنى – شالاپ،
قاتقان اش، ارىق،
بۇل سونداي شاتاق شال!» –دەيتىن. سودان كەيىن بۇل ارىپتىەشبىر شاكىرت ءومىرى ۇمىتپايتىن»، –دەيتىن. بۇل شۋماقتا ۇستاز اقىننىڭ تاپقىرلىعىمەن بىرگە ۇرپاققا ايتقان تاعىلىمى دا جاتىر. «شال نەگە شاباق جەيدى؟ نەگە اش؟ قازاقتىڭ ءتورت تۇلىك مالى تۇرعاندا، شاباقتى قايتەدى؟»–دەگەن ساۋال تۋادى. سول تۇستاعى اشتىقتى، قازاققا دەگەن قاستىقتى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەمەۋرىنمەن ءبىلدىرىپ تۇر عوي» – دەۋشى ەدى.«اۋىز بىرەۋ، قول ەكەۋ،ول نەلىكتەن بۇلاي؟!كوپ ىستەۋشى، از جەۋشى،جاراتقانى ول سولاي» – دەگەن جولدار دا بالالار ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىسى ەمەس پە؟!
احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءوز «الىپپەسىن» نەگە اراب جازۋى نەگىزىندە جاسادى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەسەك، بۇل جازۋدىڭ بىرىنشىدەن ءتول تاريحىمىزبەن، يسلام مادەنيەتىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن، ەكىنشىدەن، ونىڭ قازاق بالالارىنىڭ حات تانۋىنا وتە جەڭىل ەكەنىن اڭعارامىز.
«لاتىن جۇيەلى ارىپپەن جازعاندا قول قيمىلداۋ باعدارى ساعات ءتىلىنىڭ جۇرەتىن باعدارىنا قارسى كەلىپ وتىرادى، – دەيدى ا0اڭ. سول ىڭعايىنا قاراي جازۋ جولى دا سولدان وڭعا قاراي جۇرەدى. ال اراب ارپىمەن جازعاندا قول قيمىلداۋ باعدارى ساعات ءتىلىنىڭ باعدارىمەن ءبىرىڭعاي كەلىپ وتىرادى. سول ىڭعايىڭا قاراي جازۋ وڭنان سولعا قاراي جۇرەدى. ماشينا اينالدىرعان جۇمىسكەرگە، قول ماشينامەن تىككەن ەلدەرگە قاراپ تۇرساق، ءبارى ساعات ءتىلىنىڭ باعدارىمەن اينالدىرادى. قالاي دا، قولمەن اينالدىرا - ۇيىرىلدىرە قايتا-قايتا ىستەلەتىن جۇمىستاردىڭ ءبارى دە، ماسەلەن، ينەمەن تىگۋ، ارقان ەسۋ ساعات ءتىلىنىڭ باعدارىمەن ىستەلەدى، وڭنان سولعا قاراي جۇرەدى. ونىڭ بۇلاي ىستەلەتىنى قول تالماۋ ءۇشىن. قايتا-قايتا كوپ رەت قيمىلداعاندا ىڭعايسىز جاعىنا قيمىلداسا، قول تەز تالادى. ماسەلەن، ورىسشا جازعاندا قولدىڭ تالعانى بىلىنەدى، قازاقشا جازعاندا بىلىنبەيدى. ويلاپ قاراڭدارشى، قاردى جايۋدان جىيۋ جەڭىلىرەك».
اقاڭ ەكى ءارىپتىڭ قايسىسى باسپا ىسىنە قولايلى، كايسىسىن ۇيرەتۋ وڭاي، بارلىعىنا جان-جاقتى توقتالىپ، لاتىن ارپىنەن ەنەتىن ۇلكەن پايدا تۇگىل كىشكەنە دە پايدا جوق، ەندەشە، بۇل سياقتى ماسەلەنى كوتەرىپ، ۋاقىتىن شىعىن قىلىپ جۇرگەندەر بولسا، ونى ەرىككەن ادامداردىڭ ەرمەگى ەسەبىندەگى قۇر قيال دەپ بىلەمىن دەپ ءوز شەشىمىن كەسىپ ايتادى.
اقاننىڭ جان سەرىگى بولعان الاش ارداقتىسى ەلدەس ومار ۇلى «اراب تاڭباسى» تۋرالى ەڭبەگىندە «ەسكىشىلدىك دەگەن نە؟» دەگەن ساۋال قويىپ الىپ، ىلە-شالا: «ەسكىشىلدىك دەگەن بۇرىننان ۇيرەنشىكتى بولىپ، بويىنا ءسىڭىپ قالعان ادەت. ۇيرەنگەن ادەتتەن بۇرىلىپ شىعۋعا بولمايدى. بۇرىن ورىسشا وقىپ، ۇيرەنىپ قالعان قازاق جىگىتتەرى قازاقشا جازا المايدى. پىشىندەمەدە كەزدەسەتىن ءتۇرلى اتاۋلاردى قازاق ارپىمەن بەلگىلەسەك، ولار بۇرىن تۇيە كورمەگەن جىلقىنىڭ تۇيەدەن ۇرىككەنىندەي وسقىرىنىپ قارايدى... مىنە، ەسكىشىلدىك دەگەن وسى. ءوزىنىڭ ۇيرەنىپ قالعانىنان باسقاعا وسقىرا قارايتىندىق»، – دەيدى. وسىناۋ سوزدەر كۇنى بۇگىن دە ماعىناسىن جويماعان، ءبىزدىڭ قازاق قاۋىمىنا ارناپ ايتىلعان ءسوز سەكىلدى اسەر ەتەدى. كەزىندە قازاق زيالىلارى وسىنداي سوزدەرگە قۇلاق قويماعانى وكىنىشتى، ارينە!
قازاقشا جازۋ تۋرالى جاڭا ەرەجەلەردى دە ەلدەس ومار ۇلى دايىنداپ، وعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سول تۇستاعى وقۋ كوميسسارى نۇعىمان بالا ۇلى،قازاق كوميسسياسىنىڭ باستىعى احمەت بايتۇرسىن ۇلى جانە قازاق كوميسسياسىنىڭ جارشىسى (سەكرەتار) ەلدەس ومار ۇلى قولدارىن قويعان. 1926 جىلى باكۋ شاھارىندا وتكەن تۇركىشىلەردىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايىنا قازاق ەلىنەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءازيز بايسەيىت ۇلى، ءبىلال سۇلەي ۇلى جانە ەلدەستىڭ ءوزى، سونىمەن بىرگە ماسكەۋدەن ءنازىر تورەقۇل ۇلى ارنايى شاقىرىلىپ، الەمگە ايگىلى اكادەميكتەر بارتولد، ولدەنبۋرگ، مالوۆ، ياكوۆليەۆ، اشمارين، يبراگيموۆ تاعى باسقا بىلگىر ماماندار الدىندا احمەت پەن ەلدەس تە مىنبەگە بىرنەشە رەت شىعىپ، قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي زەرتتەلۋى، ونىڭ تۇركى حالىقتارى تىلدەرى اراسىندا الاتىن ورنى تۋرالى ءوز قيسىنىن بايانداعان.
«لاتىن ءارپىن الامىز دەۋ تەك سىرتىنا قىزىققاندىق. ءبىز لاتىننىڭ ءارپىن الامىز دەگەنشە ياۋروپانىڭ مادەنيەتىن قالاي الامىز دەپ كەڭەسۋىمىز كەرەك. مادەنيەتسىز بىرەۋدىڭ ءىشى قۋىس تونىن كيۋدەن پايدا شامالى. ءبىز نە نارسەنىڭ دە سانىنە قىزىقپاي، دانىنە قىزىعۋىمىز كەرەك. لاتىن ارپىنە ەنتەلەگەنشە، ءبىز قازىرگى قولدانىپ كەلە جاتقان ارىپتەرىمىزدى تۇزەتىپ، باسپاحانا قىزمەتكەرلەرىمىز – ءارىپ تۇزەۋشىلەردى دايارلاپ، باسپا ىستەرىمىزدى جوندەۋگە كىرىسۋىمىز كەرەك. ءنازىر ايتقانداي، باسقا تۇرىكتەر 25 جىلدان بەرى جازۋ ماشيناسىن دۇرىستاي الماي جۇرگەن بولسا، ءبىز ءقازىر ونى جاساپ، جازىپ تا وتىرمىز. الدە بولسا دا ورىنسىز لاتىنشانى ورتاعا سالعانشا ءوز ارىپتەرىمىزدىڭ كەمشىلىگىن تولىقتىرالىق، سونى قولدانالىق. ءبىزدى مادەنيەتكە جەتكىزبەي، بوگەپ جۇرگەن تۇرىك ءالىپبيى ەمەس، سوندىقتان ونى جازىقسىز قۇربان قىلۋدىڭ ورنى جوق» – دەگەن ەلدەس ءۋاجى سانالى ادامدار ساناسىنا ساۋلە تۇسىرگەندەي ەدى.
«اقاڭ ءارپىن تۇزەتۋگە كوپ اقشا شىقتى دەۋ دۇرىس ەمەس. شىعىن بولماي ءىس بولا ما؟ اقاڭ ءارپىن تۇزەتۋگە كوپ پۇل شىقسا، بۇگىن سونىڭ ارقاسىندا ءارپىمىز تۇزەلىپ وتىر. ەندى تۇزەلگەن ءارىپتى تاستاي بەرىپ، ءازىربايجان الدى، پالەن الدى، تۇگەن الدى دەپ لاتىن ارپىنە كوشسە، تاعى شىعىن شىقپاي ما؟ الدە لاتىن ءارپى تەگىن كەلىپ، ءبىزدىڭ لاتىن ارپىمەن قايتا باسىلاتىن تولىپ جاتقان كىتاپتارىمىز تەگىن باسىلا ما؟ مۇنى دا ويلاۋ كەرەك قوي. ءازىربايجاندا «وقىعاندار تابى» دەگەن تاپ بار. ولار اقسۇيەكتەر، بۇقارادان ارتىق بولعىسى كەلەتىندەر. لاتىن ءارپىن الىپ وتىرعان، الدىرىپ وتىرعان سول ەلدەن جىرىلىپ كەتكەن وقىعاندار. ولارعا ءبىز ەلىكتەمەۋىمىز كەرەك. لاتىن ءارپى قازاق ارپىنەن ارتىق ەمەس. سوندىقتان قازاق ەلىنە ونىڭ كەرەگى جوق!»
ەلدەس ومار ۇلى قازاقتار اراب جازۋىن قولدانعانى دۇرىس پا، الدە لاتىن ارپىنە كوشۋى قاجەت پە دەگەن پىكىرتالاستا سويلەگەن سوزىندە اراب تاڭباسىنىڭ ارتىقشىلىعىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەيدى: «تاعى دا جازۋعا كەلگەندە، ءبىزدىڭ وڭنان سولعا جازۋىمىز ابدەن دۇرىس، – دەپ جازادى عالىم، – ويتكەنى، ادامنىڭ تابيعاتى جاراتىلىسىندا سولاي. ماسەلەن، ءجىپ يىرگەندە قازاقتىڭ ايەلدەرى وڭنان سولعا قاراي يىرەدى. سولدان وڭعا قاراي يىرۋگە ولاردىڭ تابيعاتتارى كونبەيدى، ىڭعايلارى كەلمەيدى. جازۋ دا وسى سياقتى. تەك ءبىزدىڭ ورىسشا جازىپ ۇيرەنىپ قالعاندارىمىز عانا وڭنان جازا المايدى. سونان سوڭ سولدان جازۋدى ماقتاپ، جورتا جىلدام جازىلادى دەپ، تاجىريبەسىز دەماگوگتىككە سالىنادى».
ەلدەس ومار ۇلى: «ماسكەۋگە بارعان قازاقتىڭ جىگىتتەرى مەن ايەلدەرىنەن قاي ۇلتتان بولاسىڭ دەپ سۇراساڭ، قازاقپىن دەۋگە ارلانىپ، جاپونمىن دەيدى»، – دەي كەلىپ: «بۇل نە؟! قازاقتان جيرەنگەندىك. اقىلى سوعان ولشەنگەندىك. لاتىن ءارپىن الامىز دەۋشىلەر دە قازاقتىڭ قازىرگى ارپىنەن جيرەنەدى. ول ولاردىڭ ورىسشا ۇيرەنىپ قالعان ادەتتەرىنەن شىعا الماي، سىرتى سۇلۋعا ەلىكتەگەنىنەن شىققان ادەت» – دەگەن قورىتىندى جاسايدى.
ەلدەس: «ءبىز لاتىننىڭ ءارپىن الامىز دەگەنشە ياۋروپانىڭ (ەۆروپا دەگەنى) مادەنيەتىن قالاي الامىز دەپ كەڭەسۋىمىز كەرەك. مادەنيەتسىز بىرەۋدىڭ ءىشى قۋىس تونىن كيۋدەن پايدا شامالى. ءبىز نە نارسەنىڭ دە سانىنە قىزىقپاي، دانىنە قىزىعۋىمىز كەرەك... ورىنسىز لاتىنشانى ورتاعا سالعانشا ءوز ارىپتەرىمىزدىڭ كەمشىلىگىن تولىقتىرالىق، سونى قولدانالىق. ءبىزدى مادەنيەتكە جەتكىزبەي جۇرگەن تۇرىك ءالىپبيى ەمەس، سوندىقتان ونى جازىقسىز قۇربان قىلۋدىڭ ورنى جوق.»
«لاتىن ءارپىن العاش شىعارعان لاتىن ەلى وسى كۇنى مۇلدە جوق. لاتىن بۇل كەزدە جوعالعان ەل. وسى كۇنگى ەۋروپا ەلى اۋەلدە ءوزى باستاپ وزدەرىنىڭ نادان كەزىندە ءارىپتى ارابتان ۇيرەنگەن. ولار قازىرگى قولدانىپ وتىرعان ارىپتەرىنىڭ نەگىزىن ارابتان الىپ، بەرتىن كەلە، مادەنيەتى وسە كەلە، اراب ءارپىن وزگەرتىپ العان.مادەنيەتتى ەل ونەردى، تابيعاتتى وزدەرىنە يكەمدەپ، سىرتقى تۇرلەرىن ءوز ىڭعايلارىنا قاراپ وزگەرتىپ الادى. ءبىز سياقتى مادەنيەتسىز بەيشارا ەلدەر ونى بىلمەيدى. ونەردى، مادەنيەتتى، تەحنيكانى ءوز تۇرمىسىنا ىڭعايلاڭدىرىپ، وزگەرتىپ الۋدىڭ ورنىنا ونەرگە، تابيعاتقا ولشەپ، وزدەرىن وزگەرتەمىز دەپ اۋرەلەنەدى. ەگەر بۇلاي بولسا، بارا-بارا قازاقتىڭ ءتىلىن دە وزگەرتەمىز دەر.ەڭدى ءسوزىمدى باسقا ويعا بىتىراتۋدى وسىمەن توقتاتىپ، ءابدىراحماننىڭ بايانداماسىنا كەلەيىن. ءابدىراحمان: «باسقا كۇنشىعىس ەلدەرىنىڭ ءبارى دە لاتىن ارپىنە كوشتى. ءبىزدىڭ ولاردان قالىپ قويۋىمىزعا بولمايدى»، – دەيدى. باسقا: ءازىربايجان، قىرعىز، وزبەك سياقتى ەلدەردىڭ لاتىن ارپىنە كوشەمىز دەپ دايىندالىپ جاتقانى راس. ءبىراق، ولار كوشتى دەپ، ءبىزدىڭ ويلاماي، اۋىر مەن جەڭىلدى سالىستىرماي كوشۋىمىزدىڭ كەرەگى جوق. اۋەلى سول لاتىن ءارپىن العان ەلدەر نەگە الىپ وتىر؟ الۋلارىنا قانداي سەبەپتەر بولدى؟ ولارداعى سەبەپ بىزدە بار ما؟ مىنە، وسى ماسەلەلەردى شەشۋىمىز كەرەك» دەگەن ەلدەس ءسوزى اقاڭ ويىمەن ساباقتاس، وزەكتەس.
بەيسەنباي كەنجەبايەۆ «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى» دەپ اتالاتىن كىتابىندا «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ العاشقى شىعارۋشىسى مۇحامەتجان سەرالين ءرولىن ەرەكشە باعالايدى. «جۋرنال شىعارۋداعى ماقساتىمىز تەك قانا جۇرتتىڭ كوزى، قۇلاعى بولماق ەدى» - دەگەن سەرالين ءسوزىن كەيىن احمەت بايتۇرسىنوۆ ءىلىپ الىپ كەتكەنىن بىلەمىز.
قازاق باسىلىمدارى اراسىندا ۇلت ۇيتقىسى بولۋعا تالپىنىس جاساعان جانە دىتتەگەن ماقساتىنا جەتكەن باسىلىم «قازاق» گازەتى بولاتىن. ورىنبورداعى قازاق شاكىرتتەرى ىنتاسىمەن جانە قولداۋىمەن جارىق كورگەن گازەتتىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا تونعان اقاڭ بولعان. «قازاق» گازەتى جابىلىپ قالار قىسىلتاياڭ ءسات تۋعاندا ايىبىن تولەپ، اقاڭدى اباقتىدان قۇتقارىپ قالعان قازاق وقىعاندارىنىڭ ىس-ارەكەتى ولاردىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ جەكە تۇلعاسىنا دەگەن قۇرمەتىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە گازەتكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن دە كورسەتسە كەرەك.
«ءبىزدىڭ گازەتىمىزدىڭ تاڭباسى «قازاق»، ياعني قازاقتىعىمىزدى ساقتاۋ قازاقتىق ارينە اتى مەن ءتىلى جوعالماسا ساقتالادى. بۇل ايتقانىمىز رۋسشا (ورىسشا)، يا باسقاشا وقىماسىن دەگەن ەمەس، رۋسشا ءتىلىن دە ءبىلۋ كەرەك. ءبىراق ءوز تىلىنەن جيرەنبەسكە كەرەك دەگەن ءسوز. تۇتىنباعان نارسە جوعالادى. ون جىل، ون بەس جىل ەڭبەك ەتىپ، قينالىپ رۋس ياكي ادەبي تىلدەردى ۇيرەنگەندەرگە ءوز تىلىمەن جازۋدى ۇيرەنۋ قيىن دەپ ەشكىم ايتا الماس» دەگەن اقان ءسوزى تاعى ويعا ورالادى. قوستانايلىق ءۋاليوللا حاليلي «ايقاپ» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «ءتىل ساقتاۋشىلىق» دەگەن ماقالاسىندا: « بىزگە بۇل كۇندە باسشى بولعان، حالىققا ۇلگى كورگىزگەن جىگىتتەرىمىز جوق ەمەس قوي. مىناۋ «ماسا» مەن «قىرىق مىسالدى» جازۋشى احمەت بايتۇرسىنوۆ سەكىلدى ەرلەردى حالىق قىزمەتشىسى دەۋگە بولادى» - دەپ جازادى.
«ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1931 ج. 24 شىلدەدەگى سانىندا باحتيار دەگەن اقىن «جاڭا ءالىپ جولىندا» دەگەن ولەڭىندە:«ارابشى، جاڭا ءالىپشى ەكى جاق بوپ تارتىستى. احمەت،ەلدەس، مۇحتارلار ارابقا جۇمساپ بار كۇشتى» – دەپ جازعانىندا دا سول كەزدەگى ساياسات پەن ۋاقىتتىڭ تابى بار.
ءبىلال اسفاندياروۆ ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە اعارتۋ مەكەمەلەرىنىڭ اشىلۋى تۋرالى ايتا كەلىپ: «بارىنەن دە قازاق مەكتەپتەرى كوپ قيىندىق كوردى. ول باياۋ قالىپتاسىپ، قاتەلەر دە جىبەرىپ وتىردى. قازاق مەكتەپتەرىنىڭ كوپتەگەن مۇعالىمدەرى تەك ەسكى اراب جازۋىن عانا بىلەتىن. قازاق تىلىندە رەفورما جاسالىپ، ەسكى اراب جازۋىنىڭ جاڭا اراب تاڭباسىمەن، ودان كەيىن لاتىن تاڭباسىمەن اۋىستىرىلۋى مەكتەپتەردى جۇمىستى باسىنان باستاۋعا، ال مۇعالىمدەردى الىپپەنى وقىتۋدىڭ مەتوديكاسىن ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتتى. وقۋلىق پەن كورنەكى قۇرالدار شىعارىپ ۇلگىرۋ قيىن بولدى. ونىڭ ۇستىنە كوپتەگەن مەكتەپ جابدىقتارى مەن وقۋ قۇرالدارى جەتىسپەدى. بۇل كەزدە پوليتەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋدى ويلاۋدىڭ وزىنە مۇمكىندىك جوق-تى» – دەپ جازعان بولاتىن.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە كەلسەك، اراب تاڭباسى – اقاڭ «ءالىپبيىنىڭ» نەگىزى، توتە جازۋ سول كەزدەگى قازاق بالاسىنىڭ ساۋاتىن اشۋدا تۋرا جول بولدى. بۇل جازۋدى كەلەشەكتە پايدالانا ءبىلۋ ەشۋاقىت ماڭىزىن جويماق ەمەس.
ەلدەس شىعارمالارىن جارىققا شىعارۋ كەلەشەكتىڭ مىندەتى. ونىڭ كەزىندە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆقا تەلىنىپ كەتكەن ەڭبەكتەرىن دە اۆتورعا قايتاراتىن مەزگىل جەتتى. ەكى ءتىلدىڭ شەشەنى بولعان ەلدەس شىعارمالارىن جاريالاۋ بيىلعى جىلى جۇزەگە اسسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ويتكەنى، بيىلعى جىلى الاش ارىسىنىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولىپ وتىر.
اقىلبەك شاياحمەت،
احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
پىكىر قالدىرۋ