ساحنا تازالىقتى، شىنايىلىقتى سۇيەدى دەيمىز. ال ءتىل – ساحنا قۇرالى. بۇل ارقىلى ساحنا مادەنيەتى قالىپتاسادى. الايدا «اۋىز مەنىكى» ەكەن دەپ، كورەرمەنگە ارزانقول ازىلدەردى تىقپالاي بەرۋ مادەنيەتتىڭ قاي تۇرىنە جاتادى؟ ءتىپتى، ايەل وبرازىن سومداۋعا قۇمار ەر ازاماتتار جۇرتتى تامساندىرىپ ءجۇرمىز دەپ ويلاي ما؟ سوڭعى كەزدە بۇل كورىنىس بەلەڭ الىپ كەتتى دەسەك، ەشكىم تەرىسكە شىعارماس، ءسىرا؟! دەپ جازادى turkystan.kz.

شىنى كەرەك، ءقازىر جەلىسى ازىلگە قۇرىلعان باعدارلاما دا، شوۋ دا كوپ. ءارى ءبازبىر تەلەارنالار كۇندىز-تۇنى ەفيرلىك ۋاقىتىن ءازىل-سىقاق تەاترلارىنىڭ قويىلىمىمەن تولتىرىپ وتىرعانى تاعى بار. ونى سان مارتە قايتالاۋدان جالىقپايدى. مەيلى، كوگىلدىر ەكراننان بەرەتىن باسقا تۇشىمدى دۇنيە تاپپاعان شىعار، دەسەك تە كورەرمەندى وسىنشالىق مەزى ەتۋگە بولا ما؟ ءبىر كەزدە كورەرمەن تالعامىنان شىعۋ دەگەن تۇسىنىك بار ەدى. كەيىنگى جىلدارى بۇل دا ادىرەم قالىپ بارا جاتقانداي ما، قالاي؟ بىرىنشىدەن، ءازىل-سىقاق تەاتر ارتىستەرى حالىقتى كۇلكىگە قارىق قىلامىن دەپ بەلدەن تومەنگى انايى اڭگىمەلەردى قالىپتى ءازىل ارقاۋىنا اينالدىرىپ الدى. ەكىنشىدەن، ءقازىر ءقايسىبىر ءازىل-سىقاق تەاترىنىڭ قويىلىمدارىن قاراساڭىز، ەر ازاماتتار ايەل وبرازىن سومداۋعا قۇمار. نەگە؟ بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟ وسىنداي وعاش قىلىقتارى ارقىلى كورەرمەندى جالىقتىرعانى بىلاي تۇرسىن، جيرەندىرىپ جىبەرگەنىن بىلمەي مە؟

ءيا، كەزىندە «تاماشانىڭ» تارلانى قۇدايبەرگەن سۇلتانبايەۆ تا ايەل وبرازىن ءجيى سومدادى. قۇداعي دا بولدى، باقسى دا بولدى. ءبىراق ءارتىس ءرولدى اسپاننان العان جوق. سومداعان وبرازدارىنىڭ ءپروتوتيپى قوعامدا بار كەيىپكەرلەر. ءارى ويناعان رولدەرىنە ءارتىستىڭ سىرتقى پوشىمى دا كەلىپ تۇراتىن. قىسقاسى، سۇيسىنگەن جۇرتتى ءسوزسىز يلاندىراتىن ەدى. سودان با ەكەن، كورەرمەننىڭ قۇدايبەرگەن سۇلتانبايەۆقا دەگەن ىقىلاسى ەرەك-تىن. ال بۇگىنگى ءازىل-سىقاق تەاتر ارتىستەرى «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەگەننىڭ كەرىن كەلتىرىپ جۇرگەن سياقتى. كەيبىر تەاتر ۇجىمىن الساڭىز دا، مىندەتتى تۇردە مىنەزى شايپاۋ، ۇرىسقاق نەمەسە اۋزى سۇيرەڭدەپ، كۇيەۋىن جامانداعان كوكبەت ايەلدىڭ وبرازىن سومداۋعا كەتارى ەمەس. كۇلدىرۋدىڭ جولى وسى دەپ، ارتىستەردىڭ كوبى ساحناعا ايەلدىڭ ءرولىن الىپ شىقسام، قازاقى اۋديتورياعا مايداي جاعامىن دەگەن تۇسىنىكتە جۇرگەندەي اسەر قالدىرادى. جاڭاشىلدىققا ۇمتىلۋ، ەڭبەكتەنۋ، ىزدەنۋ جوقتىڭ قاسى. ەلدىڭ الدىنا ءبىر وبرازبەن ءجيى شىعادى تاعى. ءتۇر-تۇرپاتىنىڭ كوزگە تۇرپىدەي كورىنەتىنىن، داۋىستارىنىڭ قۇلاققا جاعىمسىز ەستىلەتىنىن بىلسە عوي، سابازدارىڭ.

ايتپاقشى، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن جازۋشى، قازاقى سالت-داستۇرلەردى ناسيحاتتاۋشى زەينەپ احمەتوۆا سوڭعى كەزدە ءازىل-سىقاق تەاتر ارتىستەرىنىڭ ايەل وبرازىن سومداۋعا اسا اۋەس بولىپ بارا جاتقانىن قىنجىلا ايتىپ،  ەلدى كۇلدىرەمىن دەپ، تالاي نارسەنى ءبۇلدىرىپ جۇرگەن ءارتىس ەركەكتەردى قاتاڭ سىنعا الدى. «ايتا-ايتا شارشادىم، ءبىراق ءالى ايتىپ ءجۇرمىن. تەلەديداردى بۇراپ قالسام، «شانشاردىڭ» كورىنىسى بولىپ جاتىر. ءبىر كەمپىر سويلەپ تۇر، ونىڭ ءوزى ەركەك. بايقايسىزدار ما، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جىگىتتەرى قاتىن بولۋعا اۋەس بولىپ الدى ءقازىر… ايتپەسە دارداي ەر ازاماتتار نەمەنەگە سونشا ايەل بولۋعا تىرىسادى؟ باسىنا ورامال سالىپ، ۇستىنە كويلەك كيىپ. ويباي-اۋ، سوندا ايەلدىڭ ءرولىن وينايتىن قىز-كەلىنشەكتەر قۇرىپ قالدى ما؟ تولىپ جاتىر. ءبىراق تا ۇپ-ۇلكەن ەر ازاماتتار ايەل بولۋعا قۇمار بولادى دا تۇرادى. ىربىڭدايدى دا تۇرادى، ىربىڭدايدى دا تۇرادى. سونى كەرەمەت كەلىستىرىپ تە جاتقان جوق»، – دەپ اشىندى زەينەپ احمەتوۆا. ايتۋىنشا، قويىلىمدا ءۇش كەلىن قايىن اتاسىمەن بىرگە ساحناعا شاپقىلاپ شىعىپ، ونىڭ ءبىرى ۇلكەن كىسىنى موينىنا مىنگىزىپ العان. سويتسە، ءۇش كەلىن قايىن اتالارىنىڭ تۋعان كۇنىنە سونداي توسىنسىي جاساۋعا بەل بۋعانعا ۇقسايدى. «قاراڭىزدارشى، و زاماندا بۇ زامان، كەلىننىڭ موينىنا مىنگەن قازاقتىڭ شالىن كوردىڭىزدەر مە؟ ءتىپتى وقىماعان سۇمىراي شالدى كوردىڭىزدەر مە؟ جوق، سۇمىراي شالدىڭ ءوزى وتىرمايدى ءولىپ كەتسە دە كەلىننىڭ موينىنا. قازاقتىڭ كەلىنى قايىن اتانىڭ كەبىسىنە اياق سۇقپاعان. ەنەنىڭ توسەگىنە وتىرماعان، ۇلكەننىڭ الدىن كەسىپ وتپەگەن… سونى كورگەن كىشكەنتاي قىزدار قالاي قابىلدايدى؟»، – دەدى زەينەپ احمەتوۆا.

«دۇنيەنىڭ ءبارىن بىلەتىن «شانشاردىڭ» ديرەكتورى ۋاليبەك سوعان كەلگەندە نەگە بىلمەي قالدى؟ نەمەسە اناۋ ءجۇسىپ. اتا ساقالى اۋزىنا تۇسكەن، نەمەرە ءسۇيىپ وتىرعان جىگىت. سول ايتپاي ما؟ «ە، مىناۋىمىز ۇيات بولادى. مىناۋ ءبىزدىڭ سالتىمىزعا تومپاق نارسە. مىناۋ قازاققا قيانات، بۇلاي بولمايدى. باسقاشا كۇلدىرەيىك، مەيلى يت بولىپ ۇرەيىك، شوشقا بولىپ قورسىلدايىق. ءبىراق، مىنانى ىستەمەيىك» دەپ ايتۋعا بولادى عوي. نامىس جوق بىزدە. نامىس ازايىپ بارا جاتىر بىزدە»، – دەپ ويىن تۇيىندەدى جازۋشى.

ال بۇل ماسەلەگە پىكىر بىلدىرگەن «شانشار» ءازىل-سىقاق تەاترىنىڭ باسشىسى ۋاليبەك ءابدىرايىموۆ ارتىق قىلامىن دەپ، تىرتىق قىلعان جايى بار. بۇل سىنعا قاتىستى ءۋاجىن ايتقان ول: «ءارتىس ول ءوز ءومىرىن وينامايدى. وسى نارسەنى ءتۇسىنۋ كەرەك. ول ساحناعا شىعىپ وبراز جاسايدى. ايەل وبرازىن كومەديا جانرىندا نازىك جاندىلار وتە سيرەك وينايدى. ولارعا قيىنداۋ سوعىپ جاتادى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ومىردە كۇلكىلى ەتىپ جاساي الادى. ال ساحنادا قولىنان كەلمەيدى. ەرلەر اراسىندا دا ساحناعا شىعىپ، ايەل ءرولىن سومدايمىن دەپ ءوز-وزىن مازاق قىلعاندار بار. سول سەبەپتەن سىناعان ۋاقىتتا، جالپىلاما ايتپاي، شەبەرلىگىنە ءمان بەرسەك. ال ەر ادامنىڭ بارلىعىنا ايەل بولىپ ويناۋدى توقتاتىڭدار دەپ ايتۋعا بولمايدى. ول جانردىڭ زاڭىندا جوق نارسە»، – دەپ ايەل ءرولىن سومداۋعا اۋەس ارتىستەردى قورعاپ الماق بولدى.

«كەشەگى قۇدايبەرگەن كوكەمىز قانداي ايەلدەردىڭ وبرازىن جاسادى ساحنادا. نە دەيمىز ەندى سوعان. دۇرىس ەمەس دەپ ايتامىز با؟! نەگە دۇرىس ەمەس؟! ايەلدەر ورىنداي المايتىن نارسەنى ورىنداپ بەردى. بۇل – اكتەردىڭ شەبەرلىگى. تالداعاندا، سىناعاندا وسى جاعىن سىناسىن. ايەل وبرازىن جاساي الدى ما اناۋ؟ جوق، قۇرى بوسقا ايەلدىڭ كيىمىن كيىپ شىعىپ، ءوزى مازاق بولىپ قالدى ما؟ سول كەزدە مۇنى دۇرىس دەپ سانار ەدىك»، – دەپ ايتىلعان سىننىڭ ورىنسىز ەكەنىن جەتكىزدى ول. ال تەاتر اكتەرى نۇرجان قۇلشىنبايەۆ «باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ كەلىنى زەينەپ اپامىز ءبىزدى كورىپ قالىپتى. نەگىزى بۇعان دەيىن بىردە-بىر اكتەر ايەلدىڭ ءرولىن ويناماعان ەكەن. ءبىز عانا ويناعان ەكەنبىز. سول ءبىزدى كورىپ قالىپتى ەندى. ول كىسىگە نە ايتسا دا جاراسادى. ءبىز كوتەرۋگە ءتيىسپىز»، – دەپ سىنمەن كەلىسسە، ءارتىس عالىمجان قاتپاروۆ: «ازىلدەۋ كەرەك. ازىلدەگەننەن كەيىن سونى حالىققا جەتكىزۋ كەرەك. ول ەندى قازاقتىڭ كەلىندەرى مىنانداي بولعان دەپ سىپايى، قولىنا ادىراسپان بەرىپ، باسىنا ورامال جاۋىپ قويساڭ حالىق كۇلمەيدى عوي. حالىقتى جىلاتۋ وڭاي، كۇلدىرۋ وتە قيىن» دەپ مۇنىڭ بار بولعانى شىنايى ءومىردى بەينەلەمەيتىن قالجىڭ ەكەنىن تىلگە تيەك ەتكەن بولاتىن.
الايدا ونەرلى ۇجىمنىڭ بۇل پىكىرى قوعامدا سىنعا ۇشىرادى. بەلگىلى جۋرناليست مارات توقاشبايەۆ ءوز پاراقشاسىندا بۇگىنگى قازاق قوعامى «قاتىن» وبرازىنا مۇقتاج ەمەستىگىن، ازامات وبرازى قاجەت ەكەنىن باسا ايتتى. ءتىپتى، ءبىرى: «اناسىن، اجەسىن مازاقتاپ، تيىن تاپقانىنا قۋانادى…»، «ول ەركەكتىڭ شاماسى ايەلگە عانا جەتكەننىڭ كورىنىسى. قولدارىنان كەلسە، دەپۋتاتتار مەن شەنەۋنىكتەردى نىساناعا الماي ما؟» دەگەن پىكىر قالدىرسا، تاعى ءبىر الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىسى: «سول قاتىن بولىپ ويناپ جۇرگەندەردىڭ ەركەكتىگىنە كۇمانىم بار. ۇيىندە قاتىنى ەركەك رولىندە وينايتىن شىعار» دەپ جازعانى دا كوپكە وي سالعان ەدى.

ايەل وبرازى ارقىلى تانىلعان ارتىستەر

ايەل وبرازىنىڭ ارقاسىندا «نان تاۋىپ» جۇرگەن ارتىستەردىڭ كوشىن نۇرتاس ادامباي باستاپ تۇر. ول بۇل وبرازعا 7-ارناداعى «پوبەگ يز اۋلا»، «KZلانديا» شوۋى ارقىلى كەلىپ، اقىر اياعىندا «ءسابينا كەلىن» اتتى فيلم ءتۇسىرىپ، ءوزى باستى رولدە ويناپ شىقتى. نۇرتاس ادامبايدىڭ بار-جوعى 300 مىڭ دوللارعا تۇسىرىلگەن «ءسابينا كەلىنى» اينالدىرعان بەس كۇننىڭ ىشىندە 112 ملن تەڭگە جيناعان. تابىسقا كەنەلگەن ءارتىس ىلە-شالا «ءسابينا كەلىنكا – 2» ءفيلمىن تۇسىرۋگە كىرىسىپ كەتكەندىگىنىڭ سىرى وسىندا جاتسا كەرەك. بۇل تۋرالى سىنشى ءاسيا باعداۋلەت قىزى: «ءسابينا كەلىنكا – 2» – ءبىرىنشىنىڭ جالعاسى. كومەديا نەگە جالعاستى دەسەڭىز، بىرىنشىسىنەن قىرۋار قارجى تاپقان سوڭ، رەجيسسەر بۇل تاقىرىپقا شىنىن ايتقاندا، «دانىگىپ» الدى. قالادان اۋىلعا كەلىپ، ءوز ءتارتىبىن ورناتقان تاپقىر كەلىننىڭ وبرازى ۇنامدى بولعانىمەن، كاريكاتۋرالىق مانەردە شەشىلگەن باسقا كەيىپكەرلەر (ەنە، اتا، كۇيەۋ) كەرىسىنشە اسەر ەتەدى. «ءسابينا كەلىنكا – 2» ءفيلمىنىڭ نەگىزگى كەمشىلىگى – بۇل ءبىرىنشى فيلمدەگى ازىلدەردى، سيتۋاسيالاردى قايتالاۋ عانا بولىپ شىقتى. جانە تۇپتەپ كەلگەندە، مۇنىڭىز ءالى كينو ەمەس، سكەچتەردىڭ جيىنتىعى عانا. نۇرتاس كاسىبي تەليەۆيزياشى بولعانىمەن، كاسىبي كينوگەر ەمەس ەكەنىن بايقاتىپ قويدى. ءبىراق بۇل فيلمدەردىڭ شىتىرلاتىپ كاسسا جينايتىن سەبەبى، سۇرانىسقا ساي بولىپ تۇر. بىزدە كينو ەستەتيكالىق بىرلىك رەتىندە ەشكىمدى قىزىقتىرمايدى. ماقسات كينو كورۋ ەمەس. ماقسات – كوڭىل كوتەرۋ»، – دەپ توقەتەرىن ءدوپ باسىپتى.

الايدا «ءسابينا كەلىندى» جارىققا شىعارعان رەجيسسەر نۇرتاس ادامباي قىز بالالاردىڭ بارىنشا سابىرلى بولۋى كەرەكتىگىن ايتىپ، وزىنشە كەڭەس بەرىپتى. «اقىلدى بولىڭىزدار، وزدەرىڭىزدىكى راس بولسا دا، ەر ادامدارمەن ءسوز تالاستىرماڭىزدار. از كۇتسەڭىزدەر، بارلىعى وزدەرىڭىز كۇتكەندەي بولادى. ايەل ادامنىڭ بويىندا شىدامدىلىق، دانالىق، سابىرلىق پەن ماحاببات سىندى قاسيەتتەر بولۋى ءتيىس. ەگەر وسىلاردىڭ بىرەۋى جەتىسپەسە، ەر ادامدار ءوزىن جايسىز سەزىنەدى»، – دەپتى كەلىننىڭ وبرازىن وزىنە تاڭىپ كورگەن اكتەر. سونىمەن قاتار، ول ەشقانداي قارجىعا ءسابينانى شىن ومىرگە شىعارعىسى كەلمەيتىنىن ايتتى. «ءسابينا وبرازى ماعان ايەل بولىپ كورۋگە مۇمكىندىك بەردى. ماسەلە ولاردىڭ ءۇي شارۋاسىندا كوپ جۇمىس اتقاراتىندىعىندا ەمەس، راسىمەن دە دۇنيەگە ايەل بولىپ كەلۋدىڭ قيىندىعىندا. ءتۇسىرىلىم بارىسىندا ماعان 40 مينۋت بويى گريم جاسادى: كىرپىك جابىستىرىپ، بەتىمە وپا جاقتى، باسىما جاساندى شاش پەن تۋفلي كيگىزدى. سىزدەر مۇنىڭ بارلىعىن قالاي عانا كيەسىزدەر! سوندىقتان ماعان حابارلاسىپ، ءسابينا كەلىننىڭ تويعا كەلۋىن وتىنگەن كەزدە، كوپ اقشا بەرەتىندىكتەرىن ايتسا دا، باس تارتامىن. بۇل مەنىڭ قاتالدىعىمنان ەمەس، بار بولعانى ءوزىمدى گريمدەپ جاتقانىن ەلەستەتەمىن. وسىلاي جاساعاننىڭ وزىندە ءوزىمدى جايسىز سەزىنەمىن. ءسابينا – ول فيلم كەيىپكەرى، ونى شىنايى ومىرگە شاقىرعىم كەلمەيدى»، – دەدى ءارتىس.

بۇل باستاما كينو تۇسىرۋگە تاقىرىپ تاپپاي جۇرگەن رەجيسسەرلەرگە ازىق بولدى ما، كوپ ۇزاماي اسقار ۇزابايەۆتىڭ كومەديا جانرىندا تۇسىرىلگەن «كەلىن دە ادام» ءفيلمى كورەرمەنگە جول تارتقانى ەستە.

بۇدان وزگە ايەل وبرازىمەن تانىلعان ارتىستەر جەتىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا، «شانشار» تەاترىنىڭ ءارتىسى نۇرجان قۇلشىنبايەۆ پەن «شىمكەنت-شوۋ» ءازىل-سىقاق تەاترىنىڭ ءارتىسى بەرىك تۇرسىنبەكوۆ قازان-وشاق اينالاسىنداعى كەلىنشەكتىڭ ءرولىن سومداۋدا الدىنا جان سالعان ەمەس. دەگەنمەن، «كۇلپاش» وبرازىمەن تانىلعان بەرىك تۇرسىنبەكوۆ سوڭعى جىلدارى ايەل ءرولىن سومداۋدى قىسقارتقانىن بايقادىق. ال «بازار جوق» تەاترىندا بىرنەشە جىل بويى ءشۇمان اپا ءرولىن ويناپ جۇرگەن ەربولات تولەگەنوۆتى باسقا رولدە ەلەستەتۋ قيىن. شىن مانىندە، بەرىكتى دە، ەربولاتتى دا بىلايعى ومىردە ەر ازامات رەتىندە قابىلداي المايمىز.

«الداراسپان» تەاترىنىڭ دا ايەل ءرولىن سومدايتىن ءوز ارتىستەرى بار. سوڭعى كەزدەرى بۇل مىندەتتى اكتەر شاكەن امانتۋروۆ اتقارىپ ءجۇر. ال «ونەر قىراندارى» اكتەرلەرىنىڭ ىشىندە ايەل ءرولى كوبىنە جانبولات نايزابەكوۆكە بەرىلەدى ەكەن. تالانتتى ءارتىس «72 ساعاتتا ۇيلەنۋ» فيلمىندە ايەل ءرولىن سومداپ شىققان. سونداي-اق، كۆن جۇلدىزى نۇربول ايتۋلوۆ «نىسانا» تەاترىنا كەلگەن سوڭ مىنەزدى قىزدار مەن كەلىنشەكتەردى سومداپ جۇرگەنى كورەرمەنگە بەلگىلى. الايدا وسى تەاتر ارتىستەرىنىڭ كەيدە شەكتەن تىس شىعىپ، انايى سوزدەردى ءجيى تىلگە تيەك ەتەتىنى كوپكە ءمالىم. بۇل جونىندە جۇرت نە دەيدى؟ ءبىز ءازىل-سىقاق تەاترلارى باستى نىساناعا العان ايەل وبرازى جايىندا قوعامنىڭ ءار سالاسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن مامانداردان سۇراعان ەدىك.

ماعيرا قوجاحمەتوۆا، جازۋشى:

 – جاپ-جاس جىگىتتەردىڭ ايەلدەردىڭ كيىمىمەن اقىل ايتىپ، سايرايتىنى، ءتۇرلى ءازىل، اڭگىمە ايتىپ وتىرعانداي ءتۇر تانىتۋى سونداي جاساندى، ءارى جيىركەنىشتى كورىنەدى ماعان. ماسقارا بولعاندا، اجە بەينەسىنە ەنگەن ارتىستەردىڭ قاسىندا بەلگىلى تۇلعالاردىڭ سۇحبات بەرەتىنى كەزدەسەدى كەي تەلەارنالاردا. ەرتەرەكتە ورىس اكتەرلەرىنىڭ كەمپىر بەينەسىندە ونەر كورسەتىپ، حالىققا تانىمال بولعانى ەسىمدە. شاماسى، ءجونىن، امال، ءتاسىلىن تاپسا كەرەك، ويتكەنى ولار قازىرگى ءبىزدىڭ كورىپ جۇرگەن كەيىپكەرلەرىمىزدەي سۇيكىمسىز اسەر تۋعىزبايتىن.

جانە ءازىل-وسپاقتىڭ وسپادار، ياعني ديالوگتارىنىڭ وعاش جازىلۋىنان دا شىعار. ايتپەسە انا، اجەلەرگە قاتىستى ويناقى دا جەڭىل، كوڭىلدى ءدوپ باسار بەينەلەر جاساۋعا بولاتىن دا شىعار. مۇنداي وبراز جاساعىسى كەلسە، تىم قۇرىعاندا رومان، پوۆەست، اڭگىمەلەردەن الىپ، پايدالانعان ءجون عوي. جاستار ىزدەنگىسى كەلمەيدى، ادەبيەتىمىزدىڭ بايلىعىنان مۇلدەم ماقۇرىم. اۋىزەكى تۇرپايى سوزدەرىن كىم دايىندايدى ەكەن سوندا؟.. بالكىم، ءبىز، جازۋشىلار دا كىنالى شىعارمىز، وسى جانرعا نازار اۋدارماي كەلە جاتقان، بۇگىنگى تىرشىلىك تىنىسىنان نەبىر ەزۋ تارتار ءجايت، كورىنىستەردى دايىنداپ بەرۋ كەرەك شىعار…

ساحنادان جەر-كوكتە جوق، بۇگىنگى كەمپىر-شالعا ۇقسامايتىن بەينەلەردى عانا كورۋگە ابدەن داعدىلانىپ الدىق. بۇگىنگى زاماننىڭ بەيىمبەت ءمايلينى جوق ءقازىر، ونىڭ كەز كەلگەن اڭگىمەسى دايىن ساحنالىق نۇسقا عوي، شىركىن… الايدا اۆتورلارعا تاپسىرىس بەرىپ، وسى جاعىن رەتتەۋ قاجەت.

كوپەن امىربەك، ساتيريك-جازۋشى:

 – ەركەكتەردىڭ ايەل بەينەسىن سومداۋىنىڭ تاريحىنا كوز جۇگىرتەيىكشى. ەرتەدە تەاتر قۇرىلعاندا قازاق ۇعىمىندا «ايەلدەردى ساحنادا ويناتۋعا بولمايدى، ول شايتاننىڭ ءىسى» دەگەن تۇسىنىك بولعان. ءبىراق ەلىمىز ونەردى ورگە سۇيرەۋ ءۇشىن سپەكتاكلدەردەگى، درامالارداعى ايەل بەينەسىن سومداۋ ءۇشىن، ەركەكتەر امالسىز ارۋلاردىڭ كەيپىنە ەنگەن. نەگە؟ قايتكەن كۇندە دە قازاق ايەلىنىڭ مىنەزىن، قازاق اناسىنىڭ بەينەسىن كورەرمەنگە كوزايىم ەتىپ تارتۋ كەرەك بولدى. لاجسىز، وسىنداي امالعا بارعانى تاريحتان بەلگىلى. «جوقتىق جومارتتىڭ قولىن بايلايدى» دەيدى عوي. قازاق ونەرىن دامىتۋ ءۇشىن ايداي سۇلۋ ارۋلاردى ىزدەپ، تاپپاعان. سۇلۋلار بولعان. ءبىراق بارلىعى قازاقتىڭ قانىندا جوق، جانىنا جاقىن ەمەس جات ونەر دەپ ەسەپتەگەندىكتەن، ساحناعا جولاماعان. ال ءقازىر ساحنادا ايەلدىڭ كيىمىن كيىپ، جىرتاقاي رولدەردى ويناۋ جوقتىقتان ەمەس، توقتىقتان. كورەرمەندى الدامشى كۇلكىگە بايلاپ قويىپ، سونى سايقىمازاق ەتۋ، سول ارقىلى كوركەم دۇنيەنى كوجەقاتىق ەتىپ، حالىقتىڭ قامىن ەمەس، قالتانىڭ قامىن ويلاعاننان شىققان ءتاسىل مە دەپ ويلايمىن. كوركەم دۇنيەنى كوجەقاتىق ەتۋدى ويلاعان ادام توقىرايدى، السىرەيدى. ءبىزدىڭ كوپتەگەن ەر اكتەرلەر ايەلدىڭ بەينەسىنە ەنىپ، جاقسى ونەردىڭ جانازاسىن شىعارىپ جاتىر دەپ ەسەپتەيمىن. وسىدان قىرىق جىلداي بۇرىن «تاماشا» ويىن-ساۋىق وتاۋىندا مارقۇم قۇدايبەرگەن سۇلتانبايەۆ تا ايەلدەردىڭ ءرولىن وينادى. قۇمالاقشى ايەلدىڭ، ەنەنىڭ ءرولىن الىپ شىقتى. ءبىراق ساحناعا ءدال بۇگىنگىدەي بالتىرىنا كولگوتكي كيىپ، شولاق يۋبكامەن، القام-سالقام، اشىق-شاشىق شىققان جوق. ول ادەپتەن اسپادى. سەبەبى قازاق ساحناسىن قادىرلەي بىلگەندىگى دەپ بىلەمىن. قازىرگى جىرتاقاي، شايتان كورىنىستىڭ ءبارى – ءتىپتى، يمانعا ۇيىتۋ ەمەس، يماننان بەزدىرۋ. بۇدان قانداي تالىم-تاربيە الاسىڭ؟ ءبىز كورەرمەندى جەتەكتەۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ كوزىن اشۋىمىز قاجەت. كەرىسىنشە سانا-سەزىمى ويانباعان ۇيقىداعى جاستاردىڭ سوڭىنان ءبىز ەرەمىز. سوندا نە بولعانىمىز؟ قازاق «جەتەكتەپ قوسقان تازى تۇلكى المايدى» دەيدى. كورەرمەندى تاربيەلەۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە جاستار ءبىزدىڭ ارزانقول اكتەرلەردى جەتەكتەپ ءجۇر. جىرتاقاي كۇلكى، ويلانبايتىن، تولعانبايتىن ونەردىڭ قۇنى كوك تيىن. بۇل كىمگە كەرەك؟ بىزدە ءۇردىس دەگەن جاقسى ءسوز بار. بۇل ۇلگى دەگەن ءسوز. ال قازىرگى ارتىستەردىكى ۇلگى ەمەس، اشەيىن قولىڭدى ءسۇرتىپ كەتەتىن سۇلگى.

 ءشايزا وماروۆا، زەينەتكەر-ۇستاز:

 – ءازىلدىڭ استارىندا ۇلكەن شىندىق پەن تاربيە جاتۋ كەرەك. تۇرسىنبەكتىڭ بارلىق ازىلدەرى وسى تالاپقا ساي، استارىندا شىندىق جاتادى. كۇلدىرە وتىرىپ ويلاندىرادى. وكىنىشكە قاراي، باسقا تەاترلار بۇل ۇدەدەن شىعا المايدى. سوندىقتان «بازار جوقتان» باسقا تەاتردى قارامايمىن. ءازىل-سىقاق تەاترلارىنىڭ كونسەرتتەرىنە بارمايمىن. بوس ايقاي-شۋمەن شارشاتىپ جىبەرەدى، تەلەديداردان دا كورمەيمىن. سەبەبى 2-3 ساعاتتىق كونسەرتتە ءبىر-اق رەت كۇلۋىڭ مۇمكىن، ءبارى ءبىر سارىندا، بىر-بىرىنەن وزگەشەلىكتەرى جوق. كۇلكى – كۇردەلى جانر. ادامدى جىلاتۋ وڭاي، كۇلدىرۋ قيىن. ءبىز ءقازىر نە ماسەلەگە كۇلىپ ءجۇرمىز؟ قانداي ماسەلەگە كۇلۋگە بولادى، ال قايسىسىنا كۇلۋگە بولمايدى؟ مەنىڭ تۇسىنىگىمدە بۇل جانر ارتىستەرىنىڭ نەگىزگى قاعيداسى وسى بولسا كەرەك. وكىنىشتىسى سول، ءبىزدىڭ ارتىستەرىمىزدى بۇل ماسەلە ويلاندىرمايتىن سياقتى… بالالارعا ارنالعان تۇشىمدى دۇنيەلەر جوقتىڭ قاسى، وسى جانردىڭ دا جازۋشىلارى كوپ دەپ ايتا المايمىن. سوندىقتان بولار، ءقازىر ءازىل-سىقاق ارتىستەرىنىڭ وزدەرى جازىپ، وزدەرى ورىنداپ جۇرگەندەرىن بايقايمىز. ولاردىڭ ماقساتى – ايتەۋىر كۇلدىرسەم بولدىعا ساياتىنداي. ءبىرىنشى كەمشىلىكتەرى، تاقىرىبى كوبىنەسە – ايەلدەر، ەكىنشىدەن، ايعايلاپ سويلەۋ. سوندا ءبىزدىڭ قازاق ايەل ارالاسپاسا كۇلمەگەن بە جانە بىزدە تەك بەيشارا، بەتپاق نەمەسە جارتى مي ايەلدەر عانا بار ما؟ الدە بۇل ايەلدەردى كەلەمەجدەۋدىڭ ءبىر ءتۇرى مە؟ حالىقتى كۇلدىرۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە انالارىمىزدى، قىزدارىمىزدى كەلەمەجدەۋ كەرەك پە؟ كۇلكىنىڭ دەڭگەيىن قاراپايىم حالىقتان گورى ينتەلليگەنسيا وكىلدەرىن كۇلدىرە الاتىنداي دارەجەگە كوتەرسە جاقسى بولار ەدى، سوندا بۇكىل حالىق كۇلەر ەدى دەپ ويلايمىن. باسقا ەلدەرگە قاراساڭ، ەركەكتەردىڭ ايەل كيىمىن كيۋى وتە از، ال بىزدە جاپپاي كيىنۋ – تەاترلاردىڭ نەگىزگى قارۋى. مەنىڭشە، بۇل كەلەمەجدەۋ سياقتى. «كەلەمەجگە اۋەستىك كەيدە اقىلدىڭ جۇتاڭدىعىن كورسەتەدى» دەگەن عوي ج. لابريۋيەر. وسىنى ەسكەرسە ەكەن دەگىم كەلەدى. ۇشىنشىدەن، بۇگىنگى قوعامدا بەلەڭ الىپ بارا جاتقان قىزتەكەلەردىڭ كوبەيۋىن ناسيحاتتاپ كەتپەيسىزدەر مە دەگەن دە وي تۋادى. ءار جۇمىستىڭ ءوز قيىندىعى بار. وڭاي ەمەس. دەسەك تە وسى ماماندىقتى تاڭداعان سوڭ، وسى ءىستى مويىنعا العان جۇلدىزدارىمىزدىڭ كوڭىلدەن شىققاندارىنا نە جەتسىن؟! ازىلدەرىنەن ارتىستەرىمىزدىڭ جەڭىل-جەلپىگە اۋەستەنۋلەرى ولاردىڭ جان قيناپ، اسا ىزدەنبەيتىندەرىنەن بە ەكەن… «كۇلكى تۇز سەكىلدى، مولشەرمەن قولدانۋى ءتيىس» دەگەن عوي پيفاگور. وسىنى ەستە ۇستانساق ەتتى.

جانبولات نايزابەكوۆ، «ونەر قىراندارى» تەاترىنىڭ ءارتىسى:

 – ءبىز تەاتر بولعاننان كەيىن، الدىمەن قويىلاتىن قويىلىمدى تالقىلايمىز. ءبىرىنشى، تەاتردىڭ تىلىمەن ايتقاندا، قاڭقاسىن جاساپ الامىز. سوسىن وعان ەت جاپسىرامىز. سودان كەيىن بارىپ، كىشكەنە شەتى كورىندى-اۋ دەگەن كەزدە وبراز تاڭدايمىز. وسى وبرازعا وسىنداي كەلەدى، انا وبرازعا مىناۋ ۇيلەسەدى دەگەن سەكىلدى. كىم قاي وبرازعا جاقىن، نەگە يكەمى بار، قاي ءرول وڭ جامباسىنا كەلەدى، بارىنە ءمان بەرىلەدى. ال ءوزىم ايەل وبرازىن سومداۋدان باس تارتتىم. ويتكەنى بۇعان شاريعاتتا رۇقسات ەتىلمەگەن. قۇراندا سولاي جازىلعان. بىلايشا ايتقاندا، «ايەل ادامنىڭ كەيپىنە كىرگەن ادامعا اللا تاعالانىڭ لاعنەتى بولسىن» دەگەن. مۇسىلمانعا شارت نارسە ەمەس، لايىق نارسە ەمەس. دىنگە قايشى. اللادان قورقامىز. ويتكەنى ەرتەڭ بارلىعىمىز جاۋاپقا تارتىلاتىنىمىز ءسوزسىز. سول سەبەپتى دە تۇبەگەيلى باس تارتتىم.

كۇلدىرتۋ بار، كۇلكى بولۋ دەگەن بار. ساحناعا شىققاندا حالىق ەكى ءتۇرلى ماعىنادا كۇلەدى. سەن كۇلدىرسەڭ، كۇلەدى. سول سياقتى ساحنادا تۇرىپ، كۇلكى بولساڭ وزىڭە كۇلەدى. «كۇلدىرۋ – ونەر، كۇلكى بولۋ – ءولىم» دەيدى عوي. كەزىندە قۇدايبەرگەن سۇلتانبايەۆ اعامىز دا وينادى. ول كىسىلەردىڭ زامانىندا كۇلكى بولەك بولدى. بەلدەن تومەن اڭگىمە ايتىلعان جوق. تۇشىمدى ازىلدەر بولدى. بار نارسە ءوز داۋىرىمەن عوي. ول كەزدىڭ ءازىلىن ءقازىر كورسەڭ، كۇلە المايسىڭ. كورەرمەنى دە باسقا ەدى. ءبىراق اكتەرلىك شەبەرلىك الدىعا شىعاتىن. ال ءقازىر داۋسى كەلسە بولدى، شىعا بەرەدى. شىنى كەرەك، بۇگىندە ءازىلدىڭ ءقادىرى كەتتى. بۇكىل حالىققا بىردەي جاعۋ مۇمكىن ەمەس. بىزگە دە «كۇلدىرۋدىڭ ورنىنا جىلاتىپ كەتتى عوي» دەپ سىن ايتادى. ءازىل دەپ ءوزى ايتىپ تۇرعان جوق پا، ءار قالجىڭنىڭ استارىندا ءزىل بولۋ كەرەك. قۇر كۇلكىدەن ەشتەڭە شىقپايتىن سياقتى. ساحناداعى كورىنىس ارقىلى كورەرمەن تۇيسىگىنە وي سالىپ، جاقسى جاعىنا وزگەرۋگە ىقپال ەتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ال ساحناعا شىعىپ الىپ، بايبالامعا سالا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق.

ەرمەك نۇرىموۆ، پسيحولوگ:

 – قازاق حالقى قاشاندا ۇل بالانىڭ تاربيەسىنە ۇلكەن كوڭىل بولە بىلگەن. «ۇلىم بولساڭ – ۇلى مۇرادايسىڭ» دەپ مۇقاعالي جىرلاعانداي، ۇل بالا بولاشاقتىڭ قورعانى، ەل ماقتانىشى جانە بولاشاق اكە. ءبىراق قوعامدا مۇنداي ۇستانىمنان الشاق جىگىتتەر دە بارشىلىق. ەلدى ارزان كۇلكىگە قارىق قىلامىن دەگەن ماقساتپەن ايەل كەيپىنە ەنۋشىلەر كوبەيۋدە. نەگىزى ايەل وبرازىن ويناۋ – قازاققا جات قىلىقتىڭ ءبىرى.

ايەل ءرولى مە، ايەل ويناۋى مىندەتتى دەپ سانايمىن. وسىنىڭ سالدارىنان ەر ازاماتتى ازامات، باتىر رەتىندە تاربيەلەگەن بۇگىنگى قازاق مەنتاليتەتى السىرەۋدە. وعان ەڭ ءبىرىنشى اسەر ەتكەن باتىستىڭ كوزقاراسى. باتىس كىنالى ەكەن دەپ، ەندى شەكارامىزدى جاۋىپ قويمايمىز عوي! وسى كەزدە وتباسىلىق تاربيەگە ءمان بەرۋ قاجەت. بالالارعا جاستايىنان ازاماتتىق قۇندىلىقتى قالىپتاستىرۋ كەرەك. ەلدى كۇلدىرۋ ءۇشىن ايەلشە كيىنگەن جىگىتتەردىڭ بۇگىنگى ءوسىپ كەلە جاتقان جاس جەتكىنشەكتەردىڭ پسيحولوگياسىنا قانداي وي سالىپ جاتقانىنا ءمان بەرىپ، باس قاتىرىپ وتىرعان ەشكىم جوق. ەگەر وسى قالىپتان قول ۇزبەي، ۇنەمى سول وبرازدا جۇرە بەرسە، ەركەكتىك پسيحولوگياسى ايەلدىك كەيىپكە اينالىپ، كۇندەلىكتى ومىردە ءجۇرىس-تۇرىسى، قارىم-قاتىناسى قىزداردىكىندەي بولىپ قالىپتاسادى. وسىنى كورگەن جاس بالالاردا مۇنداي وبراز قالىپتى جاعداي ەكەن عوي دەگەن تۇسىنىك پايدا بولادى. وسىنىڭ سالدارىنان ايەل وبرازىنا قۇمار جىگىتتەر كوبەيە تۇسە مە دەپ قورقامىن.

تالعات اقجانوۆ، كورەرمەن:

– ءيا، ايەلدەردىڭ وبرازىن سومداۋ قازاق ارتىستەرىنىڭ تۇسىنۋىنشە، ەڭ كۇشتى ءرول بولدى عوي. ءقايتسىن بايعۇستار، وزدەرىندە ناعىز ەركەكتىك قاسيەت جوق بولعان سوڭ، ار-ۇياتتى، قادىر-قاسيەتتى ۇمىتىپ، يا بولماسا ءاۋ باستان ونداي قاسيەتتەردەن جۇرداي بولعان سوڭ ءناپاقاسىن تەرىپ جەپ جۇرگەن سورلىلار عوي… سوندىقتان تەلەارنانىڭ قازاق تىلىندەگى باعدارلامالارىن كورۋگە جيىركەنەم. انەبىر بەرىك تۇرسىنبەكوۆ دەيتىن شىراعىمدى مەن ەركەك رەتىندە ەلەستەتە المايمىن. ەركەكشە كيىنىپ تۇرسا دا، قىلىقتارى ايەل سەكىلدى.

P.S. ءبىز سوڭعى جىلدارى ايەل، كەمپىر وبرازى ارقىلى ءناپاقاسىن تاۋىپ جۇرگەن «شىمكەنت-شوۋ» تەاترىنىڭ ءارتىسى بەكجان تۇرىسبەكوۆكە، «بازار جوق» تەاترىنىڭ ءارتىسى ەربولات تولەگەنوۆكە حابارلاسۋعا تىرىسىپ كوردىك. الايدا، تەلەفون قوڭىراۋىنا جاۋاپ بەرگەن ەربولات تولەگەنوۆ: «وسى سۇراق بويىنشا ەشتەڭە ايتپاي-اق قويايىنشى. رەنجىمەڭىزشى…» دەپ تۇتقانى قويا سالدى.

دينارا مىڭجاسار قىزى