قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ كوكتەمەنىڭ ءتاۋىر ايى ساۋىردە «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتىنە جاريالانعان «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتتىق سانانىڭ كەمەلدەنۋىنە، ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىمىز بەن ءتىلىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى ساقتاۋعا، باعالاۋعا، باعالاي وتىرىپ، جاڭعىرتا دامىتۋعا ۇندەيتىن، ىرگەلى باعدارلامالىق باعىتتاعى قۇجات.
العاش ويىمىزعا كەلگەن نارسە: ەلباسى قالامىنان شىققان مىنا جازبانىڭ ماقالا اۋقىمىنان الدەقايدا كەڭ، كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ ءىرى ەكەندىگى. ماقالادان گورى ەلدىڭ ەرتەڭگى رۋحاني، مادەني ءوسۋىنىڭ باعدارى، باعدارشامى دەرسىز. ءار سويلەمدە ۇلكەن ءمان بار، وي بار، سۇرىپتالعان ءسوز، ىرىكتەلگەن تىركەس، كوپتەن تولعاندىرىپ جۇرگەن ويدىڭ اسەرلى تولقىنىسىنان تۋعان تۇجىرىم بار.
«بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» - ەڭ الدىمەن، ەلىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس ۇلت بولۋىن ماقسات ەتىپ، سوعان بارار جولداعى ۇلتتىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ ءمانى قالاي بولۋى كەرەك، نەنى نەگىزگە الىپ، قانداي بازالىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋىمىز قاجەت، ەرتەڭگى ۇرپاققا تابىستار مۇرامىزدىڭ سيپاتى قانداي بولۋى كەرەك، بۇگىنگى جاستار مۇراتى قانداي، باتىسقا ەلىكتەۋ ەلىمىزدىڭ بولاشاق مەجەسىنە ۇلگى بولا الا ما دەگەن بۇگىندە قازاق قوعامىن ىشتەي تولعاندىرىپ جۇرگەن باستى ماسەلەلەردىڭ شەشىمى مەن ونىڭ باعدارى وسى باعدارلامادا كەڭىنەن قوزعالىپ، تياناقتالعان.
حح عاسىرداعى باتىستىق جاڭعىرۋدىڭ ۇلگىسى بۇگىنگى ەگەمەن قازاق ەلىنە ۇلگى بولا المايدى دەيدى ەلباسى، ويتكەنى «جاڭعىرعان قوعامنىڭ ءوزىنىڭ تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن باستاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولادى. جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ».
ۇلتتىق كود قايدا؟ ۇلتتىق كود – ەڭ الدىمەن، تىلدە، سوسىن ءداستۇرىمىز بەن سالتىمىزدى، مىنەزىمىزدى ايقىندايتىن دىلدە، ۇلتتىق مادەنيەتتە. قازاق بالاسىنىڭ تاعىلىمى مول تاريحىندا مادەني-رۋحاني بولمىسى ىزگىلىكپەن ادىپتەلىپ، قاراپايىمدىلىقپەن شىڭدالىپ، پاراساتپەن شىرايلانعان. ۇلتتىق كودىمىزدا ىزگىلىك، ادالدىق، پەرزەنتتىك يناباتتىلىق، ادامگەرشىلىك، پارىز، ەتيكەت، اقىل-پاراساتتىلىق كەڭىنەن ورىستەگەن، مولىنان قامتىلعان.
ۇلتتىق كودتا پارىز بەن ادىلدىك قاتار سومدالىپ، ج. بالاساعۇني، م. قاشقاري، ا. ياساۋي، اباي مەن شاھكارىم، اقىمەت پەن ءاليحان، ماعجان مەن ءمىرجاقىپ شىعارماشىلىعى ارقىلى حالىققا دارىپتەلگەن، استارى مەن ارقاۋى مىقتى ورالىمدى ءسوز ورنەگىمەن، ۇعىنىقتى تىلمەن ورىلگەن. قازاقتىڭ ۇلتتىق كودىندا ادىلدىك تۇجىرىمداماسى ەجەلگى داۋىردەن باستاپ جيناقتالىپ، تۋىستىعى جوق ۇلكەنگە دەگەن سىيلاستىق بولىپ تانىلعان. سىيلاستىق پەن ىزگىلىك، ىزەتتىلىك پەن يماندىلىق ءقازىر ەندى ەتيكەتكە اينالعان تۇستا، وسى ۇلتتىق كودتى دامىتا وتىرىپ، رۋحاني مادەنيەتىمىزدى جاڭعىرتۋىمىز قاجەت. ۇلتتىق كودىمىزدا ۇيات كاتەگورياسى بار. بەسىكتەن بەلى شىقپاعان بالادان باستاپ، ۇيات بولادىنى ايتىپ وسىرگەن اتا-انا بالاسىن جاقسىلىق پەن جاۋىزدىقتىڭ بولىنەتىنىن ايتىپ، مىنەزىن قالىپتاستىرادى. جاۋىزدىقپەن كۇرەس پەن جاقسىلىقتى دارىپتەۋ كودى قازىرگى مورال مەن ونەگەلىك كاتەگورياسىن دامىتا تۇسەدى.
ۇلتتىق كودقا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق سانانىڭ كەمەلدەنە دامۋىن ەلباسىمىز ۇلكەن ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ، ەكى قىرىن اتاپ كورسەتەدى: ۇلتتىق سانانىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ جانە ۇلتتىق بولمىستىڭ وزەگىن ساقتاي وتىرىپ، ونىڭ ءبىرقاتار سيپاتتارىن وزگەرتۋ. «ءقازىر سالتانات قۇرىپ تۇرعان جاڭعىرۋ ۇلگىلەرىنىڭ قاتەرىنىڭ» دە بار ەكەنىن ەسكەرتەدى. ول قانداي قاتەر دەڭىز؟ قاتەر مىنادا: وزگەنىڭ ۇلتتىق دامۋ ۇلگىسى جۇرتتىڭ بارىنە ورتاق امبەباپ ۇلگى بولا المايدى. ەلباسىمىزدىڭ كورسەتۋىنشە، «ءىس جۇزىندە ءاربىر ءوڭىر مەن ءاربىر مەملەكەت ءوزىنىڭ دەربەس دامۋ ۇلگىسىن قالىپتاستىرۋدا». دەر كەزىندە جانە ناقتى ايتىلعان پىكىر دەر ەدىك.
ەلباسىمىز بۇل قاتەردى نەگە ەسكەرتىپ وتىر. دەمەك، وزگە ۇلتتىڭ دامۋ ۇلگىسىنىڭ ءبارىن كوشىرىپ الا بەرۋ، ءوز ەلىمىزدىڭ ەرەكشەلىگىن، حالقىمىزدىڭ ءدىلىن، مىنەزىن، رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارىمىزدى ەسكەرمەۋ بىزدە جوق ەمەس. وسى قاتەر تۋرالى قازىرگى باسشىلار دا كوپ ويلانسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولماق.
وسى تۇرعىدا، قازىرگى ۋاقىتتا حالىق كوڭىلىنەن شىقپاي، ەرەكشە الاڭداتىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى – ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ اعىلشىن ءتىلىن ەنگىزۋ، جوعارعى سىنىپتاردا جاراتىلىستانۋ پاندەرىن اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ دەر ەدىم. جاراتىلىستانۋ پاندەرىن اعىلشىن تىلىندە مەكتەپتە جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا جاپپاي وقىتۋ قازاق ءتىلىنىڭ عىلىم ءتىلى بولا المايتىندىعىنىڭ باستى كەپىلى بولماق. قاتەر مە؟ ارينە، قاتەر. ءبىلىم جۇيەسىندە شەتەلدىڭ ءبارى جاقسى ەكەن دەپ، تۇگەل سول جۇيەنى كوشىرىپ اكەلە سالعاندا، جوعارى دەڭگەيدە دامىپ كەتەمىز دەۋ كۇپىرلىك قانا ەمەس، ونىڭ ار جاعىندا ۇزاققا شابا المايتىن شاباندىق تا جاتادى. ەلباسىمىز ەسكەرتىپ وتىرعانداي، قازاق ءبىلىم جۇيەسىنىڭ ءوزىنىڭ دەربەس دامۋ ۇلگىسى جاسالۋى قاجەت. ول ۇلتتىق سانانى، ۇلتتىق رۋحتى اسقاقتاتىپ، جاستاردىڭ بويىنداعى ۇلتتىق سانانىڭ كەمەلدەنۋىنە جەتەلەۋى ءتيىس. ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى» دەۋىنىڭ ءمانىسىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ ابزال. ءبىرىنشى سىنىپتان بالالارعا ءۇش ءتىلدى وقىتۋدى نەمەسە جاراتىلىستانۋ پاندەرىن تەك اعىلشىن تىلىندە وقىتۋدى قولداماۋ ۇشتىلدىلىك يدەياسىنا قارسىلىق ەمەس. اعىلشىن ءتىلىن وقۋدىڭ، ۇيرەنۋدىڭ بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدەگى جاستار ءۇشىن موتيۆاسياسى دا جوعارى، مۇمكىندىگى دە مول. بولام دەگەن بالاسىنا اتا-اناسى كەز كەلگەن ءتىلدى اقىلى تۇردە وقىتا الادى. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق كودىمىزدا جاڭعىرعان، قاجەتتىلىككە اينالعان، كودتالعان مىنەز. ال وقىعىسى كەلگەندەرگە ارناپ، تەگىن ءارى ءوز قالاۋىنشا وقىپ ۇيرەنۋ ءۇشىن، اعىلشىن كۋرستارىن اشىپ قويۋ ارقىلى دا كوپ ماسەلەنى شەشۋگە بولار ەدى.
ەلباسىمىز تاياۋ جىلدارداعى باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى جانە نەگىزگىسى رەتىندە قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ جۇمىستارىن بىرتىندەپ باستاۋ كەرەكتىگىن ناقتىلايدى. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان باستاپ ايتىلا باستاعان بۇل ماسەلەنىڭ ءقازىر شەشىلەتىن ءساتى كەلگەندەي. الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى كەشەلى-بۇگىندى جازىلىپ جاتقان پىكىرلەر لەگىن سارالاۋ دا، كوپشىلىكتىڭ بۇل رەفورمانى قولدايتىنىن اڭعارتادى.
قازاق جازۋىنىڭ وتكەن تاريحى قيىن. قازاق ەلىنە ءوز وكتەمدىگى مەن وكىمدىگىن جۇرگىزگىسى كەلگەندەردىڭ بارلىعى ونىڭ رۋحاني بولمىسىنا جاسايتىن شابۋىلىن، ەڭ الدىمەن، جازۋدى وشىرۋدەن باستاعان ەكەن. كەز كەلگەن جازۋ سول ۇلتتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن، ەلدىگىن، تاريحي جادىن ساقتايتىن جادىگەر ەكەنىن ەسكەرسەك، مۇنىڭ ءمانىسى تۇسىنىكتى دە. اراب جاۋلاۋشىلارى اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەرلەردىڭ بارلىعىندا تۇركىلىك تاڭبالاردى جويۋعا كۇش سالىپتى، ورىس كولونيزاتورلارى قازاق ەلىنە كەڭ تاراعان اراب جازۋىمەن، اراب مادەنيەتىمەن كۇرەسىپ، جازۋدى ءوشىرىپ، اقىرى ءوز ءالىپبيىن ەنگىزگەن. ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ توتە جازۋىنىڭ تاعدىرى قالاي بولعانى بۇگىنگى كوزى اشىق قاۋىمعا بەلگىلى. قازاقتىڭ قايران ءتىلى كوشپەندى عۇمىر-تىرشىلىكتىڭ ارقاسىندا جازۋعا مويىنسۇنباعاندىقتان، وزگە تىلدەردىڭ ىرقىنا كونە قويماي، ءوز ءبولمىس-بىتىمىن ساقتاي دامي بەرگەن.
ال قازىرگى جاي باسقاشا. تاۋەلسىز ەلىمىز الەمدىك وركەنيەتتە وزىندىك ورنىن بەلگىلەپ، الدىڭعى قاتارعا شىعۋ ءۇشىن ۇيىمداسۋدا. «تاريحتىڭ تەمىر قاقپانىنا تۇسپەۋ ءۇشىن» ەۆوليۋسيالىق دامۋ باعىتىمەن، وركەندەي دامۋدى باستى باعدار رەتىندە بەلگىلەپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋدى قالايدى. ءقازىر ءبىرىنشى سىنىپقا بارعان بالالاردىڭ 90 پايىزدايى قازاق سىنىپتارىندا وتىر، جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى اۋديتوريالاردا قازاق توپتارى 85-90 پايىزدى قۇرايدى. دەمەك، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ەڭ باستى العىشارتتارى ورىندالدى دەۋگە تولىق نەگىز بار. ەندىگى باستى ماسەلە قازاق ءالىپبيىنىڭ جاڭا گرافيكاداعى ءبىرىڭعاي ستاندارتتى نۇسقاسىن قابىلداۋ. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، مۇنداي ستاندارت بىزدە بار. ول اقىمەت بايتۇرسىن ۇلى جاساعان ءالىپبيدىڭ نەگىزىن ساقتايتىن لاتىنشا تاڭبالىق نۇسقالارى.
قازىرگى ءتىلشى عالىمدار ەملەلەر مەن جازۋ ەرەجەلەرىندە بىرىزدىلىك بولاتىنداي جاقسى ەملەلەردى ءوزارا انىقتاپ الىپ حالىققا ۇسىنۋى ءتيىس.
سالقىنباي ا.ب. – فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
قازۇۋ پروفەسسورى
پىكىر قالدىرۋ