ادام تابيعاتى ەستىگەن، كورگەن نارسەلەرىنەن ءبىر ماعىنا شىعارىپ، ونى جورامالداۋعا قۇمبىل تۇرادى. جاقسى نارسە ەستىپ نەمەسە كوڭىلىنە حوش نارسەنى كورگەن ساتتە ونى جاقسىلىققا جورامالداسا، ۇنامسىز ءسوز ەستىپ، جاعىمسىز نارسە كورگەن كەزدە ولاردى جاماندىققا ىرىمداي باستايدى. مىنە سوندىقتان پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) «ەشبىر ادام ءۇش نارسەدەن: جورامالداۋ مەن كۇدىكتى ويدان، قىزعانىشتان قۇتىلا المايدى» دەپ، ادام بالاسىنىڭ وسى تابيعاتىن بىلدىرگەن. ءبىراق ناعىز مۇسىلمان مۇنداي سەزىمدەرگە جول بەرمەستەن بارلىق ىستەرىندە جاراتقانعا تاۋەكەل ەتەدى. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) جوعارىداعى ءحاديستىڭ جالعاسىندا: «كوڭىلىڭە كەلگەن ىرىمعا يەك ارتپاي، جولىڭدى جالعاستىر، قىزعانىشىڭ سىر بەرسە، ونى شەكتەن شىعارما، ويىڭا كۇدىكتى وي ورالسا، ونى اقيقاتقا اينالدىرىپ، جۇزەگە اسىرما!» دەپ كوڭىلگە تۇسكەن ىرىمدى نەگىزگە الىپ، جولدان قايتۋعا، ياكي باستاعان ءىستى تاستاۋعا بولمايتىندىعىن ەسكەرتكەن. وسى جانە وزگە دە ءاربىر ادام بىلۋگە ءتيىس جايتتاردى قامشى اقپاراتتىق اگەنتتىگى Ihsan.kz-كە سىلتەمە جاساپ وقىرمانعا ۇسىنادى.

كەيبىر جاندار كوڭىلدەرىندە سىر بەرگەن بۇل سەزىمدەرگە قاتتى ءمان بەرىپ، وعان يمانداي سەنەدى، ءتىپتى سول بويىنشا ارەكەت ەتەدى. ال بۇل وتە قاتە نارسە. ءتىپتى كەي تۇستا مۇنداي سوقىر سەنىم مەن ىرىمعا قۇلاي بەرىلۋ جاراتقانعا سەرىك قوسقانعا دا جاتاتىن اۋىر كۇنا بولۋى مۇمكىن. يسلامعا دەيىن ارابتاردا ىرىمعا يلانۋ قاتتى ورىن العان. مىسالى، ولار جولعا شىعاردا  وتىرعان قۇستى ۇركىتىپ ۇشىراتىن. ەگەر قۇس وڭ جاققا بەت الاتىن بولسا، وندا ساپارعا شىعۋدى دۇرىس ساناپ، جول جۇرۋگە بەل بايلايتىن. ال ەگەر سول جاققا ۇشاتىن بولسا،  وندا ساپاردىڭ ءساتسىز بولاتىنىن بولجاپ، جول جۇرۋدەن باس تارتاتىن. ياعني، ولار جاراتقانننىڭ جازعانىنا ەمەس، اقىلى جوق قۇستىڭ ۇشقان باعىتىنا قاراپ ىس-ارەكەت جاسايتىن. قۇددى ولارعا ساتتىلىك سىيلايتىن دا، جامانشىلىقتى جازاتىن دا اللا ەمەس، قۇس دەپ بىلەتىندەي. ال بۇل دەگەنىمىز، اللادان باسقاعا يەك ارتۋ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتى وزگەدەن كۇتۋ بولعاندىقتان، اللاعا سەرىك قوسۋعا جاتادى. مىنە، سوندىقتان اللا ەلشىسى: «ىرىم جاساپ، وعان يەك ارتۋ – شيرك. الايدا اللا ىرىمدى تاۋەكەلمەن جويادى» دەپ ىرىمداۋدىڭ كۇنا ەكەنىن ءارى تاۋەكەل ارقىلى ودان قۇتىلۋعا بولاتىندىعىن بىلدىرگەن. ەندەشە، مۇسىلمان بالاسى كوڭىلىنە جاعىمسىز  نارسە كەزدەسسە وعان كوڭىل بولمەي، باستاعان ءىسىن ودان ءارى قاراي جالعاستىرىپ، بارشا ىستەرىندە ءبىر اللاعا تاۋەكەل ەتۋگە ءتيىس. تاۋەكەل دەگەنىمىز – جاراتقاننىڭ مىنا دۇنيەدە قويعان زاڭدىلىقتارىن قولىمىزدان كەلگەنىنشە ورىنداپ، ناتيجەسىن اللانىڭ قالاۋىنا اماناتتاۋ دەگەن ءسوز. مىسالى، ەگىننىڭ دۇرىس ءونىم بەرۋىنە سەبەپ بولاتىن جەر جىرتۋ، ءدان سەبۋ، سۋعارۋ، توپىراعىن قوپسىتۋ، زياندى جاندىكتەردەن ساقتايتىن ءدارى شاشۋ، ارام ءشوبىن وتاۋ سەكىلدى بارلىق قاجەتتى زاڭدىلىقتاردى ورىنداعاننان كەيىن ناتيجەسىن اللادان كۇتۋ.

كەيبىر جاندار قارا مىسىقتىڭ جولىن كەسكەنىن كورسە، جولاۋشىلىعىنىڭ ءساتسىز بولاتىنىن بولجايدى. الدەبىر سەبەپپەن ءبىر جاعدايعا ۇشىراي قالسا، ونى اللانىڭ جازعانى دەپ ەمەس، الگىندە جولىن كەسكەن قارا مىسىقتان كورەدى. ءتىپتى، "اقشا شاقىرادى" دەپ قىزىل ءاميان ۇستاپ جۇرگەندەر دە بار.

ەل اراسىندا قايتىس بولعان كىسىنىڭ تۇنەگەن بولمەسىنە شىراق جاعىپ قويۋ نەمەسە بەرەكە ورناسىن دەگەن نيەتپەن استىنا ءدان شاشۋ سەكىلدى ىرىمداردى دا كەزدەستەرىمىز. الايدا بۇل – مۇلدەم قاتە، نەگىزى جوق  كۇنا ىرىمدار. ءتىپتى، كەيدە قايتىس بولعان كىسىنىڭ قابىرىنە قۇلىپتى قوسا كومىپ جاتادى. ونداعى ماقسات – ءولىمنىڭ توقتاپ، اۋلەتتەگى باسقا ادامدار امان-ەسەن ءجۇرسىن دەگەنى. ال مۇنىڭ  تىم تاياز تۇسىنىك ەكەنى انىق. سەبەبى، اللانىڭ جازعان اجالىن پەندەنىڭ قولىمەن جاسالعان قارا قۇلپى توقتاتا المايدى. جاراتقاننىڭ ۇكىمىنە مۇنداي ىرىمدار توسقاۋىل بولا بەرسە، دۇنيەنىڭ تەپە-تەڭدىگى بۇزىلىپ، استاڭ-كەستەڭى شىعار ەدى. سوندىقتان كىسى قارا مىسىقپەن ساتسىزدىككە ۇشىراپ، كومىلگەن قۇلپىمەن ءولىم توقتايدى دەگەن سەنىمگە شىن يلانسا، وندا جاراتقانعا سەرىك قوسقان بولادى. سەبەبى، بۇل جەردە ادام تاعدىرىنا اسەر ەتەتىن، وعان  پايداسى مەن زيانىن تيگىزەتىن قۇدايدان باسقا ءبىر دەربەس كۇشكە، قۇدىرەتكە سەنۋ بار. ال يسلام تالىمىندە ەشبىر نارسە اللانىڭ قۇدىرەتىنسىز جۇزەگە اسپايدى. قازاقتىڭ «قۇدايسىز قۋراي دا سىنبايدى» دەۋى دە وسى يسلامي تازا تۇسىنىكتەن تۋعان.

قازىرگى تاڭدا كەيبىر ىرىمدار مەن نەگىزسىز تىيىمدارعا ءبازبىر تانىمى تاياز جانداردىڭ قۇلاي بەرىلىپ، وعان قاتتى سەنگەندىگى سونشالىق – ونى قۇراننىڭ ۇكىمدەرى مەن پايعامبارىمىزدىڭ تىيىمدارىنان دا جوعارى قويادى. مىسالى، جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ جۇزىنە ۇن جاعىلماي قالسا، «جامان بولادىعا» سالىپ، سول ىرىمدى ورىنداتپاي قويمايدى. ال ءبىراق سول ۇيلەنۋ تويدا اراق ءىشىلىپ، نەبىر حارام نارسەلەر ىستەلىپ جاتسا دا، وعان جانى اۋىرىپ، كوڭىلى قۇلازىمايدى. سوندا ەشبىر نەگىزى جوق ىرىمنىڭ اللانىڭ شاريعاتىنان دا جوعارى بولعانى ما؟ ادامعا پالەكەت پەن كەسىر كەلسە، مۇنداي نەگىزسىز ىرىمداردىڭ ورىندالماي قالۋىنان ەمەس، الگىندەي حارام نارسەلەردىڭ كەسىرىنەن  بولاتىنى ءسوزسىز.

ىرىم دەگەندە تاعى ءبىر ەسكەرە كەتەتىن جايت – بەلگىلى ءبىر زاماننىڭ تۇرمىس جاعدايىنا بايلانىستى ەسكەرىلگەن كەيبىر گيگيەنالىق تىيىمداردىڭ قازىرگى تاڭدا ىرىمعا اينالۋى. مىسالى، «تۇندە تىرناعىڭدى الما، جامان بولادى!» دەپ جاتادى. شىن مانىندە، بۇل ىرىم ەمەس. بۇل – قازىرگىدەي جارىق شامى جوق ءارى ىدىس-اياعى مەن جاتىن ورنى جاقىن ورنالاسقان كىشىگىرىم قازاقى ۇيدە عۇمىر كەشكەن حالىقتىڭ گيگيەنالىق ساقتانۋىنان تۋىنداعان ۇستانىم. سەبەبى، قاراڭعىدا الىنعان تىرناقتىڭ ىرشىپ ىدىس-اياققا ءتۇسىپ، ودان ءارى ادامنىڭ ىشىنە كەتۋ ءقاۋپى بار. سونداي-اق، بۇرىنعى كەزدە تىرناقتى قازىرگىدەي وڭاي الاتىن قۇرالدار بولماعاندىقتان، قاراڭعىدا تىرناق العان كىسى  تىرناعىمەن بىرگە ساۋساعىن كەسىپ الۋى  ىقتيمال. ال ەندى قازىرگىدەي جارىعى مول، ىدىس-اياعى بولەك تۇراتىن بىرنەشە بولمەلى ۇيدە مۇنداي تىيىمعا قاجەتتىلىكتىڭ جوق ەكەنى راس. ەندەشە، مۇنى تۇسىنىكسىز ىرىمعا اينالدىرۋدىڭ قاجەتى دە جوق.

تاعى ءبىر مىسال، قازاقتا: «ۇيگە قاراي جۇگىرمە، نەمەسە، اتپەن شاپپا، جامان بولادى!» دەپ جاتادى. بۇل ءسوز دە اسىلىندە ىرىم ەمەس، ۇلكەن ەتيكادان تۋىنداعان ءتالىمى تەرەڭ تىيىم بولماق. ولاي دەيتىنىمىز، كوبىنە جاۋ شاپقاندا، نەمەسە باسقا دا سۋىق حاباردى جەتكىزەردە حابارشى جاي جۇرىسكە سالماي شاۋىپ كەلەدى. مىنە سوندىقتان تىنىشتىق ۋاقىتتا ۇيگە قاراي شاۋىپ كەلۋ – ەلدىڭ جۇرەگىنە ۇرەي سالۋ بولعاندىقتان، بابالارىمىز «ۇيگە قاراي جۇگىرمە، ياكي، اتپەن شاپپا» دەپ ەتيكالىق استارى قالىڭ تىيىمداردى ايتىپ وتىرعان. ايتپەسە، ۇيگە قاراي جۇگىرۋ مەن شابۋدىڭ ناتيجەسىندە جامانشىلىق بولمايتىنى اقيقات.

كوز تيمەسىن دەگەن ىرىممەن ءسابيدىڭ ومىراۋىنا تاعىلاتىن كوز مونشاق تا نەگىزىندە ىرىم ەمەس، ساقتانۋدان تۋىنداعان عىلىمي اقيقات بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، كوز تيۋ دەگەن نارسەنىڭ بار ەكەنى راس. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.): «كوز تيۋ – اقيقات» دەگەن. ال ەندى كوز تيۋ دەگەنىمىز نە ءوزى؟  بۇل – ءوز الدىنا جەكە عىلىمي زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ۇلكەن تاقىرىپ. دەگەنمەن كوز ءتيۋدى ادام جانارىنداعى جاعىمسىز ەنەرگيالاردىڭ تەرىس اسەرى دەپ تۇسىنسەك، وندا كوز مونشاقتىڭ وسى ەنەرگيادان ساقتانۋعا وڭ اسەرى  بولۋى مۇمكىن. ول بىلاي، جاعىمسىز ەنەرگياسى بار ادام سابيگە قاراعان كەزدە العاشقى جانارى بىردەن ءسابيدىڭ كوزىنە ەمەس، جىلتىراعان كوز مونشاققا ءتۇسىپ، سول مونشاقتا  الگى ەنەرگيانىڭ شاعىلىپ، كۇشى جوعالۋى مۇمكىن. ياعني، جاعىمسىز ەنەرگياعا تولى العاشقى جانار اۋەلى بالانىڭ كوزىنە ەمەس، جىلتىراعان كوز  مونشاققا ءتۇسۋ ارقىلى ونىڭ زالالىنىڭ ازايۋى، ياكي جوعالۋى ءۇشىن جاسالعان ساقتىق شارا بولۋى ىقتيمال. ال بۇل نازىك اقيقاتتى تۇسىنبەگەن كەيبىر ادامدار كوز مونشاققا الدەبىر رۋحاني قاسيەت تاڭىپ، جاردەمدى اللادان ەمەس، سول مونشاقتان كۇتىپ جاتادى. ارينە، بۇل دۇرىس ەمەس. سوندىقتان جالپى كوزمونشاق تاعۋدى شيرك دەپ اسىعىس ۇكىم بەرۋ دە قاتە. سەبەبى، وقتان ساقتانۋ ءۇشىن كەۋدەسىنە وققاعار تاققان ادامنىڭ بۇل ىسىنە ەشكىم شيرك دەمەسى انىق. سوندىقتان ەكى تۇسىنىكتىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ، كوزمونشاقتى الگىندەي ەنەرگيادان ساقتانۋ ءۇشىن تاققان جاعدايدا شيرك ەمەستىگىن، ال ونى اللادان باسقا دەربەس كۇش، جەكە رۋحاني قۇدىرەت دەگەن تۇسىنىكپەن تاقسا، جاراتقانعا سەرىك قوسۋ ەكەنىن اجىراتىپ ءتۇسىندىرۋ قاجەت. ءبىراق كوز تيۋدەن بۇلاي ساقتانۋ شيرك بولماعانىمەن سۇننەت تە ەمەس. اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ.) كوز تيۋدەن قورعانۋدىڭ جولى رەتىندە  ءبىرقاتار دۇعالاردى ۇيرەتىپ كەتكەن.

ءيا، كوڭىلگە كەلگەن الدەبىر ناحوش نارسەنى جامانشىلىققا جورۋ، كەسىردى كەسىپ ىرىمداۋ يسلامدا جوق. ويتكەنى ەشبىر نەگىزسىز جامانشىلىقتى ىرىمداپ، وعان سەنۋدە جۇرەككە ۇرەي سالىپ، بولاشاققا كۇمانمەن قاراۋ جاتىر. ناتيجەسىندە جۇرەككە جاراتقانعا دەگەن سەنىمسىزدىك پەن جامان وي ۇيالايدى. كىسى  ەش نەگىزى جوق نارسەمەن ءوز جىگەر-قايراتىن بايلاپ، جالقاۋلىققا جول بەرەدى. مۇنىمەن قوسا ءوز جۇيكەسىن ءوزى جۇقارتىپ، اينالاسىنا جاعىمسىز جاعداي قالىپتاستىرادى. ناتيجەسىندە ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە قۇتىن قاشىرادى.

ءبىراق كەزدەسكەن الدەبىر حوش، كوڭىلگە جاعىمدى نارسەنى جاقسىلىققا جورۋعا، قۇلاعىڭ شالعان قانداي دا ءبىر جاقسى ءسوزدى يگىلىككە ىرىمداۋعا يسلام رۇقسات ەتەدى. بۇل جەردە باستى نازار اۋداراتىن نارسە ۇشىراسقان كوڭىلگە ۇنامدى نارسەنى جاقسىلىققا نەگىزگى سەبەپ دەپ ەمەس، جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى دەپ قابىلداۋدا، سونى ءۇمىت ەتۋدە جاتىر. ءبىراق كەسىپ ايتپاستان «اللا قالاسا جاقسىلىعى بوپ قالار» دەپ ۇمىتتەنۋ كەرەك. سەبەبى،  جاقسىلىق كۇتىپ، جاقسى ويلاۋ، قۋانىشتى ءۇمىت ەتۋ – مۇسىلماننىڭ ءىسى. اللاعا دەگەن جاقسى ويدىڭ ناتيجەسى بولماق. جاقسى وي، جاقسىلىققا ۇمىتتەنۋ كىسىنى العا ىنتالاندىرادى، جىگەر-قايراتىن قامشىلايدى. قازاقتىڭ: «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس» دەۋى دە وسىعان سايماي ما؟  پايعامبارىمىزدىڭ ءبىر حاديسىندە: «جامان ىرىمداۋ يسلامدا جوق. ءبىراق ماعان «ءال-فال»، جاقسى ىرىم، جاقسى ءسوز ۇنايدى» دەلىنگەن. مۇسىلماندار مەن مۇشرىكتەر اراسىنداعى «حۋدايبيا» كەلىسىم-شارتىن جاساسۋعا مۇشرىكتەر تاراپىنان كەلە جاتقان سۋھايل اتتى كىسىنى الىستان كوزى شالعان اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ.) ساحابالارىنا: «ىستەرىڭ العا باسىپ، جەڭىلدەيتىن بولدى. ولاردىڭ بۇل ادامدى جىبەرگەنى كەلىسىمدى قالاعانى عوي» دەپ ءسۋھايلدىڭ كەلۋىن جاقسىلىققا جورىعان. سەبەبى، «سۋھايل» دەگەننىڭ ماعىناسى «جەڭىلدىك» دەگەنگە ساياتىن.

ەندەشە، مالدىڭ باس سۇيەگىن نەمەسە اتتىڭ تاعاسىن بوساعاعا ءىلىپ قويىپ، ولاردى ءتۇرلى بالە-جالادان ساقتايدى دەگەندەي نانىمدار مەن ومىردە كەزدەسەتىن كوڭىلگە جاعىمسىز نارسەلەردى نەگىزگە الىپ، ونى جامانشىلىققا جورۋ يسلامدا مۇلدە جوق. ال كەيبىر كوڭىلگە حوش كورىنگەن نارسەلەر مەن جاعىمدى سوزدەردى جاقسىلىققا جورۋدىڭ دا وقاسى جوق. ءبىراق الگىندەي  «جاقسىلىق بولسىن» دەگەن نيەتپەن جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ جۇزىنە ۇن جاعۋ سەكىلدى نەگىزسىز ىرىمداردان دا ارىلعانىمىز ابزال.

شولۋشى: ايگەرىم تاۋباي