(تۇرمىس-تىرشىلىگى، ءسالت-داستۇرى)

اتا-جۇرتتان شەت ەلدەرگە ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن كەتىپ، سوندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتار الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەزدەسەدى. سولاردىڭ قاتارىندا كەڭەستىك جۇيەدە شارۋانى ۇجىمداستىرۋدى سىلتاۋراتىپ، ەلدىڭ قولىندا بار مالىن تاركىلەگەن سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن يران ەلىنە كوشكەن قازاقتار دا بولدى. 1925 جىلى سالىق قىزمەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا اداي وكرۋگىندە 26 641 سيىر (بۇل تۇلىك نەگىزىنەن، تاي سويعان، ساعىز، ويىل، قازبەك ولىستارىندا) 62 278 جىلقى، 103 364 تۇيە، 916 846 قوي بولعان. وكرۋگتەگى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان شارۋاشىلىقتار شاشىراڭقى وتىرعانىن ەسكەرسەك، بۇل ارينە، تولىق مالىمەت ەمەس، مال باسى بۇدان الدەقايدا كوپ بولۋى كەرەك». ماڭعىستاۋ ءوڭىرى 1851 جىلداردان باستاپ بىرنەشە رەت تابيعي جۇتقا كىرىپتار بولدى. ال، 1927-1929 جىلدار ارالىعىنىڭ وزىندە ەكى رەت جۇتتىڭ كەسىرىنەن مالدارى قىرىلىپ قاڭىراپ قالدى. تابيعاتتىڭ قاتالدىعى ازداي ماڭعىستاۋدا ءىرى بايلاردى تاركىلەۋ 1929 جىلى باستالدى. بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى قازاقستان ولكەلىك اتقارۋ كوميتەتى مەن ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ 1930 جىلى 9-شى جەلتوقسانداعى اۋىلدىق كەڭەستەردى قايتا سايلاۋ، بايلار مال-مۇلكىن تاركىلەۋ، كەدەي، جالشى توپتارىن قۇرىپ، مالشىلاردى تۇگەلدەي كولحوزدارعا ۇيىمداستىرۋ جانە وتىرىقشىلاندىرۋ تۋرالى مىندەتتەردى اتاپ كورسەتكەن 19 نۇسقاۋ حاتى جەدەلدەتە ءتۇستى. قازاق اكسر واك ءتورالقاسىنىڭ 1932 جىل 12ء-شى ناۋرىزىنداعى «قازاق ەڭبەكشىلەرى شارۋاشىلىعىنىڭ وتىرىقشىلاندىرۋ جوسپارى» تۋرالى قاۋلىسى بويىنشا ماڭعىستاۋدا سول جىلى 400 شارۋاشىلىق قونىستانعانىمەن بۇرىن كوشپەلى ءومىر كەشىپ، ەركىن جۇرگەن ەلدى ءبىر جەرگە توپتاستىرۋ كوپتەگەن قاتەلىكتەرمەن جۇرگىزىلدى. بايلاردى تاركىلەۋ كەزىندەگى اسىرا سىلتەۋ كەسىرىنەن ورتا شارۋالار دا بۇل تىزىمگە ىلىگىپ كەتتى. ەل ىشىندە نارازىلىق، اشتىق، قاشۋ، مالىن ايداپ تۇس-تۇسقا كوشۋ سياقتى حالىقتىڭ بوي كورسەتۋ تولقىنى كوبەيدى. تابيعات پەن ساياساتتىڭ قاتىگەزدىگىنەن ماڭعىستاۋ وڭىرىندە قاڭىراعان تۇرعىنى جوق اۋىلدار پايدا بولدى. Cوندىقتان ۇكىمەت شوشي باستاپ 1935 جىلى شەكارالاردى تاس بەكىتىپ، قازاقستاننان تىسقارى جاقتارعا كوشۋ، جاپپاي بوسقىن-شىلىقتى توقتاتتى.

يران قازاقتارى1929-1933 جىلدار ارالىعىنداعى «قىزىل تابان شۇبىرىندى» كەزىندە ماڭعىستاۋدان تۇركىمەنستان توپىراعى ارقىلى يران جەرىنە ءوتتى. قازاقتار اۋەلى يراننىڭ سولتۇستىك شەكاراسىنداعى شاعىن قالا گوميشان جانە ساللاق اۋىلىنا بارىپ تابان تىرەدى. گوميشان مەن ساللاقتىڭ تۇرعىندارى تۇگەلدەي تۇركىمەندەر بولاتىن. اتالمىش مەكەندەر يراننىڭ سولتۇستىك جانە سولتۇستىك شىعىسىنداعى «تۇركىمەن ساحارا» دالاسىنىڭ باتىس جاعىندا ورنالاسقان. يراننىڭ تۇركىمەن ساحاراسى ەجەلدەن تۇرىكمەندەردىڭ تۇراعى، ولاردىڭ سانى تۋرالى قازىرگە دەيىن ناقتى مالىمەت ايتا المايمىز. ءبىراق، ءبىر ميلليون توڭىرەگىندە حالىق سانى بار دەگەن اقپارات ايتىلادى.

يرانعا كوشكەن قازاقتارعا بىردە-بىر جەرگە تۇراقتاپ مەكەن ەتۋ وڭاي بولا قويعان جوق. ويتكەنى اپ-ساتتە قازاقتارعا مال باعىپ، شارۋامەن اينالىسىپ، تىرشىلىك ەتىپ كەتۋلەرى مۇمكىن بولمادى. ءبىرىنشى سەبەبىيراننىڭ مەملەكەتتىك پارسى ءتىلىن بىلمەۋلەرى، ەكىنشىسىجاڭا قوعامنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىس بولماۋلارى، ءۇشىنشىسىاۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنان تەز ارادا ورتاعا بەيىمدەلىپ كەتە الماۋلارى، ءتورتىنشىسىولار ءاۋ-باستا ساۋد-ارابياسىنداعى مەككە مەن ءمادينا قالالارىنا بارىپ سوندا تۇرۋدى ارمانداعانى بولدى. مەككە قالاسىن ارمانداعان قازاقتار كوپتەگەن قيىندىقتارعا ءتوزىپ، يراننىڭ سولتۇستىگىنەن ونىڭ وڭتۇستىگىندەگى پارسى شىعاناعىنا دەيىن بارعان. ءدام-تۇز تارتپاعان بولار، اۋا-رايى بۇزىلىپ، بورانداتىپ، تەڭىز اپتالاپ تولقىپ، بورانداتىپ تۇرىپتى. پارسى شىعاناعىندا بوسىپ جۇرگەن قازاقتار، جۇمىستىڭ جوقتىعىنا ۇزاق ۋاقىت شىداي الماي كەرى قايتۋلارىنا تۋرا كەلدى. ولار پارسى ءتىلىن بىلمەگەن ءۇشىن ىزدەپ ءجۇرىپ تۇركى تىلدەس ازىريلەردى تاۋىپ، ولاردان يراننىڭ اۋا-رايى ەرەكشەلىكتەرىن، جولدارىن ءبىرشاما ءبىلىپ العان. ءسويتىپ، ىلعالى ازداۋ ايماقتى انىقتاپ وڭتۇستىكتەگى پارسى شىعاناعىنان قايتادان سولتۇستىك باعىتقا سيستان مەن ءبالۋچستان پروۆينسيالارىنان ءوتىپ، يراننىڭ شىعىسى مەن شىعىس سولتۇستىگىندە ورنالاسقان حوراسان پروۆينسياسىنداعى ماشھاد، سەمنان نە شاھرۋد قالالارىنىڭ بىرىندە تۇرۋدى ۇيعارىپ سول جاققا بارعان. ونداعى تۇرعىنداردىڭ بارلىعى پارسى ءتىلدى، شييت ءمازھابىنداعى ەل ەكەندىگىن بىلگەن قازاقتار ول جەردە ولارمەن تەز-ارادا ءتىل تابىسىپ كەتۋلەرى مۇمكىن ەمەستىگىن سەزگەن. سودان بارىپ، كەڭەسە وتىرىپ ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر، ءدىلى ءبىر دەگەن تۇرىكمەندەرگە جاقىن بولايىق دەپ قايتا تۇركىمەن ساحاراعا ورالدى. بۇل رەتتە باسىندا ءباندار تۇركىمەن شاھارىنا جاقىن نيزاماباد اۋىلىنا، گۇمبەز كاۆۋس قالاسىنىڭ وزەن جاعاسىنداعى ءشايبويى اۋىلىنا تۇراقتاندى. ءبىراق ءبىر توپ قازاقتار پارسىلار تۇراتىن ايماقتارعا كوشتى. سونىڭ ءبىر بولىگى گورگان قالاسىنىڭ اتراكچال مەن سۇلتاناباد اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارى بولدى.

ايتسە دە ۋاقىت وتە كەلە شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن ازىن-اۋلاق مالمەنەن قوسا ەگىنشىلىكپەن دە اينالىسۋلارىنا تۋرا كەلدى. سونىڭ ارقاسىندا عانا جاڭا مەكەندە تۇرمىس تاپشىلىعىنان از دا بولسا قۇتىلعانداي بولدى. ايتەۋىر، قايىر تىلەگەن جوق.

ءاۋ-باستا يران شەكاراسىنان شامامەن بەس ءجۇز وتباسى، كەيبىر ايتۋلارعا قاراعاندا، ون مىڭ وتباسى ءوتىپتى. ولار ەكىنشى رەت تۇركىمەن دالاسىنىڭ ماڭىنا كەلگەندە گورگان قالاسىنىڭ كۇردكۇي، ءباندارشاھ (1979 جىلعى يسلام توڭكەرىسىنەن كەيىن باندار-تۇركىمەن دەپ اتالعان) قالالارى ماڭايىنداعى ءتۇرلى جۇمىستارعا كىرىستى. اتاپ ايتقاندا بەھشاھار مەن ءباندارشاھ قالالار اراسىندا سالىنىپ جاتقان تراسسا مەن تەمىر جول قۇرىلىسىندا جۇمىسشى بولىپ ەڭبەك ەتتى. قازاقتار جول قۇرىلىسىنا، عيمارات سالۋ جۇمىستارىنا جۇمساعان ەڭبەكتەرى ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ العىسىنا بولەنىپ، يران وكىمەتى تاراپىنان ەرەكشە باعالاندى. الايدا جۇمىس قيىنعا سوقتى. جاڭا ورتانىڭ تابيعاتىنا دا ۇيرەنىسە الماي باستاپقى جىلدارى قازاقتار اراسىندا ءولىم-جىتىم وتە جوعارى دەڭگەيگە جەتتى. ياعني ءاربىر ون كىسىنىڭ التاۋى قازاعا ۇشىراپ جاتتى.

اقساقالداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جاس دەمەي، كارى دەمەي ادامدار جاپپاي بەزگەك اۋرۋىنا شالدىعىپ، ءىشى ءىسىنىپ بىرنەشە كۇننەن كەيىن قايتىس بولاتىن. ءبىرشاما ۋاقىت وتكەننەن كەيىنجاڭا ورتاعا ۇيرەنىسە الماي ەكولوگيا زاردابىنا دۋشار بولدى. ءسويتىپ، قالا توڭىرەگىندەگى جۇمىستاردان باس تارتىپ گورگان، ءباندارشاھ جانە گۇمبەز-قاۋىس قالالارىنا كوشىپ، ءبىر جولاتا سول قالالاردىڭ شەتىندە شوعىرلانىپ «قازاق ماھاللە» اۋىلدارىن قۇرا باستادى. بۇگىن مىڭداعان قازاقتار اتا مەكەنگە ورالعانىمەن اۋىلداردىڭ سانى اتالعان ءار قالادا ەكەۋگە جەتتى.

كەيىنگى جىلدارى اتالعان ءۇش قالا مازانداران پروۆينسياسىنان ەنشىسىن الىپ، گۇلستان پروۆينسياسى دەپ اتالادى. جاڭادان قۇرىلعان گۇلستان پروۆينسياسىنىڭ ورتالىق قالاسى گورگان شاھارى بولىپ بەكىتىلدى.

الايدا قازاقتاردىڭ ەندى-ەندى ەس جيىپ، ءومىر ءمانىن سەزە باستاعاندارى كوپكە ۇزاماي جاڭا ءبىر پالەكەتتىڭ تىعىرىعىنا شالدىققاندارىن سەزدى. ول جاڭا قونىستا ەر مەن ايەلدىڭ بەدەۋ بولىپ قالۋى ەدى. وسىلايشا كۇندەر، ايعا، جىلدارعا ۇلاسىپ، بەس جىلدان كەيىن ارەڭ دەگەندە ءۇمىت ساۋلەسى جارقىراي باستادى. ءبىراق تا دۇنيەگە كەلگەن سابيلەر شەتىنەپ كەتەتىن بولدى. ءۇمىتسىز شايتان دەمەك، ايتەۋىر، ون جىل وتكەن سوڭ دۇنيەگە كەلگەن سابيلەر كۇندەلىكتى تىرشىلىككە داعدىلانىپ، اتا-انانىڭ ۇرپاقتى جالعاستىرۋ ارمانى ىسكە استى.

قازاقتار ءومىر مەن ءولىم اراسىندا ارپالىسىپ جۇرگەن سول ءبىر جىلدارى مەككە قالاسىن كيە تۇتىپ سوندا بارىپ ورنالاسۋدى ۇلى ارمانىنا اينالدىرعان ەدى. سونىڭ ءبىر ايعاعى ءبىر ەكى وتباسى بايپاق ەسكەلدى اتانىڭ باسشىلىعىمەن 1941 جىلدار شاماسىندا مەككەگە بارىپ تۇراقتادى. قازىرگى كەزدە ولاردىڭ ۇرپاقتارى ون شاقتى شاڭىراق بولىپ مەككەدە تۇرادى. ارابيا ەلىنىڭ ازاماتتارى. ارابتارمەن دە قۇداندالاسىپ، جەگجات بولىپ كەتكەن. بايپاق قاجى ارمان قالاسى مەككەدە قايتىس بولسا، تۋعان ءىنىسى ورداباي يراننىڭ گورگان قالاسىندا بىزبەن كورشى تۇرىپ، قارتايعان شاعىندا سوندا دۇنيە سالدى. ورداباي اعانىڭ ءبايدىللا، تويجان، زەينەش، قازجان، ايتي اتتى ەكى ۇل، ءۇش قىزدارى مەنىڭ تۋعان باۋىرلارىمداي مەن قازاقستانعا كەتكەنگە دەيىن ءتاتۋ-تاتتى ارالاسىپ، قۋانعان، مۇڭايعان كۇندەردى بىرگە وتكىزدىك. ادامدار جۇرەكتەرى ارقىلى ءبىر-بىرىن ىزدەسە «تاۋ تاۋعا جەتپەيدى، ادام ادامعا جەتەدى» دەمەك تاعدىر جوعالعان جانداردى تابىستىرادى. قالاي؟

1960 جىلدارى مەككەگە جەتۋ ارمانى تاعى ءبىر توپتى قۇبىلاعا بەتتەۋگە يتەرمەلەيدى. وراز ولجاسى جەمەنەي مەن سۇيەپ التىن جاپپاس، بەرداۋلەت جامان اداي اعالار اراب ەلىنە ساپار شەگەدى. ءبىراق وعان جەتپەي يوردانيادا(ءۇردىن) قونىس تەبۋگە ءماجبۇر بولادى. وراز اعانىڭ ءۇش ۇلى بولادى. سالىق پەن اللابەرگەن جانە ساپار. وراز اعا ونداعان جىل بويى يوردانيادا (ءۇردىن) تۇردى. بالالارى ەر جەتتى. سوسىن جالعىز ەكەنىن سەزىپ، اعايىن ىزدەدى. ۇلكەن ۇلى سالىققا قۇدا تۇسكىسى كەلدى، ءبىر عاجابى اللا بىزگە كورشى ورداباي اعامەن قۇداندالاسۋدى جازدى. وردابايدىڭ زەينەش دەگەن قىزىنا قۇدا ءتۇستى. زەينەش ون توعىز جاسىندا كەلىن بولىپ يوردانياعا اتتاندى. سالىق پەن زەينەش يوردانيادا جاڭا شاڭىراق تىگىپ، ءتاتۋ-تاتتى وتباسىلىق ءومىر باستادى. ءۇش ۇل مەن ءۇش قىزدىڭ اتا-اناسى اتاندى. قازىرگى كەزدە سالىقتىڭ بارلىق وتباسى مۇشەلەرى تۇركيا ازاماتتارى، ستامبۋل شاھارىندا تۇرادى. مەھمەت اتتى ۇلى قازاقستاندا تۇركىستان قالاسىنداعى ق. ا. ياسساۋي اتىنداعى حالىق-ارالىق قازاقتۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. سوندا وقىپ ءجۇرىپ، كەلەشەك جارىن تاپتى. ول دارىگەرلىك سالادا وقىعان قىزىمىز ۆەنەرا. كوڭىلى جاراس-قان ەكى جاس ۇيلەنىپ، تۇركياعا اتتاندى. قازىرگى كەزدە ستامبۋلدا جەكە شاڭىراق قۇرىپ، ءوز سالالارى بويىنشا تىرشىلىك ەتىپ ءجۇر. سالىق قىزى فاتيما بولسا ۇشاقتا جول سەرىگى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ورازدىڭ ەكىنشى ۇلى اللابەرگەننىڭ جۇمىس ورنى سيريانىڭ استاناسى شام (داماسك) شاھارىندا بولعان. وكىنىشتىسى سيرياداعى ساياسي قاقتىعىستاردان تۋىنداعان قيىندىقتارعا توزە الماي ءۇيىن، جۇمىس ورنىن تارك ەتىپ، زايىبىمەن ستامبۋلداعى سالىق اعاسىنىڭ جانىنا تۇراقتاۋعا ءماجبۇر بولعان. ورازدىڭ كەنجە ۇلى ساپار ەتى ءتىرى، ومىرگە قۇشتار بولسا دا تاعدىردىڭ جازمىشىنان قۇتىلا الماي وتىز بەس جاس شاماسىندا 1995 جىلى جول اپاتىنان قازا تاپتى، ارتىندا ءبىر ۇل، ءبىر قىز قالدى. ساپاردىڭ ۇلى ءبىلال 23 جاستا يوردانيادا جۇمىس ىستەيدى، قىزى اناسىمەن بىرگە انتاكيا قالاسىندا تۇرادى. ناعاشى اناسى مەن ناعاشى اپاسى ءتورت مۇشەسى بار قازاقتىڭ اتالعان قالاداعى جالعىز شاڭىراعى. وراز اتا 95 جاسىندا بەس-التى جىل بۇرىن ستامبۋلدا قايتىس بولدى. قاي ارمانىنا جەتتى ەكەن قاريا؟

وراز قاريالار مۇسىلمان ەلدەردە تۇرىپ جاتقانى جۇبانىش بولسا دا كوڭىلدەرىنىڭ تۇبىندە تەگىن ىزدەگەن تۇيسىك ەلىن ساعىندىرماي قويمايدى. ۇلتتىق تۇعىردان ومىرگە كوز جۇگىرتكەندە جالعىزدىق سەزىم بويلارىن بيلەپ كەتەتىن ساتتەر از بولعان جوق. سول ءۇشىن وراز قاريا ۇرپاقتارى وزدەرىنىڭ تۋعان حالقىنىڭ تامىرىنان اجىراپ قالماسىن دەگەن ويمەن شەت جۇرگەندە فاميلياسىن «قازاق» دەپ قويدى. اتا مەكەن تاۋەلسىز ەل بولىپ تۋ كوتەرگەن جىلى شەت ەل قازاقتارى ءعارىپ حالدەن شىقتى. وزدەرىن الەمدەگى ازات ەلدەردىڭ قاتارىندا ساپ تۇزەگەنىن تەرەڭ سەزىندى. ويتكەنى ولار شەتتە ءجۇرىپ، ازات ەل بولۋ نە ەكەنىن ءومىر جولدارىنان تاجىريبە ەتكەن جاندار ەدى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىلدار تۋعان حالقىنىڭ ءتىلى مەن ءدىنى جاۋدىڭ سوققىلارىنان ابدەن جاراقاتتانىپ، كۇيزەلىسكە ۇشىراعانىن بايقاعاندا وكىنىش تە وزەكتەرىن ورتەگەنى شىندىق. ەلىن اڭساعان جانداردىڭ جالعىزدىق تۇيسىگى بارا-بارا سەرگەلدەڭ سەزىمدەردىڭ شىرماۋىنا ءتۇسىپ، ازاپتى كۇي كەشە باستاعاندا كوڭىلدەرىنە داۋا بولاتىن ورەلى جاندار اتا-جۇرتتان ءتۇرلى ماقساتتارمەن ساياحاتقا بارىپ، الدارىنان شىعىپ تۇردى. سونداي كۇي-جاعدايدى باسىنان كەشىرىپ ءجۇرىپ، اتا-مەكەننەن بارعان اعايىندارمەن كەزدەسىپ، ولارمەن جۇزدەسۋدى، ەلدى اڭساعان كوڭىلىنە دەمەۋ تۇتىپ جۇرگەن جانداردىڭ ءبىرىسالىق قازاق. سالىق قازاق جاستايىنان يوردانيادا تۇرعان. ونشاقتى جىل بۇرىن تاۋەلسىز قازاقستان ەلىنەن ءبىر توپ دەلەگات اتالعان ەلدىڭ استاناسى اممان قالاسىنا بارعاندا سالىقپەن كەزدەسىپ قالعان. سولاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ ءقادىرلى اقىنى عالىم جايلىباي دا بولعان. سالىق پەن زەينەش عالىمدى ايرىقشا ءبىر كوڭىلمەن سۇيسىنە ەسكە الىپ،ونىمەن باۋىر باسىپ دوس بولعاندارىن ايتىپ وتىرادى. ەلگە بارساق پانا بولار تاۋداي باۋىرلارىمىز بار دەپ ءماز بولادى. مەنەن «سەن عالىمدى بىلەسىز بە؟» دەپ سۇرايدى. مەن دە «ارينە، بىلەمىن. ەلىمىزدىڭ ەلەۋلى اقىن ازاماتى، ونىڭ جۇرەگىنە بارلىق قازاق سيادى، جانى بارلىق قازاققا شاپاعات نۇرىن شاشا الاتىنداي پاك» دەيمىن. ولار جاۋابىما سابيشە قۋانادى. سوسىن « يسلام، بىلەسىڭ بە؟ عالىمنىڭ ءبىزدى جاقسى كورەتىنى سونشالىق، ول قوناق ۇيدە وزىنە ارنالعان ورىن بولا تۇرا ءبىزدىڭ ۇيدە قونادى» دەپ شاتتانادى. ءارى « وسى ستامبۋلعا كوشكەنىمىزدە دە بىزگە كەلىپ كەتتى. قازاقتىڭ ونەرپاز كۇيشىانشىلەرىمەن كەلىپ، ساعىنىش ماۋقىمىزدى باستى، ءبىز ەلگە ورالعاندا جالعىز ەمەسپىز» دەپ قۋانىش سامالىمەن جەلپىنەدى. مەن كەيىن عالىم جايلىبايدىڭ «توبىلعىجارعان» اتتى ولەڭ جيناعىندا سالىق قازاققا «اممانداعى ادايلارعا» دەگەن ارناۋ ولەڭىن وقىعاندا سالىق پەن زەينەشتىڭ عالىمعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن ءبىرشاما ۇعا بىلگەندەي بولدىم.

سۋرەت: azattyq.org