«قازاق مەملەكەتىنە – 550 جىل» بايگەسىنە!!!

(باسى)

قاسىم حان قايتىس بولعان سوڭ تاققا ونىڭ ۇلى ماماش وتىرادى. بۇل حان تۋرالى دەرەك جوق، سەبەبى ماماش تۇسىنىكسىز سوعىستىڭ قۇربانى بولعان: شايقاستا تۇنشىعىپ ولەدى. بۇل 1522 جىلى ورىن العان وقيعا. ماماش (مۋماش، قاماش) حان ولگەن سوڭ قازاق حاندىعىندا الاۋىزدىق ءورشي تۇسەدى. وسىنداي الاساپىران كەزدە جانىبەك حاننىڭ نەمەرەسى ادىك سۇلتاننىڭ ۇلى تاحير سۇلتان حان بولىپ جاريالانادى. بۇل 1523-1524 جىلدارى بولعان.

تاحير حاننىڭ نەمەرە اعاسى قاسىم حان سياقتى ىقپالى بولعان جوق. ول قاتىگەزدىگىمەن ەرەكشەلەندى، وعان قوسا، نە ديپلوماتيالىق، نە اسكەري تالانتى جوق ەدى. مۇنى ونىڭ تالاي رەت سوعىستا جەڭىلىس تاۋىپ، ديپلوماتيالىق ساتسىزدىكتەرگە ۇشىراۋى دالەلدەيدى:

• حان بولا سالىسىمەن 1523-1524 جىلدارى قىس ورتاسىندا تاحير ماڭعىتتارمەن كورشىلەس ايماقتى قورعاي الماي، 200 مىڭ بودانىمەن موعولستانعا كوشىپ، قاشقارعا بارادى؛
• 1525-1526 جىلدارى قىستىڭ باس كەزىندە تاشكەنت بيلەۋشىسى كەلدى-مۇحاممەدپەن بولعان شايقاستا تاس-تالقانى شىعىپ جەڭىلەدى؛
• 1526 جىلى كورشى تايپالارمەن وشتەسۋ ناتيجەسىندە تاحير حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى ءابىلقاسىم سۇلتان ءولتىرىلىپ، حاننىڭ ءوزىن حالقىنىڭ باسىم بولىگى تاستاپ، كوشىپ كەتەدى.

ال تاحير حاننىڭ ءوزى 1531-1532 جىلدارى قىرعىزداردىڭ اراسىندا جوقشىلىق كورىپ ولەدى.

قازاق دالاسىنداعى اسكەري دەموكراتيانىڭ تاعى ءبىر باستى ەرەكشەلىگىن تاريحشى-جازۋشى م. ماعاۋين “حان تالاۋ،” “حاندى تالاق ەتۋ” ءداستۇرىنىڭ بولۋىمەن كورسەتەدى. “حان تالاۋ” قازاق قوعامىندا سيرەك بولسا دا، ەرەكشە جاعدايلاردا ادىلەتتىلىكتى، بۇزىلعان حالىق مۇددەسى مەن قۇقىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا قولدانىلىپ وتىرعان[1].

ءمانى جاعىنان بۇل ءداستۇر قازىرگى زامانداعى ساياسي تاجىريبەدە قولدانىلىپ جۇرگەن يمپيچمەنتتى ەسكە سالادى. حان وزىنە كورسەتىلگەن حالىق سەنىمىنەن شىعا الماي، ءتۇرلى كەمشىلىكتەرگە بوي الدىرعان جاعدايدا “حان تالاۋ” تەتىگى ىسكە قوسىلعان. بۇل پروسەسس حانعا ونىڭ دالەلدەنگەن تەرىس قىلىقتارىن نەمەسە كەمشىلىكتەرىن بەتىنە باسا ايتىلىپ، حالىق قۇرىلتايى شەشىمىمەن جۇزەگە اساتىن دالا دەموكراتياسىنىڭ كۇشتى قۇرالى بولدى. “حان تالاۋ” حVءىىى عاسىردىڭ اياعىندا جوبالاي رۋىن بيلەگەن تورە تۇقىمى كەرەيگە قولدانىلعان.

“حاندى تالاق ەتۋگە” كەلسەك، ونىڭ ءمانى: ەگەر دە حان حالىق الدىندا سەنىمنەن شىعىپ، بار ابىرويى مەن بەدەلىنەن ايىرىلعان جاعدايدا، ونىڭ قول استىنداعى حالىق ودان باس تارتىپ، حاننىڭ ورداسىن جۇرتقا تاستاپ، ۇدەرە كوشىپ كەتەتىن بولعان. مۇنداي وقيعا جوعارىدا ايتىپ وتكەن تايىر حاننىڭ باسىنان 1530 جىلى وتكەن.

تاحير حان قايتىس بولعان سوڭ ونىڭ ورنىنا قازاق-قىرعىز بىرلەستىگىنىڭ باسىنا ونىڭ ءىنىسى بۇيداش (بۇيلاش) سۇلتان كەلگەن. ول قازاق حاندىعىنىڭ  ءبىر عانا بولىگىنە بيلىك ەتىپ، قاراماعىندا 30 مىڭداي عانا حالىق بولعان دەگەن دەرەكتەر بار. الايدا، بۇيداش حان تۋرالى جازبا دەرەكتەر از بولعاندىقتان، ونىڭ ساياسي قىزمەتىنە توقتاۋ مۇمكىن بولماي وتىر.

بۇيداش حاندىق قۇرعان كەزەڭدە ونىمەن ءبىر مەزگىلدە حان اتاعى بولعان سۇلتاندار كوبەيگەن. ولاردىڭ قاتارىندا احمەت حان مەن توعىم حان، ناۋرىز-احمەت حاندار بار. بۇل كەزەڭ 1535-1538 جىلداردى قامتيدى. سول كەزەڭدە موعولستاندا جاركەنت تاعىنا سايد حاننىڭ ۇلكەن ۇلى ءابدى ءار-راشيد حان (1533 جىلعى شىلدە) وتىرۋىنا وراي قازاقتار مەن موعولداردىڭ ساياسي قارىم-قاتىناستارىندا كۇرت وزگەرىستەر تۋىندايدى.

ءابدى ءار-راشيد حان العىر ءارى تاپقىر بيلەۋشى بولدى. ول 1533-1537 جىلدارى قازاقتارعا قارسى وزبەك حانى ۋبايدوللامەن وداق قۇرىپ، قازاقتارعا قارسى جورىقتار ۇيىمداستىرادى. بۇل جورىقتار قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسىپ دامۋىنا وراسان زور نۇقسان كەلتىردى.

وسىنداي سىرتقى جاۋلاردىڭ اسەرىنەن جويىلىپ كەتۋگە از قالعان قازاق حاندىعى XVءى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قاسىم حاننىڭ ۇلى حاقنازار حان تۇسىندا قايتادان تۇلەدى دەپ پايىمداۋىمىزعا تولىق نەگىز بار.

حاقنازار حان 30 جىلدان استام ۋاقىت بيلىك ەتتى. XVءى عاسىردىڭ ءىى-شى جارتىسىندا تولاس تاپپاعان سوعىستارعا، ءوزارا قىرقىستارعا بايلانىستى قازاق حاندىعى قاتتى السىرەپ كەتكەن ەدى. حاقنازار حان بيلىك ەتكەن كەزەڭدە بۇل مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياسي ومىرىندە بەلگىلى ءبىر ورلەۋ بايقالىپ، ول كەيىننەن تاعى دا قۇلدىراۋمەن الماستى.

1560 جىلى موعولستان بيلەۋشىلەرىمەن ەرەكشە تابان تىرەسكەن كۇرەستىڭ ءورىس الۋى حاقنازار كەزىندە قازاق-موعول قاتىناستارى شيەلەنىسكەن كۇيىندە قالا بەردى دە، بۇل كۇرەستە موعول حاندارىنىڭ باسىم ءتۇسۋى ءجيى بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. الايدا حاقنازار حان قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ بىرىككەن كۇشىمەن ءابدى ءار-راشيدتىڭ ۇلى ءابدى ءال-لاتيفتىڭ اسكەرىن تاس-تالقان ەتىپ، ونىڭ ءوزىن شايقاستا مەرت ەتەدى. بۇل وقيعادان سوڭ ءابدى ءار-راشيد كوپ اسكەرىمەن قازاقتارعا قارسى اتتانىپ، ەمەل تۇبىندە حاقنازار حاندى تالقاندايدى. كەيبىر دەرەكتەردە حاقنازار سول شايقاستا قازا تاپقانى ايتىلسا، كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا ول موعولستاننان شەگىنىپ، سارىسۋ اۋدانىنا كوشىپ كەتكەنى باياندالادى.

حاقنازاردىڭ ساياسي جانە ديپلوماتيالىق شەبەرلىگى ارقاسىندا قازاق حاندىعىن موسكۆامەن ساۋدا بايلانىستارىن ورناتىپ، ساياسي قارىم-قاتىناستار جاسادى. قازاق حاندىعىنىڭ ارا-اعايىندىق ەتۋىمەن موسكۆا وزبەك حاندىقتارىمەن بايلانىسىن جولعا قويدى. رەسەيمەن قاتىناستارىندا حاقنازار حان اكەسى قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن ۇستاندى. 1580 جىلدان كەيىنگى تاريحي دەرەكتەمەلەردە حاقنازار حان تۋرالى ەشنارسە ايتىلمايدى، ال ونىڭ نەمەرە ءىنىسى شىعاي قازاق حانى دەپ اتالادى. شىعاي حان ۇزاق ۋاقىت، 80 جىلداي عۇمىر كەشكەن، ءبىراق ونىڭ ءومىرى، ساياسي قىزمەتى تۋرالى بولماشى عانا مالىمەتتەر ساقتالعان. حاقنازار حان دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، شىعاي حان ءوزىنىڭ شايباني ۇرپاعىنان شىققان ابداللاح حانعا دەگەن ادالدىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن باراقتىڭ ۇرپاعى، ناۋرىز-احمەت حاننىڭ ۇلى بابا سۇلتانعا قارسى شىعادى. ول مەملەكەت پەن ءوزىنىڭ بولاشاعىن شايبانيلەر اۋلەتىمەن بايلانىستىرعىسى كەلگەنى بايقالادى. قازاق حانى شىعايدىڭ شايباني ۇرپاعى، ورتا ازيانىڭ بيلەۋشىسى ءىى ابداللاح حان جاعىنا شىعۋى XVءى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق حاندىعىنداعى ەلەۋلى ساياسي وقيعالاردىڭ ءبىرى بولدى. ويتكەنى، قازاق حاندارىنىڭ بيلىك ءۇشىن جانە دەشتى قىپشاق ءۇشىن جۇرگىزگەن ساياسي كۇرەسىندە شايباني ۇرپاقتارىنىڭ بىتىسپەس جانە اتا جاۋى بولىپ كەلگەنى ءمالىم.

1582 جىلى شىعاي حان دۇنيە سالعان سوڭ ونىڭ ورنىنا تاۋەكەلدىڭ حاندىعى كەزىندە دە ابداللاحقا ۆاسسالدىق تاۋەلدىلىك ساقتالىپ قالدى. ءبىراق 1583 جىلى تاۋەكەل مەن اداللاحتىڭ اراسى سۋىپ، تاۋەكەل دەشتى قىپشاققا قاراي ۇدەرە كوشەدى. كوپ ۇزاماي تاۋەكەل قازاق حاندىعى مەن موعولستاننىڭ شاعاتاي ۇرپاقتارى اراسىنداعى وداقتاستىق قاتىناستاردى جولعا قويادى. وسىعان وراي شاح-ماحمۋد شوراستىڭ موعولستاندا، اتاپ ايتقاندا، شالىش پەن تۋرفانداعى ساياسي ىستەرىنە تاۋەكەلدىڭ قاتىسۋى تۋرالى، وندا تاۋەكەل حاننىڭ بۇل يەلىك تاعىنا كىم وتىرۋى جونىندەگى ماسەلەنى شەشۋىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە.

تاۋەكەل حاندىعى تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى جاۋلارى كوبەيدى. سوندىقتان 1594-1595 جىلدارى موسكۆا ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزدەردە قازاق حانى تاۋەكەل ءوز دۇشپاندارىنا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن رەسەيمەن اسكەري وداق ورناتۋعا ۇمتىلدى. الايدا، تولىپ جاتقان سەبەپتەرگە بايلانىستى بۇل وداق جاسالمادى. ال قازاق حالقىنا كورشى مەملەكەتتەر تاراپىنان شابۋىل جاساۋ بارعان سايىن جيىلەي ءتۇستى: باتىسى مەن سولتۇستىك باتىسىنان – باشقۇرتتاردىڭ، قالماقتار مەن نوعايلاردىڭ، شىعىستان – جوڭعارلاردىڭ، وڭتۇستىكتەن – حيۋا، بۇقارا، قوقان حاندىقتارىنىڭ قۇرساۋىندا قالدى. اسىرەسە شىعىستان، بالقاشتىڭ ارعى جاعىنان جوڭعارلار ورتالىق قازاقستان مەن جەتىسۋعا جىلجي باستادى. XVءى عاسىردىڭ ءىى-شى جارتىسىندا ولاردىڭ قازاق حاندىعىنا قارسى سوعىس قيمىلدارى كەڭ كولەمدە جۇرگىزىلدى.

وسىنداي قيىن ساياسي جاعدايعا قاراماستان تاۋەكەل حان 1886 جىلدان باستاپ سىر وڭىرىندەگى قالالار ءۇشىن كۇرەس باستادى. الايدا بۇل جورىق ءساتسىز اياقتالدى. 1596 جىلعا دەيىن ونىڭ حان اتاعى بولعانىمەن، ول ونى زاڭدى تۇردە بەكىتپەگەن ەدى. ول ءوزىنىڭ حان اتاعىنا شىنايى تۇردە 1586-1594 جىلدار ارالىعىندا جۇرگىزگەن ۇزاق تا تاباندى ساياسي كۇرەس جاعدايىندا قول جەتكىزەدى. سودان كەيىنگى كەزەڭدەگى موسكۆامەن قاتىناستار جاساۋ كەزىندە ول ناعىز حان رەتىندە ارەكەت ەتتى. 1594 جىلى تاۋەكەل ءوزىنىڭ بودانىنا قابىلداۋدى ءوتىنىپ، فەدور پاتشاعا قۇل-مۇحامەدتى ەلشى ەتىپ جىبەرەدى. ەلشىلىك 1580 جىلى ءسىبىر حانى كوشىممەن بولعان سوعىس كەزىندە قولعا تۇسكەن تاۋەكەلدىڭ جيەنى وراز-مۇحاممەدتى ورىس تۇتقىنىنان بوساتۋ ماقساتىسەن جىبەرىلگەن بولاتىن.

بۇل ەلشىلىكتىڭ الدىنا وراز-مۇحاممەدتى قايتارۋعا قول جەتكىزۋ جانە ابداللاحقا قارسى كۇرەستە موسكۆانىڭ كومەگىنە ۋادە الۋ مىندەتى قويىلدى. 1595 جىلى موسكۆا پاتشاسى تاۋەكەلگە قازاق حاندىعىن ءوزىنىڭ پاتشالىق قول استىنا الاتىنى تۋرالى جاۋاپ گراموتاسىن ەلشى ارقىلى بەرىپ جىبەردى.

1598 جىلى تاۋەكەل شايبانيلەرگە قارسى شاپقىنشىلىق جاسايدى. ول ءوزىنىڭ ورتا ازياعا جاساعان جورىعىندا تەك قارۋ كۇشىنە ءۇمىت ارتقان جوق، ونداعى بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك-توپتارعا سۇيەندى. ءبىراق تاۋەكەل حان مەن ەسىم سۇلتاننىڭ جاساعان جورىقتارى الدىنا قويعان ساياسي مىندەتتەرىن ورىنداي المادى. ماۋەرانناحر قازاق حاندارىنىڭ قول استىنا كوشپەي قالدى.  الايدا تۇركىستانمەن قاتار تاشكەنت پەن فەرعانا بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كىردى. XVءى عاسىردىڭ سوڭى مەن XVءىى عاسىردىڭ باسىندا قازاقستان تەرريتورياسىنداعى ەرەكشە كەزەڭ، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ، كورشىلەس ەلدەرمەن بەلسەندى اسكەري-ساياسي، ساۋدا جانە مادەني قاتىناستارى دامىدى.

1598 جىلى تاۋەكەل حان قازا تاپقاننان كەيىن بيلىك ەسىم حاننىڭ (1598 – 1628) قولىنا كوشتى. رەسمي تۇردە حان اتاعىن مۇراعا الىپ، تۇركىستاندا بيلىك ەتكەن ەسىم حاننىڭ تۇسىندا تۇرسىن، ابىلاي، حانزادا سۇلتاندار باسقارعان ءوزارا باقتالاس ساياسي توپتار پايدا بولدى. تاشكەنتتە اقنازاردىڭ نەمەرە ءىنىسى تۇرسىن مۇحاممەد ءوزىن حان جاريالادى. ءۇش ءجۇزدىڭ ءار قايسىسىندا بىرتە-بىرتە دەربەس حاندار پايدا بولدى.

ىشكى ساياسي تۇراقسىزدىق جايلاعان قازاق حاندىعىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ ءىسى ورىندالۋى قيىن ساياسي مىندەتكە اينالدى. وسىنداي الماعايىپ كەزەڭگە قاراماستان، ەسىم حان حاندىقتىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە تالپىنىپ، وزىندىك ءبىر قۇقىقتىق رەفورما جاسايدى. ءبىر عاسىرداي ۋاقىت بويىنا قولدانىستا بولعان “قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى” ەسىم حاننىڭ  تۇسىندا ءتيىستى تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەپ اتالعان قۇقىقتىق نورمالار جۇيەسى تاريح ساحناسىنا شىعادى.

ەل اۋىزىندا ساقتالعان اڭىزدار مەن تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، ەسىم حان بيلىك قۇرعان كەزەڭدە «قاسقا جولعا» قوسىلعان جاڭالىقتار:

حان بولسىن، حانعا لايىق زاڭ بولسىن،

باتىر بولسىن، جورىق جولى ماقۇل بولسىن.

ابىز بولسىن، ابىز سىيلاۋ پارىز بولسىن،

بي بولسىن، بي تۇسەتىن ءۇي بولسىن - دەگەن ەرەجەلەر ەكەن. بۇل قازاق حاندىعى قۇرىلىسىنىڭ ساياسي-اكىمشىلىك، اسكەري، رۋحاني جانە سوت ىستەرى جونىندەگى نەگىزگى زاڭ سيپاتىنداعى ءتورت تۇعىر ەكەنى بايقالادى. «ەسكى زاڭ» دەپ اتالۋىنا قاراعاندا، بۇل ەرەجەلەر بۇرىننان كەلە جاتقان ءداستۇرلى ءبىر جۇلگەمەن جاسالعان بولۋى دا ىقتيمال[2].

ەسىم حان بۇرىننان كەلە جاتقان جول-جورالعىلاردى ءبىر رەتكە كەلتىرىپ، زامان ىڭعايىنا قاراي ونىڭ بويىنا جاڭا ءنار بەرەدى. سوندىقتان دا ول حالىق جادىندا “ەسكى جول” رەتىندە بەكيدى. ب.ج. قۋاندىقوۆ اڭىزدار مەن دەرەكتەردى سارالاي كەلە، “ەسكى جولدا” سول كەزەڭگە دەيىنگى قازاق ەلىندەگى زاڭدارعا مىنانداي تولىقتىرۋلار مەن تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەن دەپ پايىمدايدى:

1. ەلدىك تارتىبىنە قاتىستى جورالعىلار (حان پارمەنىنە، باتىر، ابىز ءىسى، بي مارتەبەسى).
2. قۇن تارتۋ جورالعىلارى (ونەر قۇنى، سۇيەك قۇنى جانە قۇن ءىسىن جايعاستىرۋ).
3. جەسىر ىسىنە قاتىستى جورالعىلار (امەڭگەرلىك جانە جەسىر داۋىن شەشۋ جولى).
4. جازا بەلگىلەۋ جورالعىلارى (جان جازاسى، مال جازاسى، ار جازاسى جانە ونى تارتۋ ءتارتىبى).

بۇل سول كەزەڭدە شاقىرىلىپ تۇراتىن «بيلەر كەڭەسىنىڭ» تالقىسىنان ءوتىپ، بەكىتىلگەن. اتالعان جول-جورالعىنى تۇزۋدە ەسىم حاننىڭ اكەسى قۇرمەتتەگەن دوسمۇحاممەد، جيەنبەت، مونتاي بيلەردىڭ ەتكەن ەڭبەگى ەرەكشە بولعان[3].

ەسىم حاندىعى كەزىندە قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى ساياساتى دا قيىنشىلىقتارعا كەزدەسەدى، اسىرەسە، وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-شىعىس شەكاراسىنداعى جاعداي شيەلەنىسە ءتۇستى. بۇحارانىڭ حانى يمانقۇل، تاشكەنتتە وتىرعان تۇرسىن حان تۇركىستان قالاسىن قايتارىپ الۋعا تىرىستى. ويراتتاردىڭ قازاق جەرىنە جورىعى جيىلەدى. بيلەۋشىلەر (ەسىم حان مەن تۇرسىن-مۇحاممەد) اراسىنداعى ارازدىق سالدارى سوعىسقا ۇلاستى. تاشكەنت توڭىرەگىندە بولعان شايقاستا 1628 جىلى تۇرسىن حان مەرت بولدى. تۇرسىن حانمەن بىرگە ونى قولداعان قازاقتىڭ  قاتاعان تايپاسى تۇتاستاي قىرىلادى.

م. ءماعاۋيننىڭ كورسەتۋىنشە، قاتاعان قىرعىنى - ەسىم حاننىڭ جەڭىسى ەمەس، بۇكىل قازاق ورداسىنىڭ ۇلكەن جەڭىلىسى بولدى. ىرگەلى ەلدىڭ تۋىن كوتەرىپ وتىرعان سەگىز ۇلىستىڭ ەكى بولشەگى تۇنەككە باتىپتى. سودان بىلاي قازاق مەملەكەتىن قۇراعان قاۋىم التى الاش اتالادى. كەلەسى ءبىر سىلكىنىستە قىرعىز جانە قاراقالپاقپەن قۇراما ىرگەسىن بولەدى. قازاق حالقى دەگەن اتاۋدى ۇستاپ ءۇش الاش — ءۇش ءجۇز عانا قالادى. ەكى سان قاتاعان امان بولسا، بەس الاش — بەس ءجۇز بولار ەدى[4].

مىنە، وتكەن تاريحىمىزداعى وسىنداي قايعىلى وقيعالاردان ساباق الا بىلگەنىمىز ابزال. تاۋەلسىزدىگىمىزدى تۇرلاۋلى ەتىپ، ەگەمەندى ەلدىگىمىزدى باياندى قىلامىز دەسەك جۇزگە، رۋعا ودان قالدى ايماقتارعا بولىنەتىن جەرشىلدىك دەگەن جامان قاسيەتتەردەن اۋلاق بولعانىمىز ءجون. قازاقتار مىناداي اينىماس قاعيدانى مىقتاپ ءتۇسىنۋى شارت: قاي ءجۇز نەمەسە قانداي رۋ بولساق تا ءبارىمىز قازاقپىز، قانداي ايماقتا دۇنيەگە كەلسەك تە، قاي ۇلتتىڭ وكىلى بولسا دا ءبارىمىز قازاقستاندىق ازاماتپىز، وتانىمىز بىرەۋ – قازاق ەلى، قازاقستان. ۇلتتىق بىرلىك، تاتۋلىق پەن كەلىسىم سياقتى اسىل قۇندىلىقتاردىڭ ەتنودەموگرافيالىق تۇرعىدان الىپ قاراساق تا ساياسي ماڭىزى اسا زور.

[1] ماگاۋين م. ازبۋكا كازاحسكوي يستوريي. -الماتى، 1997. -س. 202.

[2] قازاقتىڭ كونە تاريحى. (دايىنداعان م. قاني). –الماتى: جالىن، 1993. -ب. 319.

[3] قۋاندىقوۆ ب.ج. قاسىمنىڭ قاسقا جولىنان “ەسىمگە دەيىن” // قازاقتىڭ اتا زاڭدارى. –الماتى: جەتى جارعى، 2004. 4 ت. –ب. 139.

[4] ماعاۋين م. ەسىم حان جانە ونىڭ زامانى // قازاق ادەبيەتى. 1993. № 10.