الاش وردا ۇكىمەتى مەن  الاش اۆتونومياسىنىڭ 100-جىلدىعىنا  ارنالعان «الاشوردا، تۇركىستان مۇحتارياتى: جاڭا كوزقاراس،  ۇستانىمدار، تۇجىرىمدار» اتتى تاقىرىپتا حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيانىڭ

قارارى

كونفەرەنسيا جۇمىسىنا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ (قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان) عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى مەن وقىتۋشىلارى قاتىستى.

كونفەرەنسيا جۇمىسىنا قاتىسۋشىلار الاشوردا جانە تۇركىستان مۇحتارياتى ۇكىمەتتەرىنىڭ ءجۇز جىلدىعىنا وراي وتكىزىلگەن بۇل عىلىمي جيىننىڭ وتكەن تاريح تاجىريبەسىن تەرەڭىرەك قورىتىۋ جانە يگەرۋ ىسىندەگى ماڭىزى زور دەپ بىلەمىز. اتالعان تاقىرىپتىڭ عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلۋى ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدەگى گۋمانيتارلىق سالا عالىمدارىنىڭ بىرلەسە وتىرىپ ىزدەنۋىن تالاپ ەتەدى، ويتكەنى ءبىزدىڭ حالىقتار وتارلىق كەزەڭدى، وتارلىققا قارسى كۇرەستى، 1916 جىلدى، 1917 جىلعى ريەۆوليۋسيالىق جانە ودان كەيىنگى جىلدارداعى وزگەرىستەردى، 1920-1930 جىلدارداعى رەفورمالاردى بىرگە ءوتتى.

ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ حالىقتارىنىڭ اششى دا بولسا بۇل كەزەڭدەردەگى شىندىقتى بىلگىسى كەلەتىندىگىنە كوز جۇما المايمىز. ءبىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتەرىمىزدىڭ دامۋى كوپ جاعدايدا وتكەن تاريحي تاجىريبەمىزدى دۇرىس قورىتا بىلۋىمىزگە بايلانىستى جانە سونداي-اق بولاشاقتا ولاردىڭ قايتالانباۋى ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ وسى جولدا جىبەرگەن السىزدىگىمىزگە دە نەمقۇرايدى قاراۋعا حاقىمىز جوق. بۇگىنگى جاعدايدا ءبىز ورتاق مۇددەلەرىمىزدى تۋرا تۇسىنە الۋ ءۇشىن دە وتكەن تاريحتاعى ومىرىمىزگە تەرەڭىرەك ۇڭىلگەنىمىز ءجون. وتكەن تاريحىمىزعا بايلانىستى سارابدالدىق تانىتا وتىرىپ ونىڭ ءبىزدى اۋىزبىرلىككە شاقىراتىندىعىنا جانە ورتاق تاجىريبەمىزدە تاۋسىلمايتىن قۋاتتىڭ بار ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتە تۇسەدى.

سونىمەن قاتار، كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلار 1917 جىلعى ريەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەر تاريحىن زەرتتەۋدە ايماقتا ءالى دە "اقتاڭداقتاردىڭ" از ەمەس ەكەندىگىن اتاپ كورسەتەدى.  مىسالى، زەرتتەۋشىلەر رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورتاازيالىق وتارىندا الاشوردا جانە تۇركىستان مۇحتارياتى ۇكىمەتتەرىنىڭ قۇرىلۋ سەبەپتەرىنە قاتىستى سوۆەتتىك يدەولوگيالىق شتامپتان ۇزاپ كەتە الماي وتىر. ايماقتاعى حالىقتاردىڭ ومىرىندەگى وزگەرىستەر كوپ جاعدايدا جالپىيمپەريالىق تاريح ارناسىندا قاراستىرىلادى.

جەكەلەنگەن شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر ءالى كۇنگە دەيىن 1916، 1917-1922، 1929-1931 جىلدارداعى حالىق قوزعالىستارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق سيپاتىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. تاتار، باشقۇرت، قىرعىز، وزبەك، قازاق جانە باسقا دا بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنداعى حالىقتاردىڭ اعارتۋشىلارى مەن ازاتتىق قوزعالىستارىنىڭ كوشباسشىلارى قۇربان بولعان 1920-1930-شى جانە 1950ء-شى جىلدارداعى رەپرەسسيالىق اكتىلەردىڭ سيپاتى ءالى كۇنگە دەيىن تولىق اشىلماي وتىر. وتارلىق تارتىپكە قارسى كۇشتەردى وتە قاتال شارالار مەن ادىستەردى قولدانا وتىرىپ پەرمانەنتتى تۇردە جويۋ كەڭەستىك رەجيم ءۇشىن قالىپتى جاعدايعا اينfلدى.  بۇل فاكتىلەر ءبىزدىڭ تاريحنامادا لايىقتى دارەجەدە باياندالماي كەلەدى.   

 ماسەلەن، ۇلتتىق ايماقتارداعى اعارتۋشىلىق بولشيەۆيكتىك رەجيم تاراپىنان اگرەسسيۆتى ۇلتشىلدىقتىڭ جانە تۇركىشىلدىكتىڭ كورىنىسى رەتىندە باعالاندى. بۇل يدەولوگيالىق ءتاسىل احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۋناۋار قارى، يشانعالي ارابايەۆ جانە ت.ب. كوپتەگەن   ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ۇلى دا تالانتى وكىلدەرىن جويۋدىڭ قۇرالى رەتىندە ىسكە قوسىلدى.

جوعارىدا ايتىلعان جانە تاريحىمىزدىڭ باسقا دا ورتاق ماسەلەلەرى قوعامداعى بۇگىنگى سۇرانىستارعا ساي عىلىمي تانىم قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جاڭا مەتودولوگيالىق وزگەرىستەر جانە كوزقاراس تۇرعىسىنان قورىتۋدى قاجەت ەتەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا اتاپ كورسەتكەندەي «ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ سانامىز ىسىمىزدەن وزىپ ءجۇرۋى، ياعني ودان بۇرىن جاڭعىرىپ وتى­رۋى ءتيىس. بۇل ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاڭ­عىرۋ­لاردى تولىقتىرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ وزەگىنە اينالادى.

جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ». كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلار:

1. بولشيەۆيكتىك باسشىلىق اۋەل باستان-اق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ  وزىندىك سيپاتىن مويىنداماي، ولاردى رەسەيدەگى پرولەتارلىق ريەۆوليۋسيانىڭ رەزەرۆى رەتىندە قاراستىردى.  بولشيەۆيكتىك باسشىلىق اتالعان پاستۋلاتتى ۇستانا وتىرىپ، ءبىر جاعىنان ۇلت-ازاتتىق كۇشتەرگە كوزدەگەن ماقساتى – ۇلتتىق  مەملەكەتتىلىكتى قايتا جاڭعىرتۋدان باس تارتۋعا، ەكىنشى جاعىنان،  تاپتىق جىكتەلىس جولىنا ءتۇسۋدى تالاپ ەتىپ، ونىڭ انتيكولونيالدىق مازمۇنىن جويۋعا تىرىستى. ال بۇل تاريحي كەزەڭدە ايماقتاعى حالىقتار ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى نارسە تاپارالىق كۇرەسكە ءتۇسۋ ەمەس، ۇلتتىق اۋىزبىرلىك ارقىلى مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋ ەدى.

        2. كەڭەستىك تاريحنامادا الاشوردا جانە تۇركىستان مۇحتارياتى ۇكىمەتتەرى كونترريەۆوليۋسيالىق قۇرىلىمدار رەتىندە قاراستىرىلدى. شىن مانىندە، جوعارىدا اتالعان ۇكىمەتتىك قۇرىلىمدار، بىرىنشىدەن، جالپىيمپەريالىق انارحيا مەن بەرەكەسىزدىك جاعدايىندا ايماقتاعى حالىقتاردىڭ تابيعي مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن قاجەت بولدى؛

  ەكىنشىدەن، الاشوردا جانە تۇركىستان مۇحتارياتى ۇكىمەتتەرى ورىنبور جانە قوقان قالالارىندا وتكەن سيەزدەرىندە حالىق وكىلدەرى وزدەرىنىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن داستۇرلەرى نەگىزىندە سايلاعان بىردەن-بىر ليگيتيمدى بيلىك بولاتىن؛

ۇشىنشىدەن، الاشوردا جانە تۇركىستان مۇحتارياتى ۇكىمەتتەرى اقىلعا قونىمدى كومپروميسسكە دايار ەدى، ءبىراق كەڭەستىك بيلىك ءوز ۋادەسىندە تۇراقتىلىق تانىتپاي جانە حالىقتاردىڭ ءوزىن-وزى بيلەۋ قۇقىعىن پارتيالىق ديكتاتۋرانىڭ قۇربانى ەتتى.  

 3. بولشيەۆيكتىك باسشىلىق ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن، سونداي-اق ءوزىن-وزى بيلەۋ جانە ت.ب. قۇندىلىقتارىن قورعاۋ جولىندا تۇرعان ۇلتتىق ەليتا مەن زيالىلارىنا سەنىمسىزدىكپەن قاراپ، ولارعا قارسى تەرروردىڭ بارلىق ءتۇرىن (قورقىتۋ، قاماۋعا الۋ، جەر اۋدارۋ، اتۋ) قولداندى.

4. وسى جانە تاعى باسقا ورتاق تاريحىمىزعا قاتىستى ماسەلەلەردى تالقىلاۋدان وتكىزىپ وتىرۋ ماقساتىندا الماتىدا، تاشكەنتتە جانە بىشكەكتە كەزەكتى تۇردە وتكىزىلىپ تۇراتىن تۇراقتى سەمينار ۇيىمداستىرۋدى قاجەت دەپ سانايمىز.

5. جىل سايىن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ استانالىق قالالارىندا كەزەكتەسىپ «تۇركىستان مۇحتارياتى، الاشوردا: ىزدەنىستەر، جاڭا قۇجاتتار مەن ماتەريالدار، ۇستانىمدار، قورىتىندىلار» اتتى كۇن تارتىبىمەن عىلىمي سەميناردىڭ وتىرىسىن وتكىزىپ تۇرۋ ورىندى بولماق.

6. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ قازىرگى كەزەڭى ءداستۇرلى بايلانىستاردى قايتا جاڭعىرتۋدى جانە ونى بۇگىنگى كۇنگى تالاپتارعا جاۋاپ بەرەتىندەي جاڭا مۇزمۇنمەن تولىقتىرۋدى قاجەت ەتەدى. وسىعان بايلانىستى تۇتاس تۇركىستان يدەياسىن نەگىزدەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىن قازاق، وزبەك جانە قىرعىز تىلدەرىندە جەكە كىتاپ تۇرىندە شىعارۋ ءتيىمدى بولار ەدى.

7. پاتشالىق جانە كەڭەستىك يمپەريالار قۇرامىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىنا ارنالعان حالىقارالىق ەنسيكلوپەديا شىعارۋدى ءجون سانايمىز.

8. مەملەكەتتى-ۇلتتىڭ رۋحاني بولمىسىن قالىپتاستىراتىن گۋمانيتارلىق پاندەردى وقىتۋ ولاردىڭ انا تىلىندە جۇرگىزىلۋى قاجەت. ول ءوز بىرەگەيلىگىن ساقتاۋعا مۇددەلى بارلىق حالىقتار ءۇشىن اكسيومالىق اقيقاتقا اينالعان ءجون.

9. تۇركىستان مۇحتارياتى، الاشوردا ۇكىمەتتەرىنىڭ باسشىلارى جانە مۇشەلەرىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى جونىندە جاريالانىمدار سەرياسىن دايارلاپ، سولاردىڭ نەگىزىندە عىلىمي-تاريحي، دەرەكتى فيلمدەر جاساۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز.

قويگەلدييەۆ مامبەت  قۇلجاباي ۇلى – اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيەتىنىڭ  كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى، ق ر ۇعا-نىڭ اكادەميگى.

چوروتەگين تىنچتىكبەك – ءجۇسىپ بالاساعۇن اتىنداعى قىرعىز ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، "قىرعىز تاريح قوعامى" حالىقارالىق قوعامدىق  بىرلەستىگىنىڭ پرەزيدەنتى.

شامسۋتدينوۆ رۋستامبەك تەميروۆيچ – انديجان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، «مەروس» («مۇرا») حالىقارالىق قايىرىمدىلىق قورى عىلىمي-تاجىريبەلىك ەكسپەديسياسىنىڭ جەتەكشىسى.

مولدوقاسىموۆ قىياس ساتار ۇلى – قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى اپپاراتى جانىنداعى «مۇراس» قورىنىڭ ءتوراعاسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت.