رەسپۋبليكالىق «ءقازبىلىم» ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ءقازبىلىم پورتالىنىڭ باس رەداكتورى اياتجان احمەتجان ۇلى «بالاسىن ورىس سىنىبىنا بەرەتىندەرگە جانىم اشيدى» دەپ ماقالاسىن اقپارات قۇرالدارىنا بەرگەن ەدى. ماقالانى وقىعان حالىقتىڭ اراسىندا اياتجان احمەتجانۇلىنا نارازى بولعاندار بولدى جانە سوتقا بەرەمىز دەپ قول جيناپ جاتىر ەكەن. وسىنى ەستىپ اياتجان احمەتجانۇلىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
ءسىزدىڭ قازاق ءتىلدى جانە ورىس ءتىلدى مەكتەپتەر تۋرالى جازعان ماقالاڭىزعا قاتىستى سوتقا قول جيناپ جۇرگەندەر كىم ەكەنىن بىلەسىز بە؟ وسى جونىندە زاڭگەرلەرمەن سويلەستىڭىز بە؟
جوق، كىمدەردىڭ قول جيناپ جاتقاندارىن بىلمەدىم. زاڭگەرلەرمەندە سويلەسپەدىم. بۇل ماقالانىڭ تولىق بارىسىن ەكى-ۇش رەت كورىپ شىقتىم. بۇل جەردە ەشقانداي ناسىلدىك، تىلدىك كەمسىتۋشىلىكتەر جوق. سوندىقتان مەن ەشتەڭەگە الاڭداپ تۇرعانىم جوق.
ءسىزدى سوتقا بەرىپ جۇرگەندەر قازىرگى رەالدى جاعدايدى قابىلداعىسى كەلمەي جۇرگەندەر دەپ ويلايسىز با؟
كەز-كەلگەن ۋاقىتتا زامان وزدىگىنەن وزگەرەتىن دۇنيەلەر بار.بۇل دەموگرافيالىق جاعدايدان باستاپ تاريح بەت-بۇرىشىنىڭ وزدىگىنەن جاسالاتىن جاعدايى، ياعني دەموگرافيانىڭ الىپ كەلەتىن جاعدايى. ءبىزدىڭ كوتەرىپ وتىرعان ماسەلە بۇگىنگى قوعامداعى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان شىندىق جانە الداعى ۋاقىتتا بولاتىن دۇنيەگە بايسالدى تۇردە بولجام جاساۋ. ال ەندى ونى ءبىر بەتىمە سۋ شاشىپ جىبەرگەندەي قابىلداۋ، ول قوعامنىڭ قوجا جاساپ العانداردىڭ قوجا ەمەسسىڭ دەپ ايتقانعا قاتتى اشۋلانعانى سەكىلدى دۇنيە. ماقالاعا جانە ساندارعا كوز جەتكىزسە ەشقانداي داۋدا تۋماس ەدى. ونى قابىلداۋ كەرەك جانە بۇل تاريحي شىندىق.
ماقالاڭىزدا سوتقا بەرەتىندەي نەگىز بار ما؟
ماقالادا سوتقا بەرەتىندەي ەشقانداي كەمسىتۋشىلىكتە، نەگىزدە جوق. بۇل جاعداي بۇرىندا ايتىلىپ جۇرگەن دۇنيە بولاتىن، ال مەن بۇنىڭ باسىن قوسىپ، ساراپتاما جاسادىم. مەن ءوز ۇلتىمدى جانە ءتىلىمدى سۇيەم، ال ءوز ۇلتىمدى، ءتىلىمدى سۇيگەنىم ءۇشىن سوتقا تارتىلامىن دەپ ويلامايمىن.
قازاقتىڭ ىشىنەن بالالارىن ورىس مەكتەبىنە بەرۋدى قالايتىندار ەسكى، جالعان تۇسىنىكتەن ارىلا الماي جۇرگەندەر دەپ ويلايسىز با؟
بىرىنشىدەن، ادامدار قازاق مەكتەپتەرىندەگى ءبىلىم ساپاسى ناشار دەگەن سياقتى كوزقاراس قالىپتاستىرىپ العان، سول كوزقاراستىڭ كەسىرى دەپ ويلايمىن. ايتپەسە بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ، مەكتەپتەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى تومەن ەمەس.
ەكىنشىدەن، ءبىز تاۋەلسىزدىك العالى از ۋاقىت بولعان جوق، شيرەك عاسىردان استى. بۇل بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن ۇستەمدىكتى الىپ كەلەتىن از ۋاقىت ەمەس.
ۇشىنشىدەن مەملەكەتتىڭ دەموگرافيالىق جاعدايدا، تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتا التى ميلليون قازاق ۇلتى بولسا، بۇگىندە ون ەكى ميلليون قازاق ۇلتى بار. ال تاۋەلسىزدىك العان كەزدە التى ميلليون ورىس بولسا، بۇگىندە ءۇش ميلليون ورىس بار، ياعني قازاق ۇلتىنىڭ ەكى ەسەگە ارتۋى، ورىس ۇلتىنىڭ ەكى ەسەگە كەمۋى، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ كوبەيۋى مەن ورىس مەكتەپتەرىنىڭ ازايۋىن كەلتىرىپ شىعارادى. مەملەكەتتىڭ ءتىلىن بىلمەيتىن ادام تۇبىندە وقشاۋلانىپ قالادى، ياعني بىزدە كەڭەستىك كەزدە ورىس ءتىلىن بىلمەي قالاي قينالعان بولسا، بولاشاقتا قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن حالىق سولاي قينالادى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن تۋعان بالالاردىڭ ونداي قيىندىققا قالعانىن قالامايمىن، سول ءۇشىن ءوز پىكىرىمدى ءبىلدىردىم. ال وسى ساراپتامادان كەيىن بالاسىن ورىس مەكتەبىنە بەرسە دە وزدەرى بىلەدى، ءبىراق بىزگە ەسكەرتۋ پارىز جانە مامان رەتىندە ءار سوزىمە تولىق قاندى جاۋاپ بەرە الامىن. سوندىقتاندا اتا-انالار ويلانادى دەپ ويلايمىن.
ياعني قازاق ءتىلى ماسەلەسى ءالى شەشىلمەدى دەگەندەر قاتەلەسەدى عوي. قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى كىشكەنتاي قاداممەن بولسا دا شەشىلىپ جاتىر عوي؟
قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى نەگىزىنەن 100%-دىڭ 90%-ى شەشىلىپ قويدى. ول زاڭدى نورما تۇرعىسىنان شەشىلمەگەن بولۋى مۇمكىن، ءبىراق قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىن تاۋەلسىزدىكتىڭ جاعدايىندا بىرەۋ اكەپ بەرگەن جوق قوي، تاريح شەشتى. ءدال سول سياقتى قازاقتىڭ جاعدايىندا ەشقانداي بيلىك جاسامايدى، قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى، قازاق ۇلتىنىڭ كۇشەيۋى، قازاق دەموكراتياسىنىڭ كۇشەيۋى بولدى، ال تاريح ءوز دەگەنىن جاساپ كەلە جاتىر.
ماقالاڭىزدا «قازاقستاندا نان تاۋىپ جەۋدە، ءومىر سۇرۋدە بىلمەسە بولمايتىن ءتىل بولارى انىق» دەپ جازدىڭىز. قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى وسىنداي جاعدايعا شامامەن قاشان جەتەدى دەپ ويلايسىز؟
ارى كەتسە بەس-التى جىلدا ءوز مارتەبەسىنە جەتەدى.
ماقالاڭىزدى وقىعاننان كەيىن ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرگەندەر بولدى ما؟
ماعان ماقالا جازىلعاننان بەرى كوپتەگەن ادامدار راحمەتىن ايتىپ حات جازدى، ءبىراز اتا-انالار ورىس مەكتەبىنە بەرگەنىن ايتىپ وكىنگەندەرىن جانە قازاق مەكتەپتەرىنە بەرىپ قۋانىپ جاتقاندارىن جازىپ جاتىر. وسى ماقالا كەم دەگەندە ون قازاقتىڭ بالاسى قازاق مەكتەبىنە اۋىسۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.
سۇحباتتاسقان: اقنۇر مۇحتارحان
پىكىر قالدىرۋ