الاش تاقىرىبىن تەرەڭ، كەشەندى كەڭ قاراستىرعاندا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ قازاق حالقىن ساياسي، مادەني، رۋحاني دامۋدىڭ بەلگىلى ساتىسىنا كوتەرگەندىگىن ايتامىز. پاتشالىق وتارشىلدىق ەزگىگە قارسى كۇش رەتىندە پايدا بولعان الاش قوزعالىسى ءوز ماقساتىندا ۇلتتى ۇيىستىرىپ، ونىڭ ساياسي-ازاماتتىق ساناسىن وياتىپ، اتامەكەن جەرىنىڭ ءبىرتۇتاستىعىن قورعاپ، انا ءتىلىن، بابا ءدىنىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەسكەنىن كورسەتەمىز.

الاش قوزعالىسى وتارشىلدىق ارباۋداعى ەلدى وياتتى، ۇلتتىق ءباسپاسوزدى تۋدىردى، جاڭا ۇلتتىق جازبا ادەبيەتتى قالىپتاستىردى، قازاقتىڭ تۇڭعىش رومانى مەن پەساسىن جازدى، ۇلتتىق تەاتردى دۇنيەگە اكەلدى، ۇلتتىق عىلىمدى جاسادى، مەملەكەتتىك قۇقىقتىق اتريبۋتتاردى قالىپتاستىردى، قازاقتان تۇڭعىش دەپۋتاتتاردى شىعاردى، تۇڭعىش ساياسي پارتيانى تۋدىردى، ۇلت كەڭەسى – الاشوردا ۇكىمەتىن قۇردى، تۇڭعىش جوعارعى وقۋ ورنىن اشتى، قازاق جەرىنىڭ ءبىرتۇتاستىعىن ساقتادى، قازاقتى ۇلت رەتىندە بىرىكتىردى. الايدا ۇلت ءۇشىن جاسالعان بۇل ءىستىڭ بارلىعى الاش قوزعالىسى اتالاتىن ۇلى تاريحي قۇبىلىستىڭ سيپاتى مەن ماڭىزىن تولىق اشپايدى دەپ سانايمىز.

الاش قوزعالىسىنىڭ قازاق ۇلتىن وياتىپ، اعارتۋ ماقساتىندا ىستەگەن جەمىسىنىڭ ىشىندە ۇلت ءبىلىمپازدارىنىڭ جازعان وقۋلىقتارى مەن وقۋ قۇرالدارىن ەرەكشە اتاعانىمىز ماڭىزدى. قاي زاماندا بولسا دا، ۇلتتىڭ رۋحاني ويانۋى ساۋات اشۋدا، وقۋ-بىلىمدە ەكەنىن جاقسى تۇسىندەن الاش كوسەمدەرى مەن ءبىلىمپازدارى كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە وقۋ-اعارتۋ باعىتىنداعى ەڭبەكتەردى ناسيحاتتاۋدى، اۋدارۋدى، كەيىن وزدەرى دە وقۋلىقتى جازىپ دايارلاۋدى ماقساتتى قولعا الدى.

1. قازاقتىڭ كورنەكتى اعارتۋشى-پەداگوگى ى.ءالتىنساريننىڭ ءحىح عاسىردا كيريل قارپىندە جارىق كورگەن «قازاق حرەستوماتياسى» – ۇلت تاريحىنداعى العاشقى وقۋ-ادىستەمەلىك ەڭبەك رەتىندە باعالانادى. ل.ن.تولستويدىڭ «الىپپە جانە وقۋ قۇرالىن»، د.ي.تيحوميروۆتىڭ «گرامماتيكانىڭ قاراپايىم كۋرسىن»، ك.د.ۋشينسكييدىڭ «بالالار دۇنيەسىن» قازاق بالاسىنا وقۋ قۇرالى رەتىندە ۇسىنىپ، ميسسيونەرلىك جولدا جۇرگەن ورىس عالىمدارىنىڭ پيعىلىن اۋەلدە اڭعارماي، ۇلتىنا رياسىز قىزمەت ىستەگەن اعارتۋشىنىڭ ەسىمىن قازاققا العاش تانىستىرعان وتىنشى ءالجان ۇلى (1873-1918) بولدى. الاشتىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، ۇلت كەڭەسى – الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى و.ءالجان ۇلى «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» (1894 جىلى №39 سانى) جارىق كورگەن «قازاقتارعا پايدالى كىتاپتار» اتتى ماقالاسىندا جاڭا ەڭبەكتىڭ ماقساتى – وقىرمان قاۋىمدى ورىس ءتىلىن ۇيرەتەتىن، قازاقتار ءۇشىن پايدالى كىتاپپپەن تانىستىرۋ دەپ كورسەتتى (ءالجانوۆ و. شىعارمالار جيناعى. – الماتى، «الاش»، 2004. – 296 بەت.). ماقالا «ورىنبوردا ۋچەبنىي وكرۋگتاعى ورىستاردان زاتى بولەك... گوسپودين كاتارينسكيي» دەپ باستالادى. ورىستاردان زاتى بولەك دەگەن ءسوز ماقالانىڭ ورىسشا جارىق كورگەن نۇسقاسىندا بەرىلمەگەن. ورىنبور قالاسىندا كاتارينسكيي دەگەن ادام قازاق مولدالارىمەن بىرىگىپ، «جازۋعا ۇيرەتەتۇعىن كىتاپ» جانە «ورىس ءتىلىنىڭ اۋەلگى وقيتۇعىن ءبولىمى» اتتى ەڭبەكتەر شىعارعان. كىتاپتى اۆتور قازاق اراسىنا ورىس عىلىمىن جايىپ، قازاقتارعا ورىس ءتىلىن، ورىستارعا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە بىردەن-بىر وقۋلىق دەپ باعالادى. كىتاپتاردىڭ قۇندىلىعى – سوزدەرى ورىس ارپىمەن جازىلعان. 70ء-شى جىلداردىڭ ىشىندە اتاقتى بولعان التىنسارين قازاق كىتاپتارىن ورىس ارپىمەن شىعارىپ ەدى دەپ، قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش اعارتۋشىسىن اۋىزعا الىپ، زامانى قاجەت ەتكەن پروگرەسشىل يدەيانى قوزعايدى. «ولاي ايتپاساق تا، بۇل كىتاپتاردىڭ جاقسىلىعى، ءالتىنساريننىڭ ايتۋىنشا، قازاق كىتاپتارىن تولىقتىراتۇعىن اراب ءھام نوعاي سوزدەرىنەن قازاق ءتىلىن تازالاۋعا ءۇمىت ەتەدى. گوسپودين كاتارينسكيي كىتاپتارىنىڭ ءتىلى انىق، وڭاي، ءتۇزۋ. بۇلاردىڭ ىشىندە قازاق، نوعايدىڭ كىتاپتارىنداعى انىق بولماي جازىلعان سوزدەر ءتىپتى جوق»،-  دەپ بەرەدى (كورسەتىلگەن كىتاپ، 71 ب.).

ايتايىن دەگەنى ەگەر قازاق سوزدەرى ورىس ارپىمەن جازىلسا، تىلدە قاپتاپ كەتكەن اراب، پارسى، نوعاي سوزدەرىنە توسقاۋىل بولادى، قازاق ءتىلى تازالانار ما دەگەنى. وسى كۇنى بۇل ماسەلەنى ادەبي ءتىل دەپ اتاپ، تىلدىك نورماعا تۋرا سونداي تالاپ قويامىز. كىتاپتاردىڭ ءتىلى انىق، وڭاي، ءتۇزۋ دەگەنى دە قىزىعۋشىلىق تۋعىزباي قويمايدى. مىسال رەتىندە الىنىپ، ادەت، عيبادات ءۇشىن جازىلعان كىشكەنتاي اڭگىمەلەردىڭ بارىن ايتقانى كىتاپتىڭ تاربيەلىك ماقساتىن كورسەتكەنى. سول ۋاقىتتا جارىق كورگەن نەكليۋدوۆ دەگەن ادامنىڭ اتى اتاقتى بولسا دا، ءبىر جاقسى نارسەسى جوق، ۇعىمسىز كىتابىمەن سالىستىرا كەلىپ، «بۇل كىتاپتىڭ جاقسىلىعى ءھام ارزاندىلىعى، ءبىزدىڭ ويلارىمىزشا، قازاقتاردىڭ عىلىم ۇيرەنۋىن دۇرىس كورگەن كىسىلەردىڭ ءھام قازاقشا، ياكي بولماسا ءتىلىن ۇيرەنەم دەگەن ادامنىڭ كوڭىلىن بۇرسا كەرەك»،- دەپ ويىن تۇجىرىمدايدى. ماقالادا كوتەرىلگەن ماسەلە – قازاق ءۇشىن قاجەتتى كىتاپتى ناسيحاتتاۋ. 

ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا جارىق كورە باستاعان قازاق ءباسپاسوزىنىڭ العاشقى قارلىعاشىنىڭ ءبىرى – «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتىندەگى» الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى و.ءالجان ۇلىنىڭ ماقالاسىندا ۇلتقا قاجەتتى وقۋلىق ماسەلەسى كوتەرىلەدى. مەكتەپكە كەرەك وقۋ قۇرالى ورىس تىلىنەن اۋدارما ارقىلى جاسالعاندىعى قۇپتالادى. كىتاپتىڭ ورىس قارپىمەن شىققانى ماقۇل سانالادى. سونىمىن قاتار، الاش قايراتكەرىنىڭ ماقالاسىنان بۇگىنگى شىندىقپەن ساباقتاساتىن جاعدايدى بايقايمىز. وسى كۇنى ءبىزدىڭ قوعام قازاق ءتىلى ءۇشىن ورىس قارپىنەن باس تارتىپ، لاتىنعا اۋىسۋ جاعدايىندا تۇرعان كەزدە ءحىح عاسىردا دا الفاۆيت اۋىستىرۋدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، رۋحاني-اعارتۋشىلىق استارى بار بولعانىن اڭعارامىز. الاش قايراتكەرى ماقۇل كورگەن ورىس الفاۆيتىنەن الاشتىڭ 100 جىلدىعىندا ەلىمىز بەن ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن سانالى تۇردە لاتىنعا كوشكەنىمىز دۇرىس دەگەن پىكىردەمىز.

الاش جانە وقۋلىقتار تاقىرىبى جەكە الاشتانۋشى عالىمداردىڭ، ءتىلشى مامانداردىڭ ماقالا، زەرتتەۋلەرىندە، الاش باعىتىنداعى ەنسيكلوپەديالىق جيناقتاردا، انىقتامالىقتاردا قاراستىرىلدى. الاش تەرمينولوگياسى بويىنشا عىلىمي زەرتتەۋ جازعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ش.قۇرمانباي ۇلى ەڭبەكتەرىندە وسى تاقىرىپتى ءبىرشاما كوتەردى. عالىمنىڭ «الاش جانە تەرمينتانۋ» اتتى مونوگرافياسىندا (الماتى، «ەل-شەجىرە»، 2008) الاش ءبىلىمپازدارىنىڭ وقۋلىق جازۋ تاريحى، اسىرەسە تەرمين جاساۋ ءىسى جان-جاقتى قوزعالادى. الاشتانۋشى عالىمدار ە.تىلەشوۆ پەن د.قامزابەك ۇلىنىڭ «الاش قوزعالىسى» ەنسيكلوپەديالىق انىقتامالىعىندا (الماتى، «ساردار» باسپا ءۇيى، 2014) «الاش وقۋلىقتارى» اتتى جەكە تاقىرىپ بەرىلگەن. وندا 1911 جىلدان باستاپ الاش قايراتكەرلەرى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان وتىزىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىنگى ارالىقتا جازىلعان وقۋلىقتاردىڭ كوبى كورسەتىلگەن.

قازاسك رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارى ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ توراعالىعىمەن 1921 جىلدىڭ 31 قاڭتارىندا ورىنبور قالاسىندا زيالى قازاق ازاماتتارىنىڭ ءماجىلىسى ءوتتى. جيىندا قارالعان باستى ماسەلە 1ء-شى ءھام 2ء-شى بۋىن مەكتەپتەر ءۇشىن وقۋلىق دايارلاۋ ءىسى بولدى. ماجىلىسكە احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ەلدەس ومار ۇلى، حايرەتدين بولعانباي ۇلى، سماعۇل سادۋاقاس ۇلى، فايزوللا عالىمجان ۇلى، بياحمەت سارسەن ۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، سادۋاقاس سەيدوللا ۇلى، ءاليحان بوكەيحان ۇلى، سابىر ايتقوجا ۇلى جانە باسقا ازاماتتار قاتىسادى («اق جول» - كوپ تومدىق. – الماتى: وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۇراجايى، 2011، 170-172 بب.).  قورىتىندىسىندا بەلگىلى پاندەر بويىنشا تومەندە كورسەتىلگەن ازاماتتار شۇعىل ارادا وقۋلىق دايارلاۋعا تارتىلۋى كورسەتىلەدى: اريفمەتيكا – م.تۇرعانباي ۇلى (ت)، گەومەتريا – ب.سارسەن ۇلى (ت)، ەستەستۆوزنانيە – ە.ومار ۇلى، ق.كەمەڭگەر ۇلى (ت)، فيزيكا – عالىمجان ۇلى، گەوگرافيا – ءا.بوكەيحان، قازاق-قىرعىز تاريحى – م.جۇماباي ۇلى (ت)، جالپى تاريح – ح.بولعانباي، مەكتەپتە گيگيەنا – ج.تىلەۋلين، الگەبرا (باستاۋىش) – ە.ومار ۇلى، پەداگوگيكا  – م.جۇماباي ۇلى، ديداكتيكا – ج.ايماۋىت ۇلى، حرەستوماتيا – س.سەيفۋللين، ج.ايماۋىت ۇلى - قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى – ا.بايتۇرسىن ۇلى، تەوريا سلوۆەستنوستي – م.جۇماباي ۇلى (ت).   بۇل ارادا (ت) دەپ بەرىلگەنى – ءتارجىما ارقىلى ازىرلەنەتىن وقۋلىقتار.

تاريحي دەرەكتە قازاق زيالىلارى وقۋ قۇرالدارىن جازىپ، ءتارجىمالاپ ءيۋننىڭ 1-نە شەيىن ءبىتىرۋ كەرەكتىگى، كىتاپتاردىڭ كەلەر وقۋ جىلىنىڭ باسىنا شەيىن دايار بولىپ تۇرۋى، ونى دايىندايتىن ازاماتتار ايىنا ەكى رەت جينالىپ، جۇمىستارىنىڭ ءمان-جايىن بايانداپ وتىرۋ قاجەتتىگى تۋرالى ا.بايتۇرسىن ۇلى قول قويعان شەشىم بار.

مەكتەپكە وقۋ قۇرالىن جازۋ، وقۋلىق ءىسىن ۇيىمداستىرۋ سىندى يگى ءىستىڭ باستاۋىندا ۇلت ۇستازى، الاشتىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلى (1872-1937) بولدى. ول ۇلتتىق قوعامدىق-گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ، سونىڭ ىشىندە ءتىل ءبىلىمى، ادەبيەتتانۋ، تۇركىتانۋ سالالارىنىڭ نەگىزىن قالاپ، بولاشاق قازاق عىلىمىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلكەن ۇلەس قوستى. عىلىمي-ادىستەمەلىك ەڭبەكتەرىمەن قازاق اراسىندا وقۋ-اعارتۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ، شاكىرت تاربيەلەگەن ا.بايتۇرسىن ۇلى ۇزاق ۋاقىت بويى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ جازىقسىز قۇربانى بولىپ كەلدى.

قازاق ءتىل ءبىلىمى تاريحىندا جازىلعان تۇڭعىش عىلىمي جانە وقۋ-ادىستەمەلىك ەڭبەك سانالاتىن ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ءتىل – قۇرال» (قازاق ءتىلىنىڭ سارفى) اتتى كىتاپشاسى ورىنبور قالاسىنان 1914 جىلى جارىق كوردى. ەڭبەكتىڭ «ءسوز باسى» دەپ اتالاتىن كىرىسپە بولىمىندە قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگى جانە ونىڭ تۇركى تىلدەرىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولشەگى ەكەندىگى ايتىلادى: «قازاق ءتىلى – تۇرىك ءتىلىنىڭ ءبىر تاراۋى. ءدۇنياداعى جۇرتتىڭ ءتىلى نەگىزىندە ۇشكە بولىنەدى: 1) تۇبىرشەك ءتىل، 2) جالعامالى ءتىل، 3) قوپارمالى ءتىل... ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى – تۇركى ءتىلدىڭ ءبىر تاراۋى بولعاندىقتان، جالعامالى» (بايتۇرسىنوۆ ا. ءتىل تاعىلىمى. – پاۆلودار: س.تورايعىروۆ اتىنداعى پمۋ، 2008. – 172 ب.).

ا.بايتۇرسىن ۇلى، سونىمەن قاتار، ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ دا نەگىزىن قالادى. عالىمنىڭ «ادەبيەت تانىتقىش» اتتى زەرتتەۋىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ۇلكەن ەكى كەزەڭگە ءبولىنىپ قاراستىرىلدى: 1) ءدىندار ءداۋىر؛ 2) سىندار ءداۋىر (بايتۇرسىنوۆ ا. ادەبيەت تانىتقىش. – الماتى: اتامۇرا، 2003. – 208 ب.). ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋ جولىن، كوركەمدىك-جانرلىق ەرەكشەلىگىن، تانىمدىق-ەستەتيكالىق بەلگىسىن تولىق سيپاتتاپ اشا الماسا دا، بۇلايشا ەكىگە ءبولىپ قاراستىرۋدىڭ ءوزىن ءبىز وسى سالادا جاسالعان العاشقى تاجىريبە، بولاشاق ىزدەنىستەرگە باعىت-باعدار دەپ تانيمىز.

ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تالانتتى شاكىرتى، قايراتكەرمەن بىرگە قۋعىندالىپ،  ارحانگەلسكىگە بىرگە ايدالعان ابدوللا بايتاس ۇلى (1900-1940) قازاق ەلىندە مەكتەپ ءتىلى ۇلت تىلىندە بولسىن دەگەن ۇستانىمدا بولدى. الاش قالام قايراتكەرى: «مەكتەپ ءتىلى جايىنان ءسوز قىلعاندا، تىم ءبىر ىڭعاي قىڭىر كەتۋ جارامايدى، ازىرگى ومىرمەن، كەرەكپەن ساناسۋ كەرەك. ءبىزدىڭ مەكتەپ ءتىلى تۋرالى الدىمىزدا كوزدەگەن نىسانا، ارمانىمىز بولۋى كەرەك. ارمانىمىز – «تۇبىندە مەكتەپ ءتىلى ۇلت ءتىلى بولسىن!». بۇل ۇراندى ءبىز ەرتەدەن ايتىپ كەلەمىز. سول ۇرانىمىز ءالى دە ۇران. ۇلت مەكتەپتەرى تۋرالى ۇكىمەت ۇرانى دا وسى»،- دەپ باتىل جازىپ كەتتى.

قالامگەر ق.كەمەڭگەر ۇلى (1896-1937) «مەكتەپ قاي تىلدە بولۋ كەرەك؟» اتتى 1927 جىلى «ەڭبەكشى قازاقتا» جاريالاعان ماقالاسىندا بۇگىنگى كۇن ءۇشىن دە ماڭىزىن جوعالتپاعان وزەكتى تاقىرىپتى بىلاي كوتەردى: «ەگەر ورتا مەكتەپتە وقۋ ورىس تىلىندە بولسا بىزدەن ەش ۋاقىتتا جەتكىلىكتى وقىتۋشى شىقپايدى. ۇلت مەكتەپتەرى، ۇلت مادەنيەتى بولمايدى. جانە باسقا تۇرىك ۇلتتارى ورتا مەكتەبىن ءوز تىلىندە جۇرگىزىپ جاتقاندا قازاقتىڭ ءوز الدىنا اۋا جايىلۋى قيسىنسىز. ورتا مەكتەپ ورىس تىلىندە جۇرسە، قازاق تىلىندە كىتاپ باسىلۋدىڭ قاجەتى بولماي قالادى. ءپان كىتاپتارى قازاق تىلىنە اۋدارىلمايدى» (كەمەڭگەر ۇلى ق. ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعى. 1-ت. – الماتى: الاش، 2005. – 320 ب.).

كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە وقۋلىق دايارلاۋ ىسىنە ءا.بوكەيحان (استرونوميا، دۇنيە قۇرىلىسى، اۋىل شارۋاشىلىعى)، ا.بايتۇرسىن ۇلى (ءتىل ءبىلىمى، ادەبيەتتانۋ)، م.دۋلات ۇلى (ەسەپ قۇرالى)، ج.ايماۋىت ۇلى (پسيحولوگيا)، ح.دوسمۇحامەد ۇلى (تابيعاتتانۋ، بيولوگيا، جانۋارلار الەمى)، ءا.ەرمەك ۇلى (ماتەماتيكا)، ە.ومار ۇلى (ءتىل ءبىلىمى، ەسەپ قۇرالى، ادىستەمە، فيزيكا)، م.جولدىباي ۇلى  (ءتىل ءبىلىمى)، س.قوجان ۇلى (ماتەماتيكا)، م.جۇماباي ۇلى (پەداگوگيكا)، ج.كۇدەرى ۇلى (تاريح، بوتانيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى)، ت.شونان ۇلى (تاريح)، ق.كەمەڭگەر ۇلى (تاريح، ءتىل ءبىلىمى، اۋىل شارۋاشىلىعى، حيميا)، م.اۋەز ۇلى (ادەبيەت، جەر جاراتىلىسى)، ا.بايتاس ۇلى (جانۋارلار الەمى)، م.ەسبول ۇلى  (مادەنيەت)، ج.تىلەۋلين (مەديسينا)، ب.سارسەن ۇلى (فيزيكا)، ح.بولعانباي ۇلى (تاريح)، س.سادۋاقاس ۇلى (تاريح، ادەبيەت) ت.ب. قازاق وقىعاندارى جۇمىلدىرىلدى.

الاش وقىمىستىلارى ساياسي كۇرەس ىشىندە بولىپ، العاشقى ۇلت باسىلىمدارىن، رۋحانيات ورىندارىن ۇيىمداسىتىرا ءجۇرىپ قوعامدىق-گۋمانيتارلىق، ءدۇنياۋي پاندەر بويىنشا وقۋلىقتار مەن وقۋ-ادىستەمەلىك ەڭبەكتەردى جازىپ قالدىردى. قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، ەڭبەگى مەن ەسىمى ونداعان جىلدارعا مانسۇقتالسا دا، اسا قىمبات ەڭبەكتەرى قازاق عىلىمىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى. سول ارقىلى وتاندىق ادىستەمە، پەداگوگيكا، جالپى كوپتەگەن عىلىم سالالارى بويىنشا ۇلت تىلىندە العاشقى تەرمين ۇلگىلەرىن تۋدىرىپ، قازاق ءتىلى عىلىم ءتىلى بولا الاتىنىن دالەلدەدى. ەگەر الاش داۋىرىنە دەيىن قازاق ءتىلى اۋىزەكى سويلەۋ جانە ادەبي ءتىل رەتىندە عانا قىزمەت اتقارىپ كەلسە، ەندىگى كەزەكتە ول باسپا ءسوز ءتىلى، رەسمي قۇجات ءتىلى جانە عىلىم ءتىلى بولىپ قالىپتاستى. قازاق تىلىندە عىلىمي ەڭبەك، وقۋ قۇرالى جازىلىپ، ونىڭ فۋنكسيونالدىق قىزمەت كورسەتۋ اياسى كەڭەيدى.

الاش جانە وقۋلىقتار اتتى تاقىرىپتىڭ بۇگىنگى قوعامعا ماڭىزدىلىعىن كوتەرە وتىرىپ، قازاق زيالىلارىنىڭ قيىن-قىستاۋ زاماندا تانىتقان قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ پراكتيكالىق ءمانى مەن ونەگەلى جولى بار ەكەنىن تانيمىز. اتالعان تاقىرىپتى تەرەڭ زەرتتەۋ كەرەكتىگىن ۇعىنىپ، مىناداي تۇجىرىم جاساعىمىز كەلەدى:

• الاش قالام قايراتكەرلەرى ءحىح عاسىر سوڭىنان باستاپ قازاق ۇلتىن وقۋ-اعارتۋعا ۇندەگەن ورىس عالىمدارىنىڭ وقۋ-ادىستەمەلىك ەڭبەكتەرىن ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىنان ناسيحاتتادى؛
• حح عاسىر باسىندا ءدىني-اعارتۋشىلىق سيپاتتا جانە جاڭا وقۋ تارتىبىنە لايىقتى «پايعامبار زامانى»، «الىپپە»، «وقۋ قۇرالى»، «ەسەپ قۇرالى» سىندى وقۋ-ادىستەمەلىك ەڭبەكتەردى جازدى؛
• الاشتىڭ رۋحاني كوسەمى ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىنان باستاپ مەكتەپكە قاجەت ءتارجىما جانە اۆتورلىق وقۋلىقتار، وقۋ قۇرالدارى باسپاعا دايىندالدى. ولاردىڭ كوبى الاش قايراتكەرلەرى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانعا دەيىن جارىق كورىپ ۇلگەردى؛
• الاش داۋىرىنەن جەتكەن ءارتۇرلى عىلىم سالالارى بويىنشا تەرميندەر بىزدەرگە بۇگىن نەگىز بولۋعا ءتيىس؛
• الاش كەزىندە جازىلعان وقۋلىقتارداعى، وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالدارداعى ۇلت مۇراتى مەن ەلدىك ماسەلەنى جوعارى قوياتىن كوزقاراس پەن ۇستانىم باستى قاعيداتقا اينالۋ كەرەك.

قايىربەك  كەمەڭگەر،

ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ دوسەنتى