2017 جىل بىرنەشە جاعىمدى جاڭالىقتارمەن باستالىپ، ءبىرشاما وڭتايلى وزگەرىستەر جىلدىڭ باسىنان ورىن الا باستادى. ولاردىڭ ەڭ نەگىزگىسى – ەلباسىنىڭ «لاتىن الىپبيىنە كوشەمىز» دەگەن جاڭا باستاماسى بولدى.

ءتىلىمىزدىڭ شۇبارلانىپ، قازىرگى تاڭداعى جاستارىڭ ماڭگۇرتتەنىپ بارا جاتقاندىعىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن بۇقارا حالىق ەلباسىنىڭ بۇل باستاماسىنا قوس قولداپ قولداۋ كورسەتىپ، وتە وڭتايلى شەشىم دەپ قابىلداعان.

ازيانىڭ كىندىگىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن تەپكەن، بۇگىندە بىرنەشە ەلدەرمەن باسەكەلەستىك ورناتىپ،  تەرەزەسى تەڭ تۇرعان، 18 ميلليون حالقى بار بۇتىندەي ءبىر مەملەكەتتى ءبىر عاسىر بويى قولدانىپ كەلگەن «كيريلل» قارىپىنەن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ – ءبىر ايدا نەمەسە ءبىر جىلدا جۇزەگە اسا سالاتىن وڭاي ءىس ەمەس. مۇنداي ۇلكەن جوبانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۋاقىت پەن ەڭبەكتىڭ قاجەت ەكەندىگى بەلگىلى.

نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ 2017 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا «مەن 2012 جىلعى جەلتوقسان ايىندا جاريا ەتكەن "قازاقستان-2050" ستراتەگياسىندا "2025 جىل­دان باستاپ لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە كىرىسۋىمىز كەرەكتىگىن" مالىمدەدىم. بۇل – سول كەزدەن بارلىق سالالاردا ءبىز لاتىن قار­پىنە كوشۋدى باستايمىز دەگەن ءسوز. ياعني، 2025 جىلعا قاراي ءىس قاعازدارىن، مەرزىمدى ءباسپاسوزدى، وقۋلىقتاردى، ءبارىن دە لاتىن ءالىپ­بيىمەن باسىپ شىعارا باستاۋعا ءتيىسپىز. ول كەزەڭ دە تاياپ قالدى، سوندىقتان ءبىز ۋاقىت ۇتتىرماي، بۇل جۇمىستى وسى باستان قولعا الۋىمىز كەرەك»، - دەپ ۇكىمەتكە تاپسىرما بەرگەن بولاتىن.

سول ۋاقىتتان بەرى قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ ءۇشىن قانداي شارالار جاسالدى؟ جالپى، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ۇدەرىسى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟ دەگەن سىندى سۇراقتار توڭىرەگىندە Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ق ر ۇلتتىق اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ جۇمىستارىنا جاۋاپتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى زەينەپ بازاربايەۆادان سۇحبات الىپ، جوعارىدا اتالعان جانە وزگە دە سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كوردى.

 – لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ۇدەرىسى قالاي ءجۇرىپ جاتىر جانە دە ونىڭ قانداي نۇسقالارى بار؟

 – قازىرگى تاڭدا ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا قازاق لاتىن گرافيكاسىنىڭ 4 نۇسقاسى بار. سولاردىڭ ىشىندە ەكى نۇسقانى اتاپ وتۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى – شارتتى تۇردەگى لينگۆيستيكالىق نۇسقا. ال ەكىنشىسى – ينتەرنەت نۇسقاسى. ونىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزىندىك ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى بار. لينگۆيستيكالىق جوبادا ءوزىمىزدىڭ دىبىستارىمىزدى  دياكريتيكالىق تاڭبالار ارقىلى بەرەمىز. مىسالى، داۋىستى دىبىستار «ءۇملاۋت» تاڭبالارمەن بەرىلەدى. ياعني، ءبىزدىڭ «ءا،ءۇ،ءو» جىڭىشكە دىبىستارىمىزدى جوعارعى جاعىنا ەكى نۇكتە قويۋ ارقىلى تاڭبالايمىز. مۇنداي دىبىستار نەمىس، تۇرىك تىلدەرىندە كەزدەسەدى. ال داۋىسسىزدار ءارىپ ءۇستى جانە ءارىپ استى دياكريتيكالىق تاڭبالار ارقىلى بەرىلەدى. سوندا، ارىپتەردىڭ سانى 31-گە جەتەدى. ال ءقازىر كيريلل الىپبيىندە بىزدە 42 ءارىپ بار، ول وتە كوپ. ال دىبىستاردىڭ سانى – 28، بىر-بىرىنە مۇلدەم سايكەس كەلمەيدى. كەرىسىنشە، دىبىستار كوپ بولىپ، ارىپتەردىڭ سانى از بولۋى كەرەك. بۇل – لينگۆيستيكالىق جوبانىڭ ارتىقشىلىعى. ال بۇل جوبانىڭ كەمشىلىگى نەدە؟ بۇل جوبادا ءبىز دياكريتيكالىق تاڭبالاردى قويىپ، ياعني ەكى نۇكتە، ءۇتىر دەگەن سياقتى تاڭبالاردى قويىپ جازىپ وتىرۋىمىز كەرەك. كەيىننەن كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتاسى وزگەرەدى.

ەكىنشى – ينتەرنەت جوبا. بۇل جوبا كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتاسىنا نەگىزدەلگەن. ونداعى ءارىپتىڭ سانى 26-دان اسپايدى، ياعني اعىلشىن تىلىندەگى 26 ءارىپ بولىپ قالا بەرەدى. ال قازاق تىلىندەگى «ءا،ءو،ءۇ» جىڭىشكە داۋىستىلارى ىلمەكشە ( ‘ ) ارقىلى بەرىلەدى. ال داۋىسسىزدار بولسا ەكى ءارىپتىڭ قوسىلۋىمەن بەرىلەدى (ع-gh، ڭ-ng، ش-sh، ج-zh). ءبىر دىبىستىڭ بۇلاي ديگرافپەن تاڭبالانۋى ەۋروپا تىلدەرىندە ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى، اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس تىلدەرىندە بار. ال بۇل جوبانىڭ ارتىقشىلىعى نەدە؟ اتالمىش جوبا قازىرگى زاماننىڭ سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرەدى. ءقازىر بىزدە ءۇش تىلدىلىك قابىلداندى، سول سەبەپتى دە اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋگە وڭاي بولادى، اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ونلاين كىرۋگە مۇمكىندىك تۋادى جانە دە كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتاسى وزگەرمەيدى. سول  ارىپپەن شەكتەلەدى.

لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن الىپبيگە كوشكەندە تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرگەن وتە ماڭىزدى. مىسالى، وتكەن عاسىردىڭ 90 جىلدارى لاتىن گرافيكاسىنا وزبەك پەن ءازىربايجان ەلدەرى كوشكەن. قازىرگى تاڭدا ءازىربايجان لينگۆيستيكالىق نۇسقانى پايدالانىپ ءجۇر. لاتىننىڭ 26 ارىپتەرىنە وزدەرىنىڭ دياكريتيكالىق تاڭبالارىن قوسۋ ارقىلى بەرىلگەن. ال وزبەك ەلى الدىمەن لينگۆيستيكالىق نۇسقاعا كوشتى دە، ەكى جىلدان كەيىن ولار ينتەرنەت جوبانى قابىلداعان. سوندىقتان دا ولار 26 ارىپپەن شەكتەلىپ جاتىر. ال ەندى ءبىزدىڭ كەزەگىمىز كەلدى. اتالعان ەكى جوبانىڭ ءبىرىن تاڭداپ، بەكىتۋىمىز قاجەت.

 – ەكى جوبانىڭ قايسىسى قازىرگى تاڭدا باسىم بولىپ وتىر؟

 – ءقازىر ەكەۋى دە قاتار ءجۇرىپ جاتىر. ءبىرى لينگۆيستيكالىق جوبانى ايتسا، ەكىنشىسى ينتەرنەت جوباسىن دۇرىس دەپ تانيدى. بۇرىن كوبىندە لينگۆيستيكالىق جوبانى جاقتاۋشى ەدى، ال ءقازىر ءۇش تىلدىلىك قابىلدانعاندىقتان ينتەرنەت جوباسىن دۇرىس دەپ تانۋشىلار دا كوبەيگەن.

 – ال حالىققا پايدالانۋعا قاي نۇسقا ىڭعايلى بولماق؟

 – لينگۆيست ماماندار، تىلشىلەر كوبىندە ءبىرىنشى جوبانى، ياعني لينگۆيستيكالىق نۇسقانى قولدايدى. ال قوعامنىڭ باسقا وكىلدەرى، جالپى قوعام ينتەرنەت جوباسىن تاڭداپ وتىر.

 – ەكى جوبانىڭ ءبىرىن تاڭداۋ كەزىندە نەگە سۇيەنە وتىرىپ شەشىم شىعاراسىزدار؟

 – ءقازىر بۇل ماسەلەگە قاتىستى كوميسسيا جۇمىس ىستەپ جاتىر. ولار ءار قالالارعا بارىپ، قوعامنىڭ پىكىرىن تىڭداپ، ورتاق شەشىم شىعارىپ، كەيىننەن جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىنا قاراي ءبىر نۇسقا تاڭدالادى. ال ءقازىر بىزدەگى بار جوبالاردى لينگۆيست ماماندار ورفوگرافيالىق جانە ورفوەپيالىق جاقتارىن تەكسەرىپ، تالداپ جاتىر. سونان سوڭ، حالىقتان ساۋالناما جۇرگىزەمىز. جوعارىدا اتاپ وتكەن ەكى جوباعا قاتىستى ەلدىڭ پىكىرىن ءبىلۋ – وتە ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. ءتۇرلى تەستىلەۋ جۇرگىزىلىپ، دايىندىق وتە جاقسى ءجۇرىپ جاتىر.

 – سۇحباتتاسقانىڭىزعا كوپ-كوپ راحمەت!

ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 2017 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن لاتىن ءالىپبيىنىڭ جوباسىن دايىنداپ، ناقتى ءبىر نۇسقاسىن بەكىتۋگە تاپسىرما بەرگەن. سونىمەن قاتار لاتىن الىپبيىنە كوشۋ جۇمىستارىنىڭ ارنايى كەستەسىن جاساۋدى ۇكىمەتكە تاپسىرعان. ياعني، جارتى جىل كولەمىندە جوعارىدا زەينەپ بازارباي قىزى ايتىپ وتكەن ەكى جوبانىڭ ءبىرى بەكىتىلىپ، ەڭ ىڭعايلى دەگەن نۇسقاسى تاڭدالۋى ءتيىس.

لاتىن الىپبيىنە كوشۋ جۇمىستارىنا ق ر ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى جاۋاپتى بولىپ تاعايىندالعان. بۇل باستاما جايىندا ينستيتۋت ديرەكتورى ەردەن قاجىبەك مىرزا دا وزىندىك پىكىرىن ءبىلدىرىپ، «ءبىز لاتىن الىپبيىنە كوشپەيمىز، ءبىز لاتىن الىپبيىنە ورالامىز» دەپ ايتقان بولاتىن. ەندەشە سول ءبىر عاسىر بۇرىنعى لاتىن الىپبيىنە ورالار ءسات جاقىنداپ قالدى دەۋگە ابدەن بولادى.

قامشىگەر: نازەركە لابيحان