كازاك دەگەن حالىقتىڭ قايدان شىققانى بەلگىسىز سانالادى. كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، ولار ىشكى رەسەيدەن قاشقان ورىستار مەن جەرگىلىكتى تۇركىتىلدى تايپالاردىڭ بىرىگۋىنەن پايدا بولعان. الايدا حVءىىىعاسىرداعى رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ جازباسى ولاردى سول زاماندا زاكاۆكازەلىك قازاقتاردان شىققان دەگەن تۇسىنىكتىڭبولعانىن بايقاتادى.

«قىزمەتكەرلەردىڭ پايداسى مەن ويىن-ساۋىعىنا ارنالعان شىعارمالار مەن اۋدارمالار» جيناعىندا (1760 ج. ءساۋىر، سانكت-پەتەربور، يمپەرل-تور عىلىم اكادەمياسى) بىلاي كورسەتىلگەن: «كەيبىر جازۋشىلاردىڭ كازاك اتاۋى «كوزا» نەمەسە «كوسا» اتاۋىنان شىقتى دەۋى نەمەسە ونى قاراقشى دەگەندى بىلدىرەتىن تۇرىكتىك «كازاك» نەمەسە «كاپشاك» سوزىنەن شىعارۋى دۇرىس ەمەس. گرەك يمپەراتورى كونستانتين باگريانورودنىي مەملەكەتتى باسقارۋ تۋرالى كىتابىنىڭ 113 بەتىندە حريستوستىڭ تۋىلۋىنان بەرگى ءىح ع. وزىندە كاۆكاز تاۋىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايماقتا، ياعني قارا جانە كاسپيي تەڭىزدەرىنىڭ اراسىندا ورنالاسقان كاساحيا تۋرالى ايتىپ كەتكەن. رەسەي جىلنامالارى بويىنشا ۇلى ءۆلاديميردىڭ ۇلى مستيسلاۆ تمۋتاراكانسكيي 1021 جىلى كوزاگي حالقىن جەڭگەن. سول كوزاگيلەر كەيبىرەۋلەرگە يمپەراتور ايتىپ كەتكەن حالىق بولىپ كورىنەدى. ءبىراق تەگى كىم، قاي تىلدە سويلەدى، ول جاعى بەلگىسىز، ءدال وسىلايشا  تمۋتاراكان كنيازدىگى مەن قالاسى تۋرالى دا بەلگىسىز. سوندىقتان نە بولسادا ونى تولىق سەنىممەن انىقتاپ ءبىلۋ قيىن. باسقالار اتاۋدىڭ ۇقساستىعىن جەلەۋ ەتىپ كونستانتين باگريانورودنىي ايتىپ كەتكەن كوزاگيلەر ءبىزدىڭ رەسەي كازاكتارىنىڭ ارعى اتا-تەگى دەپ ۇيعارادى. ءبىراق قالايشا تاريحتا تەك اتاۋ ۇقساستىعىنان شىققان مۇنداي پىكىردى تياناقتى تۇجىرىم دەپ ساناۋعا بولادى. ويتكەنى ءبىر حالىقتىڭ اتاۋى ەكىنشى حالىققا اۋىسىۋى مۇمكىن ەمەس».  (كازاكتار / ۋيكيپەديا)

العاشقى كازاكتار رەچ پوسپوليتنايا (بەرىش باسبولىستىعى) مەملەكەتىنىڭ اسكەرى رەتىندە بەلگىلى بولعان. ولاردى كوبىنە گايدۋك (كايداح) دەپ كەيىنگى جازبالارعا كىرگىزگەن رەسەي تاريحشىلارى بولۋى مۇمكىن. جوعارىدا زاكاۆكازە قازاقتارىنىڭ قۇمىقتارعا سىڭگەن توبىن «قايداق» دەپ ادەيى كورسەتۋ ورىن العانىن ايتتىق. وسىنداي اتاۋلى توپتىڭ بولعانىنىڭ دالەلى رەتىندە رەچ پوسپوليتنايا ەلىندەگى كازاكتار (قازاق) اتاۋىن گايدۋك ەتۋگە تىرىسقان بولار(پولشا ۇزاق زامان رەسەي يمپەرياسى قۇرامىندا بولعانى ەدى). ول مەملەكەت پولشا مەن ليتوۆسكوە كنياجەستۆو دەپ بولىنگەنى، ال زاپوروجەكازاكتارى پولس بيلەۋشىلەرىنىڭ اسكەرى بولعانى ءمالىم. دون كازاكتارى جايلى ودان كەيىن ايتىلا باستاعان. سول «رەچ پوسپوليس (بەرىش باسبولىس)» ەلىندەگى كازاكتاردىڭ قازاق حالقى تايپالارىنان ەكەنىن كورەمىز. ارعىن، جالايىر، ءۇيسۇن، كوڭىرات، نايمان تايپالارى قازاقتار ەكەنى داۋسىز. ولاردى تاتار-كازاكي دەۋى، رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۇركى حالىقتارى اتاۋىنا «تاتار» ءسوزىن قوسىپ ايتۋ داستۇرىنەن. وسىنى بىلمەگەندىكتەن، سول قازاقتاردىڭ (پريبالتيكالىقتار) ۇرپاقتارى مەن تاتار حالقىن تۋىس سانايتىنى بەلگىلى. تاتار ۇلتى نەگىزىنەن قازاق حالقىنىڭ تاتار دەگەن تايپاسىنان قالىپتاسقانىن كورەمىز.

ياكوۆ گريشيننىڭ ەڭبەگىندە جازىلعانداي: «14-15 عع. مەجەسىندە ۇلى ليتۆا كنيازدىگىنە جاپپاي قونىستانعان پولسك-ليتوۆ تاتارلارى (التىن وردا مۇراگەرلەرى) الەۋمەتتىك جىكتەلىمگە بولىنگەن، قۇقىعى جاعىنان شلياحتاعا تەڭەستىرىلگەن اقسۇيەك تاتارلار مەن قىزمەتتىك بويارلارعا تەڭەستىرىلگەن تاتار-كازاكتار. تاتار-كازاكتار رۋلىق-تايپالىق: بارگىن، دجالاير، حۋشين، كونگرات، نايمان، ۋلان (باسقا رۋلاردان جوعارى جانە شىڭعىسيدتەر باسقاراتىن رۋ) قورىقتارىندا (حورۋگۆي) قىزمەت ەتتى. پولسك شەجىرەلەرىندە كازاكتار تۋرالى العاش 1493 جىلى ايتىلادى، وندا شەركەش اسكەر باسى بوگدان فەدوروۆيچ گلينسكيي، لاقاپ اتى «ماماي»، چەركاسيادا شەكارالىق كازاك وتريادتارىن جاساقتاپ، تۇرىك قامالى وچاكوۆتى باسىپ العاندىعى كورسەتىلگەن. تاريحشىلار 1549 جىلى دونداعى  كازاك قالاشىقتارىنىڭ (ستانيس) نەگىزىن قالاۋشى مەششەردەن شىققان سارى-ازمان دەپ  پايىمدايدى (كازاكتار / ۋيكيپەديا)

«قىرىم تاتارلارى» اتاۋى ورىس تىلىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ بۇكىل تۇرىكتىلدەس حالىقتاردى تاتارلار دەپ اتاعان ۋاقىتتارىنان قالعان: قاراشايلار (تاۋ تاتارلارى)، ازاربايجاندار (زاكاۆكازەلىك نەمەسە ازاربايجان تاتارلارى)، قۇمىقتار (داعىستاندىق تاتارلار)، حاقاستار (اباكان تاتارلارى) جانە ت.ب. (قىرىم تاتارلارى / ۋيكيپەديا)

اۋەلدەگى دون كازاكتارىنىڭ سوزدەرى مەن قازاق سوزدەرى ءبىر ەكەنى كورسەتىلگەن. رەسەي تاريحشىسى قازاق حالقى كازاكتان شىققان دەپ پىكىر ايتقان. ونىڭ تۇجىرىمى بويىنشا، مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان كازاك ادامدارىنان قازاق حالقى قالىپتاسقان. «اياعىن اسپاننان كەلتىردى» دەگەن وسى، وسىلايشا قازاق پەن ەسكى كازاك سوزدەرى ۇقساستىعىن تۇسىندىرمەكشى بولعان ءتارىزدى. سول سوزدەر سلاۆياندىق بولعاندا، قازاقتاردىڭ ءسلاۆيانتىلدى بولعانىنا دالەل بولار ەدى. بۇل سوزدەردىڭ بارلىعى تۇركىلىك جانە ولاردى ەرتەدە قولدانعان دون كازاكتارىنىڭقازىر ءسلاۆيانتىلدى ەكەنى انىق. ياعني، ول سوزدەردىڭ ورنىن سلاۆياندىق سوزدەر باسقان. سوندا كىم كىمنەن تاراعان دەيمىز؟ تۇركىلىكتىلدى (گوۆور دونسكيح كازاكوۆ راننەگو پەريودا) سلاۆياندىق تىلگە اۋىستىرعان كازاكتاردان، تۇركىتىلدى مۇسىلمان قازاقتار شىعادى دەۋ اقىماقتىق. كەرىسىنشە، دونداعى قازاق حالقىنىڭ سلاۆيان تىلىنە كوشۋى ولاردىڭ اتاۋىن كازاك ەتتى جانە ولاردى ورىس حالقىنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالدىردى دەۋ اقىلعا سىيىمدىراق. وسى دون كازاكتارىنىڭ سوزدەرىكازاكتىڭ ارعى ءتۇبى قازاق ەكەنىن تۇسىنۋگە جەتكىلىكتى. ولاردىڭ ارعى تەگىنىڭقازاقتاردان شىققاندىعىن ورىس عالىمى كارامزيننىڭ دە ايتقانىن كورەمىز. توركي-بەرەندەي دەگەن قازاق حالقى تايپالارى ەكەنىن جوعارىدا كورسەتتىك.

ستالەنبەرگتىڭ پىكىرىنشە، «كازاك» ءسوزى «شەكارادا ءومىر سۇرەتىن جانە ءارقاشان اقشاعا قىزمەت ەتۋگە دايىن ەركىن ادام» دەگەندى بىلدىرەدى. قىرعىزداردا «كازاك» دەپ اتالاتىن ەرەكشە رۋ بار. بۇل قىرعىزدار وزدەرىن كوپتەگەن اۆتورلار جازعانداي «كايساك» دەپ ەمەس، «كحازاك» دەپ اتايدى. بۇلار ەجەلگى كازاكتاردىڭ باسقا شىعىس حالىقتارىمەن ارالاسىپ كەتكەن جانە مۇسىلماندىقتى قابىلداعاندارىنىڭ ۇرپاقتارى. قىرعىز-كحازاك تىلىندە دون كازاكتارىنىڭ ەرتە كەزەڭدەگى سويلەۋ مانەرىنە ءتان سوزدەر مەن سويلەمدەر وتە كوپ كەزدەسەدى. مىسالى، كۋب-ليۋك – كۋبيلەك (اشىق ءتۇستى جىبەك ماتادان تىگىلگەن ايەل كيىمى)، چەكمەن – شەكمەن، كازان – كوتەل، تۇماق – توبەسى بار قالپاق، شالبارى – شاروۆارى، يۋرت، مەرين، باشكا، تاگان، چۋگۋن، سەرگي، چۋلگي—چۋلكي، كۋپ—ۆىكۋپ، چەكان—ورۋجيە، تالا—تالنيك، كامىس — كامىش، چۋشكا—سۆينيا، كارگا، بەركۋت، درافا، سازان، ۋران — ۋرا، كاربۋز — اربۋز، كاۋن — دىنيا، تىكۆا، باحچا، كانجار — كينجال، چۋميچكا، مالاحاي جانە باسقالارى. ستالەنبەرگ پەن رۋبرۋكۆيس تاتار تاريحشىسى ابۋل-گاز جازعان قىرعىزداردى  قىرعىز-قايساقتاردان ءبولىپ الىپ، سوڭعىسىن كەرگەزدەر نەمەسە چەركەس-كازاكتار، دالىرەك، چەركەس كازاكتارى دەپ اتايدى. (كازاكتار / ۋيكيپەديا)

ن.م. كارامزيننىڭ پىكىرىنشە، كازاچەستۆو تاريح ارەناسىنا ح ع. توركتەر مەن بەرەندەيلەر اتاۋىمەن، سوڭىنان چەركاستار جانە جاي عانا قازاقتار نەمەسە كازاكتار اتاۋىمەن  شىقتى. (كازاكتار / ۋيكيپەديا)

زاكاۆكازە قازاقتارىنىڭ ءبىر پاتشاعا باعىنباعانىن ءماسۋديدىڭ جازباسىنان كورسەتتىك. ولار ەرتەدەن رۋ-تايپا اقساقالدارىنا باعىنعان. ولاردى اتالار دەپ اتاعانى تۇسىنىكتى، ياعني اتا بيلەگەن ەل. جاسىنا قاراماي بارلىق باسشىنى اتا دەۋ سول ماسۋدي زامانىندا قالىپتاسقاندىعىن  كورەمىز. ونىڭ دالەلى، «يلدەگىز-اتابەك» ورناتقان «ازاربايجان-اتابەكتەرى» مەملەكەتى. ونىڭ دالەلى، كازاك باسشىسىنىڭ اتامان اتالۋى. جانە ءبىر دالەلى قۇمىقتاردىڭ كوشباسشىسىنىڭ ودامان دەپ اتالۋى. تاعى ءبىر دالەلى اداي تايپاسىنىڭ «اۋليەلەر» ەسىمىنە «اتا» ءسوزىن قوسىپ ايتۋى.

كازاكتىڭ اتامان اتاۋى «كوششيەۆوي اتامان» دەگەننەن شىققان جانە «كوششيەۆوي اتاماندى» جورىقباسشىسى ەتىپ ۋاقىتشا سايلاعانى ايتىلادى. ال قۇمىقتاردا جايلاۋ-قىستاۋعا مالكوشىرەردە ودامان سايلاناتىنى كورسەتىلگەن. ماڭعىستاۋداعى وتپان تاۋى اتاۋىنىڭ اۋەلدە وتامان بولۋى ىقتيمال. ەل شەكاراسىن كەزەكپەن وسى تاۋدا كۇزەتكەن جانە ولارعا باسشى ەتىپ وتامان سايلانعان دەيمىز. تاۋ وسى سەبەپتەن وتامان دەپ اتالۋى جانە ونىڭ كەيىن وتپان دەپ وزگەرۋى مۇمكىن.

اكادەميك بارتولد كازاكتاردىڭ شىققان تەگى قازاقتار ەكەنىن كەڭەسزامانىندا ايتقان ەكەن. مۇراد ادجي دەشتى قىپشاق، ياعني قىپشاقتاردىڭ ەرتەدەن بولعانى جايلى تۇجىرىمدار ايتادى. كازاك پەن قازاق اتاۋلارىنىڭ ۇقساستىعى جانە زاكاۆكازەدەگى قازاح اتاۋلارى جايلى ول كىسى ءوز ويىن جازبادى. سونداي-اق، ول كىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ اعامىزدىڭ «ازيا» كىتابىنداعى تۇجىرىمدار جايلىدا ءوز ويىن ءالى ايتا قويماعان ءتارىزدى.

«اتامان» ءسوزى قۇمىق تىلىندەگى – «ودومان»، مۇنداعى «ودا» – ۇلكەن ءۇي، اۋلا، وتباسى، ال «ودامان» – باس ادام، قوجايىن. كوپتەگەن اۆتورلار اتامان تۇرىكتىڭ «اتا» – اكە دەگەن سوزىنەن شىققان دەپ قاتەلەسەدى. جايىلىمعا قونىس اۋدارۋعا كوشتى (كوش) ۇيىمداستىرعاندا باقتاشىلار (قويشى) وزدەرىنە ودامان سايلاعان، وسىدان ونى كازاكتاردا كوشيەۆوي اتامان (كوشنۋ ودامانى — قۇمىقشا) دەپ كەتكەن. (اتامان / ۋيكيپەديا)

كازاكتار جەردە دە، سۋدا دا جورىقتارعا شىقتى. كەز كەلگەن جەردەگى نەمەسە سۋداعى وتريادتىڭ ءوزىنىڭ اتامانى بولدى، وعان جورىق اتامانى دەگەن اتاق بەرىلدى. ول قانداي دا ءبىر جورىققا اتتانعالى وتىرعان كازاكتاردىڭ جالپى وتىرىسىندا سايلاندى. ۇلكەن اسكەر جۇزدىكتەرگە، ەلۋلىكتەرگە ءبولىندى، ولاردى ەساۋىلدار، ءجۇزباسىلارى، ەلۋباسىلار باسقاردى. وسى شەندەردىڭ ءبارى سايلانىپ وتىرعان، جورىقتان قايتقاندا اتاقتارى مەن وكىلەتتىكتەرىنەن ايرىلىپ وتىرعان. بۇكىل زاپوروجدىق سەچانىڭ سايلانبالى باستىعىن كوشيەۆوي اتامان دەپ اتاعان. (كازاكتار / ۋيكيپەديا)

«اكادەميك بارتولد ءوزىنىڭ ايگىلى «تۇركىلەر تۋرالى 12 دارىسىندە» كازاكتاردىڭ شىعۋ تەگى تۇركىلەردەن دەپ پايىمدايدى. كىتاپقا تىيىم سالىندى، ءبىراق ءوزىن رەپرەسسياعا ۇشىراتپادى، نەگە؟ عالىمعا نەلىكتەن ونداي كەشىرىم جاسالعانىن مەن سياقتى بايعۇس قۇمىق قايدان ءبىلسىن، رەپرەسسيۆتىك ورگانداردا قىزمەت ەتكەن جوقپىن عوي. مەنىڭ جاۋابىم جەكە وزىمدىكى. ەگەر ەسىمنەن شىقپاعان بولسا، عالىم قىرعىز-قازاقتاردى ايتسا كەرەك. ۇلى دالا مەن شىعىس تاريحىن شىنداپ زەرتتەگەندەردىڭ ءبارى كازاچەستۆونىڭ شىققان تەگى تۇركىلىك ەكەنىن بىلەدى. ماركو پولو مەن  رۋبرۋكتى الىڭىز، ولار ءبارىن ءوز اتاۋىمەن اتاعان. ال «عىلىمنان شىققان ساياساتشىلار»  باسقا نارسە، ولار ءۇشىن «باستىق نە ايتسا، سول شىندىق»... ال ەۆرەيلەردەن ۇيرەنۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن، ولار كير پاتشا كەزىندە بىزدەن ۇيرەنگەن. ولاردىڭ پاتشاسى ءداۋىت التايدان شىققان، مالشى، احمەنيدتەردەن بولسا كەرەك. ونىڭ سىرت  كەلبەتى ەۆرەيلەردەن وزگەشە بولعان – كوك كوزدى، سارى شاشتى. مەنىكى سەكىلدى. (ماڭگىلىك كوك اسپانسىز / مۋراد ادجي)

زاكاۆكازەدەن شىققان قازاق حالقىنىڭ كازاكقا اينالۋىنا ولارعا ىقپالىن جۇرگىزە الماعان نوعاي ورداسى باسشىلارى كىنالى دەيمىز. نوعاي ورداسى بيلەۋشىلەرى حالىق مۇددەسىن ويلادى جانە يسلام ءدىنىن تاراتۋعا ۇمتىلدى دەي الماسسىز. مەملەكەت حالقى جەرگىلىكتى مۇسىلمان بولعانىمەن، ونى بيلەگەندەر شىڭعىسحان زامانىندا كەلگەندەر. ياعني، ءالى شىنايى مۇسىلمان بولا قويماعان، ءتىپتى ءالى مۇسىلمان بولماعاندار بولۋىدا مۇمكىن. بارلىق ءاسىلۇي ۇرپاقتارىنىڭ ادەتىندەي، ولاردىڭ ماقساتى تەك بيلىك بولعانى تۇسىنىكتى. ولار قول استىنداعى حالقىن ەمەس، موسكوۆسكوە سارستۆونى بيلەگەن ءاسىلۇي توبىن تۋىس ساناعانى انىق. ال ونداعى قاسىم حاندىعىنىڭ تۇرعىندارى قازاقتار بولعانى كورسەتىلەدى. ولاردى تاتار-كازاكتار دەۋى كەيىنگى رەسەي يمپەرياسىنىڭ بارشا تۇركىتىلدى حالىقتاردىڭ اتاۋىنا «تاتار» ءسوزىن قوسىپ جازۋ ساياساتىنان. يۆان گروزنىيدىڭ قاسىم حاندىعىنداعى ءاسىلۇي توبىنا جانە ونداعى قازاق اسكەرىنە سۇيەنگەنى بەلگىلى. ونىڭ اناسىنىڭ تەگى مەن العاشقى كازاك باسشىسىنىڭ تەگى ولاردىڭ ناعاشى-جيەن ەكەندىگىن كورسەتەدى. ليتۆا كنيازدىگى مەن پولشا جانە رەسەي جەرلەرى رەچ پوسپوليتنايا مەملەكەتىنىڭ جەرلەرى ەكەنى ءمالىم. ليتۆا كنيازدەرى مەن كازاك باسشىسىنىڭ تۋىستىعى «رەچ پوسپوليتنايا» اتاۋى «بەرىش باسبولدىعى» بولعان جانە ونى ورناتقان بەرىشتەر دەگەنىمىزدى دالەلدەي تۇسەدى. يۆان گروزنىي زامانىندا موسكوۆسكوەسارستۆو جەرى قازىرگى رەسەي ايماعىنا كەڭەيگەن. كەڭەيتۋشى قازاق (كازاك) اسكەرلەرى بولعان، ولار يۆان گروزنىيدى تۋىس ساناعانى ايقىن. يۆان گروزنىي زامانىندا ورىستار تۇركىتىلدىلىگىن تولىق جوعالتا قويماعانىن، بيلەۋشى توپتىڭ تۇركىتىلدىلەر ەكەنىن قاسىم حاندىعىدا دالەلدەيدى. ونى سول زاماندا قولدانىلعان بويار(بايلار)، تارحان اتاۋلارى مەن اتاقتى بويارلاردىڭ(بايلاردىڭ) تۇركىلىك تەكتەرى كورسەتەدى. بويارسكايا دۋما دەگەندەرى بايلار ۇيىمى اتاۋىن بۇرمالاۋدان شىققان اتاۋ دەپ تۇجىرىمدايمىز. يۆان گروزنىي قۇرعان «سترەلەسكايا ۆويسكا» جاۋىنگەرلەرى تۇگەل كازاكتار (قازاقتار) بولعانىدا اقيقات، ونى كەڭەس تاريحشىلارى اۋزىنادا المايدى.

يۆان گروزنىي رەسەي جەرىن كازاكتاردىڭ (قازاق) كۇشىمەن كەڭەيتكەنى جاسىرىلىپ، ەرماك(ەرمەك) ءسىبىردى رۇقساتسىز باعىندىردى دەپ بۇرمالايدى. الايدا، «دونسكوەكازاچەستۆونىڭ» سول يۆان گروزنىي زامانىندا پايدا بولعانى ءمالىم. تاما تايپالارى شەجىرەلەرىندە ولاردىڭ باتىرلارى قازاندى باعىندىرعاندار ەكەنى كوپ ايتىلادى. ال بۇل تايپانىڭ وتىرعان ايماعى اۋەلدە تاماتارحا نەمەسە تمۋتاراكان بولعانىن كورەمىز. ياعني ولار ەرماك زامانىندا شامامەن قازىرگى كراسنودار مەن ستاۆروپول ايماقتارىن مەكەندەگەن. دەمەك ەرماك تيموفەي (ەۆيچ) ەسىم-تەگىنىڭ دۇرىسى ەرمەك تامابەي (تاماباي) جانە ول تاما تايپاسىنان بولعان قولباسشى باتىر. يۆان گروزنىيدىڭ پراۆوسلاۆيە ءدىنىن ۇستانباعانىن، ءتىپتى وسى ءدىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بولا قويماعانىن بايقايمىز. ونى جانە ونىڭ ۇرپاقتارىن بيلىكتەن ايىرعان پراۆوسلاۆيەلىك توپ بولاتىن. ونى وسى ءدىننىڭ جاناشىرى ەتىپ كورسەتۋ ورىستار تۇركىتىلدىلىگىن جوعالتقان حVءىىى عاسىرلاردا باستالدى. ونىڭ «ورىستار ەرتەدەن پراۆوسلاۆيە ءدىندى ءسلاۆيانتىلدى حالىق» دەگەن جالعان-تۇجىرىمدى نىقتاۋ ساياساتى ەكەنى تۇسىنىكتى.

كازاكتارداعى ەساۋل اتاۋى، قازى-قۇمىقحاندىعىندا قولدانىلعانىن كورەمىز. ال يۆان گروزنىي «تارحاندىقتى» جويدى دەگەن اقپارات ونىڭ موسكوۆسكوەسارستۆودا قولدانىلعانىن دالەلدەيدى. يۆان گروزنىيدىڭ تۇر-الپەتى مەن تيت ەسىمى، ونىڭ كاۆكاز نەمەسە قىرىم ايماعىنان شىققان قازاقتاردان ەكەنىن تاعىدا بايقاتادى. ونىڭ كوزىن كوك ءتۇستى ەتىپ بەينەلەگەن سلاۆيان حالقىنىڭ ادامى، وسى گەراسيموۆ دەگەن عالىم ستالين زامانىندا تەمىرۇلان سۇيەكتەرىن زەرتتەپ تۇجىرىم شىعارعان. ول تۇجىرىمى شىندىققا جاناسپايتىنىن قازىرگى عالىمدار ايتىپ ءجۇر، ياعني ونىڭ تيت (يۆان گروزنىي) پاتشانىدا «سلاۆيانداعانى» تۇسىنىكتى.

پولسك شەجىرەلەرىندە كازاكتار تۋرالى العاش 1493 جىلى ايتىلادى، وندا شەركەش اسكەر باسى بوگدان فەدوروۆيچ گلينسكيي، لاقاپ اتى «ماماي»، چەركاسيادا شەكارالىق كازاك وتريادتارىن جاساقتاپ، تۇرىك قامالى وچاكوۆتى باسىپ العاندىعى كورسەتىلگەن. (كازاكتار / ۋيكيپەديا)

يوانن ءىV ۆاسيليەۆيچ (تۋىلعان كەزدەگى «تۋرا ەسىمى» - تيت) – 1533 جىلدان ماسكەۋ جانە بۇكىل رۋس ۇلى كنيازى، بۇكىل ءرۋستىڭ ءبىرىنشى پاتشاسى (1575-1576 جىلداردان باسقا، ول كەزدە «بۇكىل ءرۋستىڭ ۇلى كنيازى» جالعان تۇردە سيمەون بەكبۋلاتوۆيچ ەدى). ماسكەۋ ۇلى كنيازى ۆاسيليي ءىىى پەن ەلەنا گلينسكايانىڭ ۇلكەن ۇلى. اكەسى جاعىنان ريۋريكوۆيچتەر اۋلەتىنىڭ ماسكەۋلىك تارماعىنان، شەشەسى جاعىنان – ليتۆا كنيازدەرى گلينسكييلەردىڭ اتا-باباسى بوپ سانالاتىن مامايدان تارايدى. قازان جانە استراحان حاندىقتارى باعىندىرىلدى، باتىس ءسىبىر، دونسكوي اسكەرىنىڭ وبلىسى، باشكيريا، نوعاي ورداسىنىڭ جەرلەرى قوسىلدى، وسىلايشا يۆان ءىV كەزىندە ءرۋستىڭ اۋماعى 100 % قۇرادى، ورىس مەملەكەتى ونىڭ تاپشالىعىنىڭ اياعىندا كولەمى بۇكىل ەۋروپادان ەكى ەسە ارتىق بولدى. يۆان ساراي توڭكەرىستەرى مەن شۋي جانە بەلسكيي بويارلىق تەكتەر اراسىنداعى بيلىككە تالاس جاعدايىندا ءوستى. 1575 جىلى يوانن گروزنىيدىڭ تىلەگىمەن شوقىنعان تاتارين جانە كاسيموۆ حانى سيمەون بەكبۋلاتوۆيچ «بۇكىل ءرۋستىڭ ۇلى كنيازى» رەتىندە پاتشالىققا وتىردى، ال يوانن گروزنىيدىڭ ءوزى يۆان موسكوۆسكيي اتانىپ، كرەملدەن كەتىپ قالدى دا پەتروۆكادا تۇردى. يوانن ءىV ءوز تاراپىنان ونى پولياك-ليتۆا مەملەكەتىنىڭ پاتشاسى دەپتە اتاۋىنا ەرەكشە ءمان بەردى، الايدا پولشا حVءى عاسىر بويى ونىڭ بۇل تالابىنا قۇلاق اسپادى. ي.د.بەليايەۆتىڭ ويىنشا، ءبىرىنشى زەمسكيي جيىنىندا بارلىق قاۋىمداردان سايلانعاندار قاتىستى. پاتشا جيىندا بولعان باتا ۇشكىرەتىندەردەن سۋدەبنيكتى «بۇرىنعىشا» تۇزەتۋدى سۇرادى؛ سودان سوڭ قايىم وكىلدەرىنە بۇكىل مەملەكەت، قالالار، قالا ماڭى، بولىستار مەن زيراتتار، ءتىپتى بويارلار مەن باسقا جەر يەلەنۋشىلەردىڭ جەكە يەلىكتەرى بويىنشا تۇرعىنداردىڭ وزدەرى ستاروستالار مەن سەلوۆالنيكتەر، سوتسكييلەر مەن دۆورسكييلەر سايلانۋى ءتيىس؛ بارلىق وبلىستار ءۇشىن جارعىلىق گراموتالار جازىلادى، سول بويىنشا وبلىستار مەملكەتتىك نامەنگەرلەر مەن بولىستاردىڭ كومەگىنسىز وزدەرىن باسقارۋى ءتيىس دەپ جاريالادى. ەكىنشى زاڭ تارحاناردى جويۋ بولدى، بۇل جەر يەلەنۋشىلەر مۇددەسىنە ساي ەدى. 1571 جىلعى داۋلەت-كەرەيگە قارسى ءساتسىز ءىس-قيمىلدار ءبىرىنشى قۇرامداعى وپريچنىي باسشىلارىنىڭ جويىلۋىنا اكەپ سوقتى: وپريچنايا دۋما باسشىسى، پاتشا قايىن ءىنىسى م.چەركاسسكيي (سالتانكۋل مۋرزا) «پاتشانى تاتار سوققىسىنا قاساقانا قويماق بولعانى ءۇشىن» قاداعا وتىرعىزىلدى؛ ەرماك تيموفەيەۆيچ  پەن ونىڭ كازاكتارىنىڭ 1583 جىلى باتىس ءسىبىردى جاۋلاپ الۋى مەن ءسىبىر حاندىعىنىڭ استاناسى – يسكەردى الۋى جەرگىلىكتى حالىقتى پراۆوسلاۆيەگە باعىندىرۋدىڭ باسى بولدى: ەرماك اسكەرىنە ءتورت سۆياششەننيك پەن يەروموناح ىلەسىپ ءجۇردى. سونىمەن بىرگە پراۆوسلاۆيە سۆياششەننيكتەرى مەن موناحتارىن ءولىم جازاسىنا كەسۋ، توناۋلار مەن شىركەۋلەردى تالقانداۋ پاتشانىڭ دىننەن بەزگەندىگىن بىلدىرەدى. «يوانن گروزنىي پاتشالىق قۇرعان كەزى – ي.ك.كوندراتيەۆتىڭ پىكىرىنشە، - ماسكەۋمەن قوسا  بۇكىل رۋسكە ەرەكشە ۇلىلىق ءمورىن باسقان تاماشا پاتشالىق قۇرۋدىڭ ءبىرى بولدى. شىنىندا دا، وسى جىلدارى ماسكەۋدە ءبىرىنشى زەمسكيي جيىنى ءوتتى، ستوگلاۆ قۇرىلدى، قازان جانە استاراحان حاندىقتارى باعىندىرىلدى، ءسىبىر قوسىلدى، اعىلشىندارمەن ساۋدا جۇرگىزۋ باستالدى (1553)، (سونداي-اق پارسى جانە ورتا ازيامەن)، تۇڭعىش تيپوگرافيا اشىلدى، ارحانگەلسك، كۋنگۋر مەن ۋفا سالىندى، باشقۇرتتار ورىس بوداندىعىن قابىلدادى، دون كازاچەستۆوسى قۇرىلدى، قازان حاندىعىن جاۋلاپ الۋ قۇرمەتىنە ۆاسيليي بلاجەننىي دەگەن اتپەن بەلگىلى ايگىلى پوكروۆ شىركەۋى تۇرعىزىلدى». سترەلەسك اسكەرى جاساقتالدى. (يۆان گروزنىي / ۋيكيپەديا)

باس سۇيەگى بويىنشا يۆان IV بەينەسىنىڭ                              اتامان كراسنوششوكوۆ

رەكونسترۋكسياسى. ورىنداعان گەراسيموۆ

ر.مارشايەۆي بىلاي جازدى: «كازيكۋمۋح شامحالستۆوسىنداعى ايرىقشا كلاسس كەلەسى تۇلعالاردان تۇردى: فەودالدىق ساتىنىڭ ءبىرىنشى باسپالداعىندا وزىنە باعىنىشتى بۇكىل اۋماقتىڭ جوعارعى سيۋزەرەنى بولىپ تابىلاتىن  شامحالدىڭ ءوزى تۇردى. يەزدي (1396 ج.) بايانداماسىنان كورىنىپ تۇرعانداي ونىڭ سوڭىندا كالانتارلار، كادييلەر مەن اقسۇيەكتەر. لاكياداعى فەودالدار كلاسىنىڭ شامحالدار تەگىنەن شىققان وكىلدەرى بەكتەر، ەساۋلدار، اسكەر ورنالاستىرۋدى جۇرگىزۋمەن اينالىساتىن لاۋازىمدى تۇلعالار دەپ اتالا باستادى. فەودالدار كلاسىنا جاقىن نوكەرلەر مەن تارحاندار، ياعني ەرەكشە قىزمەتتەرى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ارتىقشىلىقتاردى پايدالانۋشى تۇلعالار تۇردى». (گازيقۇمىق شامحالستۆوسى / ۋيكيپەديا)

نوعاي ورداسى بيلەۋشىلەرىنىڭ زاكاۆكازەلىك قازاقتارعا بولا موسكوۆسكوەسارستۆومەن قارىم-قاتىناسىن ۋشىقتىرماعانى انىق. كەرىسىنشە، موسكوۆسكوەسارستۆو بيلەۋشىلەرى وسى قازاقتاردى وداقتاس ەتۋگە تىرىستى. وعان مەملەكەتتى بيلەۋشى توپ پەن قاسىم حاندىعىندا وتىرعانداردىڭ سول قازاقتارمەن (كازاكتار) تۋىستىعىدا كومەكتەستى. جاقىن كورشىلەر اراسىنداعى قاقتىعىستاردا نوعاي ورداسى قازاقتارى مەن زاكاۆكازەلىك قازاقتاردى (كازاكتار) جاۋ ەتكەنى تۇسىنىكتى. ءبىرىنىڭ مۇسىلمان جانە ەكىنشىسىنىڭ نەگىزىنەن ەسكى-سەنىمدەگىلەر بولۋىدا ولاردىڭ بىرىگۋىنە كەدەرگى بولعان ءتارىزدى. ماسۋدي ايتقان «كاشاكتىق» مىنەزدەرى ولاردى تۋىستارىنا قارسى بوتەندى وداقتاس ەتۋگە ماجبۇرلەدى. وسىلاي بولۋىنا رەسەي يمپەرياسىن بيلەۋشى اۋلەت (قاسىم حاندىعىندا وتىرعان ءاسىلۇي توبى) قازاقتان بولعانى دا سەبەپ بولار، الايدا ولاردىڭ سانىنىڭ ازدىعىنان بولاشاقتا قالىڭ ورىس حالقىنا ءسىڭىپ كەتەتىنىن تۇسىنبەگەندەرى انىق.

التىن وردا بولىنگەننەن كەيىن ونىڭ اۋماعىندا قالعان كازاكتار اسكەري ۇيىمدارىن ساقتاپ قالدى، ولار سونىمەن قاتار بۇرىنعى يمپەرياقالدىقتارى – نوعاي ورداسى مەن قىرىم حاندىعىنان؛ جانە رۋستە پايدا بولىپ كەلە جاتقان ماسكەۋ مەملەكەتىنەن تولىق تاۋەلسىزدىكتە بولدى. (كازاكتار / ۋيكيپەديا)

ماسكەۋ مەملەكەتىنە اسكەري كومەك كورسەتىپ جۇرگەن كورشى قاسىم حاندىعىنىڭ اسكەري-ساياسي ۇيىمىنىڭ نەگىزىن تاتار-كازاكتار قۇرادى. (كازاكتار / ۋيكيپەديا)

كازاكتاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى ولاردىڭ زاكاۆكازەدەن شىققانىنا دالەل. ونى ازاربايجاننىڭ قاراپاپاحتارى كيىمى مەن قۇمىقتار كيىمىنىڭكازاكتار كيىمىنە ۇقساستىعى كورسەتەدى. ولارعا باتىس دەشتى قازاقتارىدا قوسىلعاندىعىن ولاردىڭ كەيبىرى قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمىندە ەكەنى ايقىندايدى. دەگەنمەن، نەگىزگى توبى زاكاۆكازەدەن قۋىلعان قازاقتار دەيمىز. كازاكتار تۋىندا كرەست پەن تۇمار بولۋى ولاردىڭ زاكاۆكازە مەن ءالبان-ۇيسۇن تايپالارىمەن بايلانىسىن كورسەتەدى. ال وندا كرەست پەن جارتىايدىڭ بىرگە بولۋى ولاردىڭ XII عاسىردا پراۆوسلاۆيە ءدىنىن قابىلداي قويماعانىن دالەلدەيدى. قازاقتىڭ البان تايپاسىنىڭ كرەستكە ۇقساس تاڭباسى كاۆكازدا تارالعانى جايلى بەلگىلى تاريحشى مۇراد ءادجيدىڭ تۇجىرىمىندا جوعارىدا كەلتىردىك. كازاكتار تۋىنداعى كرەست پراۆوسلاۆيەلىك كرەستكە ەش ۇقسامايدى، ونى كاۆكازدا ورنىققان الباندىق تاڭبانىڭ وزگەرگەن ءتۇرى دەۋ ورىندى جانە تۋرا كازاك تۋلارىنداعى كرەست ءتارىزدى بەينە قازاق حالقىنىڭ بەس تايپاسىنىڭ تاڭباسى ەكەنىكورىنىپ تۇر. بۇل تاڭبا كازاكتاردىڭ باسىم بولىگى سول زاكاۆكازەدەن شىققان قازاقتار ەكەنىن كورسەتەدى. كازاك تۋلارىندا جارتىاي بەلگىسىنىڭ بولۋى ولاردىڭ كوپ بولىگى اۋەلدە يسلام دىنىندەگىلەر بولعانىن اڭعارتادى. ال كازاك تۋلارىنداعى ساداق بەينەسى مەن اداي تايپاسىنىڭ ساداق بەينەلى تاڭباسى ولاردىڭ تۋىستاس ەكەنىنىڭ ايقىن دالەلى. كىشى ءجۇز توبىنداعى تىلەۋ تايپاسىنىڭ تاڭباسىدا كازاكتاردىڭ ەكى تۋىندا بەينەلەنگەن ەكەن.

«كۋبانسكوە كازاچە ۆويسكو» دەگەن سۋرەتتەگى كازاكتىڭ تونى ەرتەدە «بۋرتاسي» ەلتىرىسىنەن دايىندالعاندىقتان «بۋركا» دەپ اتالعان كيىم.

رادزيۆيلل جاۋلاپ العان كازاك تۋلارى، 1651 جىل.

قۇمىق وتباسى، 1870ء-شى جج.                           قاراپاپاح كاۆالەر پولكى

كۋبان كازاكتارى، 1916 جىلعى مامىر

 «ءۇش ورىس باتىرىنىڭ» ءبىرى يليا مۋرومەستى، «ستارىي كوزاك» دەپ اتاعان دەيدى جانە ونىڭ قىرىم ايماعىندا بولعانى مەڭزەلەدى. «يليا مۋرومەس» دەگەنىنىڭ دۇرىسى «ۇلى مۇرىن» بولار، «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» جىرى مۇرىن جىراۋدان جازىلىپ الىنعان. سوندا «ورىستىڭ ءۇش باتىرى» دەگەنى، قازاق باتىرلارى بولعانى عوي. بەرىش تايپاسىنان بولعان اتاقتى بەيبارىس سۇلتاندا وسى قىرىم ايماعىنان شىققاندىعىن كورسەتتىك. ونداعى رۋس پەن ساكاليبا،  ارىس پەن البان تايپالارى ەكەنىندە شامامىز كەلگەنشە دالەلدەدىك. ولاردىڭ قازىرگىورىستارعا تىكەلەي قاتىسى جوقتىعىن، ورىس حالقى بۇرتاس-بۇلعار تايپالارىنان ەكەنىندە اتاپ وتتىك.

قرىملار تىلىندەگى «كودەكس كۋمانيكس» كىتابى سول كاتوليك ءدىندى جانە تۇركىتىلدى رۋس-ساكاليبا تايپالارىنىڭ ءدىني كىتابى ەكەنىندە جوعارىدا ايتتىق. ولاردىڭ ورىس-سلاۆياندىق ەمەستىگىن دالەلدەۋگە وسىلار-اق جەتكىلىكتى.

ونىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا، كازاكتاردىڭ قىرىمدا ءحىىى ع. اياعىندا ءومىر سۇرگەنى دەرەككوزدەردەن بەلگىلى. ماسەلەن، ۇلى ۆلاديمير بيلىگى كەزەڭىنە جاتاتىن ەسكىورىس اڭىزدارىنا ساي (الايدا  ەڭ جاقسى دەگەندە تەك حVءىىى ع. ەكىنشى جارتىسىندا جازىلىپ الىنعان)  يليا مۋرومەس باتىر «كارى كوزاك» دەپ اتالادى. شامامەن العاندا، «كازاك» اتاۋىنىڭ («كۇزەتشى» ماعىناسىندا) تۇڭعىش تىركەلۋى ءحىV ع. (1303 ج.) باسىنداعى «Codex Cumanicus» دەگەن «پولوۆەس» ءتىلى سوزدىگىندە بار. قىرىم قالاسى سۋگدەيدىڭ 1308 جىلعى 17 مامىرمەن بەلگىلەنگەن «سۋگدەي سيناكسارىندا» بىلاي دەلىنگەن: «سول كۇنى كازاكتار تۇيرەپ ولتىرگەن جاس جىگىت، قۇدايدىڭ ق ۇلى المالچۋ ساماق ۇلى دۇنيە سالدى». كازاكتار / ۋيكيپەديا)

جوعارىدا ماسۋدي كاشاكتاردىڭ (زاكاۆكازەلىك قازاقتار) وتە جۇقا ماتا وندىرەتىنىن جازعانىن ايتتىق. ال ورىنبور كازاكتارىندا اتاقتى ەشكى تۇبىتىنەن توقىلاتىن ورامال بارى بەلگىلى. ونىڭ جۇقالىعى سونشا، ونى جۇزىكتىڭ (ساقينا) كوزى ارقىلى جيناپ وتكىزۋگە بولادى. كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ كازاكتار توناۋدان باسقانى بىلمەگەندەر دەۋى جالعان ەكەنى انىق. ولاردىڭ تۇسىنىگىنشە، بارلىق حالىقتار وزدەرى كەلگەنشە تۇك بىلمەگەن جانە جابايى بولعان.

ولاردىڭ قازاق ەكەنىن كازاك دەگەن اتاۋلارىدا دالەلدەيدى. ونىڭ كازاك دەپ جازىلۋ سەبەبىنىڭ سلاۆيان تىلىندە «ق» ءارپىنىڭ بولماعاندىعىنان.

ماماي دەگەن كازاكتىڭ قولىنداعى مۋزىكالىق اسپاپتىڭ كاۆكاز ۇلتتارىنىڭ «ۋد» دەگەن مۋزىكا اسپابى ەكەنى انىق. بۇل اسپاپتىڭ نەگىزىنەن ازاربايجان، ارمەنيادا تارالعانى كازاكتاردىڭ زاكاۆكازەدەن قۋىلعان قازاقتار ەكەنىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى. ونىڭ ولەڭىندەگى «ءتىل» مەن «ءدىل» قازاقتىڭ سوزدەرىەكەنى داۋسىز. ونىڭ مۇسىلمان ۇرپاعى ەكەنىن جانە ءوز دىنىنە نەمقۇرايلى قاراعانىن وسى ولەڭ ماعىناسى دالەلدەيدى. مۇنداي شالا مۇسىلماندىق ونىڭ ۇرپاقتارىن حريستيان كازاك ەتكەنى تۇسىنىكتى. وسىنداي مۇسىلمان قازاقتار دەپ «باحمۋتسكيە كازاكي» دەگەندەردى ايتامىز، ولاردىڭ ءبىر اتاۋى شەركەش ەكەنى ايتىلادى. ياعني، شەركەش تايپاسىنان. ال ماحمۋت دەگەن ەسىمنىڭ نەگىزىنەن كاۆكازدا كەڭ تارالعانى بەلگىلى. مۇحاممەد(س.ع.س) ەسىمى مەن ماحمۋت جانە احمەت ەسىمدەرىنىڭ ءتۇبىرى ءبىر. ماعىناسى «ماقتاۋلى» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن.

كازاك ماماي بەينەلەنگەن ەسكى ۋكراين كارتينالارىنىڭ بىرىندەگى جازبا: «نە زاۆيدۋيۋ نيكومۋ — ني پانام، اني ساريۋ. بوگۋ سۆوەمۋ سۆياتومۋ يا زا ءۆسو بلاگوداريۋ! حوتيا تيلوم ي نە سلاۆەن، نو جيزن ۆەسەلو ۆەدۋ، ۋ ديلاح سۆويح يسپراۆەن، يا ۆوۆيك نە پروپادۋ».

ۋد – ىشەكتى شەرتپەلى اسپاپ. تاياۋ شىعىس، كاۆكاز جانە ورتا ازيادا، اسىرەسە ارمەنيادا، ازاربايجاندا، ۇزبەكستاندا، تاجىكستاندا، يراندا جانە تۇركيادا كەڭ تارالعان. ەۋروپالىق ليۋتنيانىڭ الدىندا بولعان (ەۋروپاعا يسپانيانى يسلامدىق جاۋلاپ الۋ كەزىندە ارابتار كىرگىزگەن). باربەت (يرانداعى) ءتارىزدى (پەرس.بربط‎ — barbat).(ۋد، مۋزىكالىق اسپاپ / ۋيكيپەديا)

قازاقتىڭ رامادان تايپاسىنىڭ ساحابالارمەن بايلانىستى ەكەندىگىن، ريازان كنيازدىگىن سولاردىڭ ورناتقانى جايلى تۇجىرىم ايتتىق. وسى كنيازدىكتى موسكوۆسكوەسارستۆوعا قوسقانى جانە ونىڭ تۇرعىندارى كازاكتارعا قوسىلعانى جازىلعان. كازاك مۇسىلماندارى وسىلاردىڭ ۇرپاعى بولۋىدا ابدەن مۇمكىن. كازاكتاردىڭ اراسىندا زاكاۆكازەلىك قازاقتارمەن قاتار باتىس دەشتىلىك قازاقتاردا بولعانىن قازاقتىڭ دومبىراسى دالەلدەيدى. ونى رەسەيلىكتەر ورىس دومراسى جانە قازاققا سولاردان تاراعان دەيدى. بۇل اسپاپتىڭ رەچ پوسپوليتنايا حالقىندا بولعاندىعى بۇل مەملەكەتتىڭ اتاۋىنىڭ «بەرىش باسبولدىعى» دەگەن تۇجىرىمنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەي تۇسەدى.

جوعارىدا كورسەتىلگەن ءداستۇرلى كازاك ايماقتارىنا تاعى ءبىر قونىستانۋشىلار تولقىنىن، ساۆەليەۆ 1520 جىلى ماسكەۋگە ريازان ۇلى كنيازدىگىنىڭ باعىندىرىلىپ قوسىلۋىمەن بايلانىستىرادى. (كازاكتار /ۋيكيپەديا)

ال ەسكى دومبىرانىڭ ۆياتسك گۋبەرنياسىنان تابىلۋى، وندا ەرتەدە بولعان ۋشكۋيناكي (ىشكىۇيتوبى تايپالارى) دەگەندەردىڭ قۇڭ حالقىنان ەكەنىن تاعىدا كورسەتەدى. قىرعىزداردىڭ دومبىراسى ءۇش شەكتى، ولار بايكالدان كەلگەنى بەلگىلى. ول ايماق قۇڭيمپەرياسى مەن قۇڭ تايپالارى جەرى بولعانى ءمالىم. ياعني، قۇڭ دومبىراسى ءۇش شەكتى بولعان جانە ولار قازاق دەپ اتالعان زاماندا دومبىرا ەكى شەكتى بولىپ وزگەرگەن.

دومرا تۋرالى مالىمەتتەر رەسەيدىڭ ەسكى ساراي جازبالارىندا ساقتالعان.  پولشادا سەمەن بۋدنىيدىڭ اۋدارماسىمەن (نەسۆيجسكايا، 1571 -72 جج.، "ارياندىق" دەپ اتالاتىن) ءىنجىلدىڭ باسىلىمى ساقتالعان، وندا «ورگانۋم» ورنىندا «دومرا». ياعني «اسپاپ» ءسوزىنىڭ اۋدارماسى رەتىندە «دومرا» اسپابىنىڭ اتاۋى، ءداۋىت پاتشانىڭ پسالمالارىندا قۇدايدى بۇكىل حالىق بولىپ («دومرامەن قۇدايدى ماداقتاڭدار») ماداقتاۋ ءۇشىن  قولدانىلادى. ول كەزدە دومرا ليتۆادا (قازىرگى ليتۆا مەن بەلورۋسسيا، رەسمي تىلدەرى رۋس-كىتاپ ءتىلى) تارالعان جانە پولياكتار ونى حالىق اسپابى رەتىندە (ءدىني كوزقاراسپەن ىزگى ەمەس، ايتسە دە ۇلى كنيازدەر رادزيۆيلددەر سارايىندا وينالاتىن)، سونىڭ ىشىندە كازاك اسپابى رەتىندە دە قابىلداعان. وسى كۇنگە دەيىن قالماقتاردا دا، قازاقتاردا دا، تاتارلار مەن قىرعىزداردا دا كەلە جاتقان دومرا موڭعول قىسىمى كەزىندەورنىققان بولۋى دا ابدەن ىقتيمال. ءحىح ع. ونىڭ بار ەكەنىن ەشكىم بىلمەدى. تەك عاسىردىڭ اياعىندا تۇڭعىش حالىق اسپاپتار وركەسترىنىڭ جەتەكشىسى، مۋزىكانت-زەرتتەۋشى ۆاسيليي اندرەيەۆ ورىس حالىق اسپاپتارىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جانە جەتىلدىرۋ ءۇشىن ماڭداي تەرىن كوپ توكتى. س.ي.ناليموۆپەن بىرگە دومرانىڭ قۇرىلىسىن 1896 جىلى ۆياتكا گۋبەرنياسىنان اندرەيەۆ تاپقان شاناعى جارتىلاي سفەرا تۇرىندەگى بەلگىسىز اسپاپتىڭ ءتۇرى مەن قۇرىلىسىنا قاراپ ازىرلەدى. تاريحشىلار ءالى كۇنگە اندرەيەۆ تاپقان اسپاپ شىنىندا دا ەسكى دومرا ما ەدى دەپ داۋلاسادى. سوندا دا 1896 جىلى قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن اسپاپ «دومرا» دەپ اتالدى. شاناعى دومالاق، موينى ورتاشا ۇزىندىقتا، ءۇش ىشەكتى، كۆارتالىق قۇرىلىس – قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن دومرانىڭ كورىنىسى وسىنداي. (دومرا / ۋيكيپەديا)

باحمۋت كازاكتارى جايلى دەرەكتەردە سلوبودسكيە، سلوبوجانششينا، موياسكيە، تورسكيە، چۋگۋيەۆسكوە، يزيۋمسكيە اتاۋلارى كەزدەسەدى. سلوبودسكيە، سلوبوجانششينا دەگەنى «اسىل وبا» مەن «اسىل وبا جان»(اسىل ءۇي ادامدارىنىڭ قورىمدارى مەن سول ايماقتىڭ قازاقتارى دەگەنى)، موياسكيە دەگەن مايا (ءشوپتى مايالاپ جينايتىن قازاقتار)، تورسكيە دەگەنى ءتور (توردە نەمەسە جوعارىدا قونىستانعان قازاقتار)، چۋگۋيەۆسكيك دەگەنى شىعۋ(شەكارادا نەمەسە شىعابەرىستە وتىرعان قازاقتار)، يزيۋمسكيە دەگەن ءجۇزىم(ءجۇزىم وسىرۋمەن اينالىساتىن قازاقتار) سوزدەرىنەن شىققان اتاۋلار ەكەنى تۇسىنىكتى.  وسى دەرەكتەر يۆان گروزنىيدان كەيىنگى رەسەي پاتشالارى مەن قازاقتاردىڭ (كازاك) وداقتاس بولماعانىن كورسەتەدى. ول زامانداعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشىلەرى قازاقتار(كازاك) باعىندىرىلۋى ءتيىس «جابايى دالالىقتار» دەپ ساناعان ەكەن. كۇشتەپ باعىندىرىلعانىن جاسىرۋ ءۇشىن اراسىنان «ىشكى رەسەيدەن قاشقان كازاكتاردى» ۇستاۋ ءۇشىن دولگورۋكيي اسكەرى جىبەرىلدى دەيدى. كازاكتار رەسەيدەن قاشقان ورىسقۇلدارىنان قۇرالدى دەگەن تۇجىرىمدى وسىلاي نىقتاماقشى. سولاي بولسا، دولگورۋكيي اسكەرلەرى كازاكتاردىڭ داستۇرلەرىن كەلەمەجدەمەس ەدى. ەكەۋىدە سلاۆيان بولسا، وزدەرىنىڭ ءداستۇرىن مازاق ەتپەسى انىق. ياعني، ولار مازاق ەتكەن قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرى ەكەنى انىق.

حVءى-حVءىى عع. رەسەي مەملەكەتى «جابايى القاپ» دەپ اتالاتىن اۋماقتاردى وتارلاۋدى باستايدى، ورىس وتارىنىڭ وڭتۇستىكتەگى شەكاراسىندا وزىندىك ورىس-ۋكراين وبلىسى - سلوبوجانششينا قۇرىلادى. سلوبوجانششينانىڭ وڭتۇستىگىندە، دون اسكەرى اۋماعىنداعى شەكارا ادامدارىن بۇرىننان تۇزدى كولدەر قىزىقتىراتىن، وسىندا باحمۋت بەكىنىسى مەن ماڭايىندا كازاكتار قاۋىمى قۇرىلدى، ولاردى «باحمۋتتىقتار» دەپ اتادى. سونداي-اق وسى اۋداندا ءتۇرلى بەكىنىستەر اينالاسىندا باحمۋتتىقتارمەن كورشىلەس باسقا دا كازاك قايىمدارى پايدا بولدى، ولاردى ءوز اۋىلدارىمەن اتادى: موياستىقتار، تورلىقتار جانە چۋگۋيەۆتىكتەر. باحمۋت كازاچەستۆوسىنىڭ اۋماعى دون اسكەرىنىڭ اۋماعىمەن شەكتەسەتىن، ولار باحمۋت پەن ونىڭ ماڭايىندا ءوز تۇز قايناتۋ قازاندارىن يەلەنەتىن. دوندىقتار باج سالىعى سالىنبايتىن تۇز شىعارۋ ءوندىرىسىن ءوز ارتىقشىلىعىمىز دەپ ەسەپتەيتىن، كەيىننەن ونى ءى پەتر تارتىپ الادى. بۇل باحمۋتتا ريزا ەمەس دون كازاكتارى مەن ۇكىمەتتىك يزيۋم سلوبودالىق كازاك پولكى اراسىنداعى قاندى سوقتىعىستارعا الىپ كەلەدى. 1707 جىلى رەسەي ۇكىمەتى دون وزەنىنە يۋ.ۆ.دولگورۋكيي باستاعان جاساقتى اتتاندىرادى. بۇل جەردە سولداتتار كازاك ادەت-عۇرپىن مازاق قىلۋ، ايەلدەردى زورلاۋ سياقتى ءوز بىلگەنىن ىستەدى. ك.ا.بۋلاۆين باسقارعان باحمۋت كازاكتارى يۋ.ۆ.دولگورۋكييدىڭ جاساعىن تالقاندادى (1 000 اسا سولدات پەن وفيسەر قازا تاپتى)، وسىلايشا 1707-1708 جىلعى «بۋلاۆين كوتەرىلىسى» باستالدى. 1721 جىلعى 3 ناۋرىزدا باحمۋت كازاكتارى موياستىقتار، تورلىقتارمەن بىرگە اسكەري كوللەگياعا باعىندىرىلدى. 1748 جىلعى 27 قازاندا باحمۋت، موياسك جانە تورسك كازاكتارى باحمۋت كازاك پولكى بولىپ جاساقتالدى. 1764 جىلعى 11 ماۋسىمدا وسى پولك لۋگانسك پيكينەر پولكى بولىپ قايتا جاساقتالدى، ال ونى قۇرايتىن كازاكتار، ودنودۆورسى سوسلوۆيەسىنە اۋىستىرىلدى. (باحمۋت كازاكتارى / ۋيكيپەديا)

كەڭەس تاريحشىلارى «گولۋتۆەننىە كازاكي» اتاۋىنىڭكازاكتاردىڭ كەدەي بولۋىنان شىققان دەيدى. ياعني، ماعىناسىن سلاۆياندىق «گولي» سوزىنەن ىزدەيدى. اتاۋدىڭ دۇرىسى «كولەتكەن قازاقتار» نەمەسە «كولدەتكەن قازاقتار» ەكەنى انىق بايقالادى. ولاردى جوعارعى دونداعى حوپرا (قوپىراپ نەمەسە كولشە جايىلىپ اعاتىن وزەن بولۋى مۇمكىن) وزەنىجاعاسىن مەكەندەيدى دەلىنگەن. دون وزەنى اتاۋى اۋەلدە بۇرتاس دەپ اتالعانىن ماسۋدي جازباسى اڭعارتادى. دون اتاۋى ءدوڭ، قىراتتى نەمەسە توبەلى ايماق دەگەنى جانە ونداعى وزەننىڭدە كەيىن وسىلاي اتالۋى زاڭدى. سوندا «دونسكيە كازاكي» دەگەنى «ءدوڭ قازاقتارى» بولىپ دۇرىستالادى. ال حوپرا دەگەن قوپرا، ياعني «شاشىلۋ» ەكەنى انىق. بۇل ءسوزدى ماڭعىستاۋ قازاقتارى قازىردە وسى ماعىنادا قولدانادى. دون وزەنىنىڭ جوعارعى باسىن بۇعاۋلاۋدان، سول ماڭدا كولشىكتەر پايدا بولعان، سول كولشىكتەرگە شاشىلىپ اعاتىن وزەندى قوپرا دەپ اتاعان بولار. سول كولشىكتەر جاعاسىنداعى قازاقتاردى نەمەسە وسى كولدى جاساعان قازاقتاردى «كولدەتكەن قازاقتار» دەپ اتاۋلارى مۇمكىن. ونىڭ سلاۆيانشا بۇرمالانىپ وزگەرگەن اتاۋى «گوليتۆەننىە كازاكي» بولاتىنى تۇسىنىكتى. وسىلار جايلى دەرەكتە «يۆانبولوتنيكوۆ»، «ۆاسيليي ۋس»، «تۋلا»، «ستەپانرازين» سوزدەرىن كەزدەستىرەمىز. «يۆان» دەگەنى ۇياڭ (جۋاس بولسىن دەگەن ماعىناداعى ەسىم)،«بولوتنيكوۆ» دەگەنى بولاتىن (شالا تۋعان بالانى، ادام بولادى دەپ ىرىمداپ قويعان ەسىم بولار)، «ۆاسيليي ۋس» دەگەن باسىلىس (توقتام نەمەسە سابىر ەتۋ ماعىناسىنداعى ەسىم)، «تۋلا»  دەگەنى تۇلا(تۇتاس ماعىناسىنداعى اتاۋ، قازاقتىڭ «تۇلا بويى» دەگەن ءسوزى بار) نەمەسە تۇل(جالعىز نەمەسە جالاڭاش ماعىناسىنداعى ءسوز)، «ستەپان» دەگەن ىستەپاڭ (ىستەپاڭدار نەمەسە جاساپاڭدار دەگەن ماعىناداعى ەسىم)، «رازين» دەگەن رازى(ريزا ماعىناسىندا)، «كوندراتي بۋلاۆين» دەگەن قوندرات (تاققا قوندرادىنەمەسە وتىرعىزادى دەگەن ماعىناداعى ەسىم) بۇلابي(ەركە بي ماعىناسىندا).

بولوتنيكوۆ، رازين، بۋلاۆين باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرى جانە حVءىىعاسىرعا دەيىن رەسەيگە جاساعان جورىقتارى ولاردىڭ قازاقتار ەكەنىن تاعىدا اڭعارتادى. كەڭەس تاريحشىلارى ولاردىڭ رەسەيگە قارسىلاسۋ سوعىستارىن تاپتىق كۇرەس دەپ كورسەتەدى. ويتكەنى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ بۇكىل اڭگىمەسى «تاپتار كۇرەسى» جايلى بولاتىن.

گولۋتۆەن كازاكتارى (گولىتبا، ۋكراين. گولوتا) – دون جانە زاپوروجە كازاچەستۆوسىنىڭ ەڭ كەدەي، ەڭ كوپ بولىگى. دوننىڭ جوعارعى بولىگىندە، سونداي-اق حوپرا مەن مەدۆەديسا جوعارعى ساعاسىنداعى گولۋتۆەن كازاكتارى «جوعارعىلار» دەپ اتالاتىن. گولۋتۆەن كازاكتارىن ءوز ماقساتتارىنا پايدالانۋ ءۇشىن اۋقاتتى كازاكتار مەن دۆورياندار قاناپ-ەزەتىن. گولۋتۆەن كازاكتارى يۆان بولوتنيكوۆ، ستەپان رازين، كوندراتيي بۋلاۆين باسشىلىعىمەن حVءى-حVءىى عع. انتيفەودالدىق كوتەرىلىستەرگە قاتىسقان؛ زاپوروجە كازاكتارى حVءىى ع. ورتاسىنداعى رەچ پوسپوليتاياداعى ازاماتتىق سوعىستا بەلسەندىلىك تانىتتى. گولۋتۆەن كازاكتارىنىڭ قىرىم حاندىعىمەن كۇرەستە وڭتۇستىك ورىس جەرلەرىن يگەرۋدەگى ءرولى زور. قىسقاسى، بارلىق كازاكتاردىڭ ىشىنەن گولىتبا توناۋشىلىق پەن ادام ولتىرۋگە  بەيىم، ساياسي ارانداتۋعا تەز كونەدى، تىم اۋىسپالى بولدى. قىرىم تاتارلارى كونوتوپتاعى ورىس اسكەرلەرىن جەڭگەن عالامات جەڭىسىنەن كەيىن گەتمانيۆان ۆىگوۆسكييدىڭ اسكەرىن جايىنا قالدىرۋعا ءماجبۇر بولدى، ويتكەنى ولار جوقتا قىرىمدى زاپوروجە كازاكتارى توناپ كەتكەن. اقىرىندا ماسكەۋگە دەگەن جورىقتارى اياقسىز قالادى جانە 1667 جىلى اندرۋسوۆسكيي ءبىتىمى ناتيجەسىندە ۋكراينا پولشا مەن رەسەي اراسىندا ەكىگە جارىلادى. دوندىق گولۋتۆەن كازاكتارى قارا جانە ازوۆ تەڭىزدەرى ايلاقتارىنا دا دون بويىمەن قايىقتارىمەن ءتۇسىپ، تالاي شابۋىلدار («شەكپەندەرگە» جورىق) جاسادى؛ وسى جاعداي تۇركيا ازوۆ تەڭىزىنە شىعا بەرىسكە ەكى مىقتى بەكىنىسىن تۇرعىزعانشا حVءىى ع. ورتاسىنا دەيىن جالعاستى. ءبىراق توناۋلار مۇنىمەن توقتاعان جوق؛ 1660 جىلداردان دون گولىتباسى رەسەيدىڭ ورتالىق اۋداندارىنا شابۋىل جاساۋعا كوشتى؛ كازاكتاردىڭ وسىنداي ولجالى توناۋى 1666 جىلعى تۋلاعا جاساعان ۆاسيليي ۋستىڭ جورىعى بولدى، تۋلا ماڭىن تۇگەلدەي توناعان كازاكتار جاساعى ەشقانداي جازاسىز دالاسىنا قايتىپ كەتتى. (گولۋتۆەن كازاكتارى / ۋيكيپەديا)

كازاكتاردىڭ وزگەرمەي ساقتالعان قازاقشا ءسوزى بار. ول «گەرس» نەمەسە «گەرسوۆات» دەگەن سوزدەر. قازاقشا ماعىناسى سوعىس الدىندا جاۋىن مازاقتاۋ «كورىنىستەرىن» جاساۋ.  قازاقتىڭ «كورەسىندى كوزىڭە كورسەتەم» دەگەن ەسكى ءسوزىن ءبارىمىز بىلەمىز. «كورەس» ءسوزى مەن «گەرس» ءسوزىنىڭ ءبىر ەكەنى داۋسىز.  كازاكتاردىڭقازاق حالقى ەكەنىن تۇسىنۋگە وسى سوزدە جەتكىلىكتى. بۇل دەرەكتەردە زولوتارەنكو، گانجا، ۆولودىيەۆسكيي، دجون دانبار، حمەلنيسكيي، تاراس بۋلبا دەگەن تەكتەر بار. زولوتارەنكو دەگەنى سۇلاتارەڭ (سۇلاتىپ نەمەسە جىعىپ