قازىرگى الەمدە ۇلكەن قوزعالىستار مەن ارپالىستار، كۇرەستەر مەن تەكە-تىرەس تولاستار ەمەس. كۇندەلىكتى حابالارلاردىڭ باسىم بولىگى جاعىمسىز سيپاتقا قۇرىلعان. سول قايشىلىقتار مەن دۇربەلەڭ ۇدەرىستەردىڭ اراسىندا بەلسەندى دە بەلدى ورىن الىپ وتىرعان ماسەلە لاڭكەستىك ماسەلەسى. بىرەۋلەر جەڭىپ، بىرەۋلەر جەڭىلەتىن كەسكىلەسكەن ۇرىس سالاتىن داۋىرلەردەن وتكەنىمىز قاشان. قازىرگى ءاربىر حالىق، ءاربىر ۇلت ءوزىنىڭ مەملەكەتىن قۇرىپ، تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ، الەمدىك قاۋىمداستىقتا جەكە-دارا مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋ جولىندا كۇش-جىگەرلەرىن اياماۋدا. حالىقارالىق كەلىسىمدەر مەن ۇلكەن الپاۋىت وداقتار وسىنىڭ كەپىلى ىسپەتتى قىزمەت اتقارۋدا. الايدا لاڭكەستىكتىڭ دە سيپاتى بىرتەكتى ەمەس. ول ساياسي احۋالعا بايلانىستى، مەملەكەتتەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستارعا بايلانىستى وزگەرىپ وتىراتىندىعىن دا كورىپ وتىرمىز. ءارتۇرلى ارنايى قۇپيا ۇيىمداردىڭ، مەملەكەتتىك ساياسي جوسپارلاردىڭ ارالاسۋىمەن دە كەز كەلگەن ۋاقىتتا لاڭكەستىك ورىن الۋى مۇمكىن ەكەندىگىن قازىرگى ساياساتتانۋشىلار جوققا شىعارمايدى. دەگەنمەن، وسىنداي بۇلىڭعىر سەبەپتەرمەن قوسا لاڭكەستىكتىڭ باستى شارتتارىنىڭ ءبىرى ءدىندى، ءدىني كوزقاراستاردى جامىلعان ءدىني-ساياسي ەكسترەميزم ەكەنى داۋسىز. بىرەۋلەر شىنايى كۇرەسۋدىڭ جولىنا تۇسسە، ەندى بەرۋلەر كۇرەسكەن سىڭاي تانىتۋدا. وسىعان بايلانىستى ەلباسىمىز بۇۇ-دا سويلەگەن سوزىندە: «لاڭكەستىكپەن جاپپاي كۇرەسۋگە باعىتتالعان ءبىرىڭعاي جۇيە قۇرۋ كەرەكتىگىن» باسا ايتقان بولاتىن. دەمەك، لاڭكەستىك، ەكسترەميزم، تەرروريزم، ءدىني راديكاليزم ماسەلەسى بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق بولاتىن جاعداي ەمەس. بۇل ماسەلەمەن كۇرەسۋدىڭ كوپتەگەن جولدارى مەن ساتىلارى بار. قوعامدىق دەڭگەيدەگى ەڭ ءتيىمدى ءتاسىلى ەلىمىز ءۇشىن رۋحاني باعداردى ايقىنداۋ، وتكەنمەن ساباقتاستىقتى ورناتۋ.
ەلباسى ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا: «وسىنىڭ ءبارىن ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ وتىرعانداعى ماقساتىم – بويىمىزداعى جاقسى مەن جاماندى سانامالاپ، تەرۋ ەمەس. مەن قازاقستاندىقتاردىڭ ەشقاشان بۇلجىمايتىن ەكى ەرەجەنى ءتۇسىنىپ، بايىبىنا بارعانىن قالايمىن. ءبىرىنشىسى – ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى. ەكىنشىسى – العا باسۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن وتكەننىڭ كەرتارتپا تۇستارىنان باس تارتۋ كەرەك» - دەگەن ەدى.
دەمەك، جاڭعىرۋ ەكى باعىتتا جۇزەگە اسۋى ءتيىس. ونىڭ العاشقىسى وتكەندى جاڭعىرتۋ، وتكەننىڭ ونەگەسىنەن، قۇندىلىقتارىنان، دۇنيەتانىمىنان ءنار الا وتىرىپ ۇلتتىق كودتى ساقتاۋ بولسا، ەكىنشىسى ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن كەرتارتپا ادەتتەر مەن تۇسىنىكتەردەن ارىلۋ. العاشقىسى رۋحاني قۇندىلىقتارعا باعىتتالسا، ەكىنشىسى ماتەريالدىق يگىلىكتەرگە باعىتتارعان قادام بولۋى ءتيىس.
وتكەننىڭ كەرتارتپا ادەتتەرى مەن تۇسىنىكتەرىنەن ارىلۋ بارىنشا قيىن، ءارى كۇردەلى جاعداي. ولاي بولاتىنى حالقىمىزدىڭ قانىنا بىتكەن ادەت-سالتتارىنىڭ اراسىندا ۇلتتى ۇمىتسىزدىككە، كەرتارتپالىققا، توقپەيىلسۋگە، نەمكەتتىلىككە يتەرمەلەيتىن سانا از ەمەس. ءتىپتى «ءبىز قازاق وسىندايمىز» دەگەن ءسوزدى كوپ جاعدايدا بولىمسىز سيپاتتا قولداناتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان، ادامداردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن كوزقاراسى، ساتقىندىعى، جالقاۋلىعى، جاتىپ ىشەرلىگىنە قاتىستى، ءتىپتى ءبىر كەزدەرى ادەيى ساناعا سىڭىرگەن، جاعىمىز سيپاتتاردان سانانى سىلكۋ ارقىلى ارىلۋعا بولادى. ءبىراق بۇل ۇزاق ۋاقىت پەن تۇراقتى تاربيەنى قاجەت ەتەتىن ءۇردىس.
رۋحانياتقا قاتىستى العاشقى ماسەلە رەتىندە كوتەرىلگەن ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ساقتالۋى ءبىزدىڭ سالامىزعا تىكەلەي قاتىسى بار. قازىرگى كەزدەگى كەزەك كۇتتىرمەس وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالعان شەكتەن شىعۋشىلىق، راديكالدانۋ، ءتىپتى لاڭكەستىككە بارۋعا ۇلاسىپ جاتقان جاڭساق دىنشىلدەنۋ جاعدايىندا اسا وزەكتى سانالادى.
ۇلتتىڭ رۋحانياتىنان سۋسىنداي الماعان، وتباسىندا رۋحاني تاربيەدەن جىراق قالعان قازىرگى وتپەلى، ءولارا شاقتىڭ كەيبىر زامانداستارى ءدىندارلانۋ مەن راديكالدانۋدى اجىراتا الماۋدا. سونىڭ سالدارىنان باستاپقى نيەتى مەن ويى دۇرىس بولعانىمەن، ناتيجەسى مەن قۇندىلىق كوزى قاتە بولعاندىقتان تەز اداسىپ، ءتىپتى قاعىنان جەرىنىپ، ءوزىنىڭ اتا-اناسىنا، ۇلتىنا ەلىنە قارسى ۇستانىمدارعا ەرىپ جاتىر. وسى ورايدا وتكەن قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ، ۇلت زيالىلارى مەن اعارتۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن باعدار رەتىندە ۇستانۋ، وسكەلەڭ ۇرپاقتى تەك زاماناۋي بىلىممەن عانا ەمەس، رۋحاني تاربيەمەن دە قارۋلاندىرۋ ەل بولاشاعىنىڭ قازىرگى تالابى، بولاشاق رۋحانياتىنىڭ كەپىلدىگى.
وسىعان بايلانىستى قولعا الىنعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا قانشاما ۇلت رۋحانياتى تۇگەندەلگەن بولاتىن. الايدا، ونى تەك كىتاپحانالار مەن ارنايى مامانداردىڭ سورەسىندە ساقتاماي، جاپپاي ەل جاستارىنىڭ رۋحاني باعدارىنا اينالدىرۋ ۇلتتىق كودتى جاڭعىرتۋ ءۇشىن قاجەت شارۋا. ولاي بولماعاندا قازىرگى ەل جاستارىنىڭ رۋحاني باعدارى سان الۋان سالا مەن باعدارعا ءبولىنىپ بارادى. بىرەۋلەرى وركەنيەتتىلىككە جەتۋ ءۇشىن باتىستى ۇلگى تۇتىپ، كيىمىن كيىپ، سالتىن ۇستاپ جۇرسە، ەندى ءبىرى يماندىلىق جولىن ىزدەپ، ءار اعىمنىڭ ارتىنان ەرىپ اداسىپ ءجۇر. سوندىقتان ەڭ الدىمەن مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ جاستارعا رۋحاني باعدار بولاتىن قۇندىلىقتىق ءمانى بار پاندەردى قالىپتاستىرۋ زامان تالابى.
ءبىر عانا مىسال، ءار ەلدىڭ، حالىقتىڭ قانىنا سىڭگەن تاربيە بەرۋ ەرەكشەلىكتەرى بار. ال دىندە بۇل تاربيە جۇيەسى وتە ساپالى دارەجەدە قۇرىلعان جانە وزىندىك تۇسىنىكتەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەۋروپالىق ۇلگىدەگى تاربيەلەۋ جۇيەسىندە تاربيە بەرۋدەن كورى ءبىلىم بەرۋ باعىتى باسىم. ال مۇنداي ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ بەلگىلى دارەجەدە كەمشىلىگى بولادى. سەبەبى، شىعىستىق دۇنيەتانىمدا تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىمنىڭ قوعامعا وڭ ىقپال ەتپەيتىندىگىن ءال-فارابي: «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى جانە قوعامعا وپات اكەلەدى» دەسە، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى «تاربيەسىزگە بەرىلگەن ءبىلىم وققا اينالادى، ياعني ادامزات ءۇشىن قاتەر تۋدىرادى» دەگەن تۇجىرىم جاساعان.
باتىستىڭ ويشىل ۇلى عۇلامالارىنىڭ ادامگەرشىلىك جونىندەگى وي-پىكىرلەرىنىڭ باستاۋ بۇلاعى شىعىستىڭ ەرتەدەگى ويشىل عۇلامالارى؛ ءال-فارابي، ءجۇسىپ بالاساعۇني، ماحمۇد قاشقاري، احمەت ياسساۋي ت.ب. تراكتاتتارىندا، عىلىمي وي تولعامدارىندا ايتىلعان تالىمدىك ويلارمەن جالعاسىپ جاتۋى جالپى تاربيە، ۇلتتىق تاربيە تۋرالى پىكىرلەر ساباقتاستىعىنىڭ، ومىرشەڭدىگىنىڭ، وركەنيەتتىك قۇندىلىعىنىڭ ايعاعى.
شىعىستىڭ عۇلامالارى ادام پروبلەماسىنىڭ رۋحاني كەمەلدىگىنە اسا ءمان بەرە وتىرىپ، ادام پروبلەماسىن، ولاردى باسقارۋدىڭ ەتيكاسىن، تاربيە ماسەلەلەرىن، ادامگەرشىلىك پەن ىزگىلىكتىڭ باستاماسىن اتا-بابا سالت داستۇرىنە، تىلىنە، حالىقتىق باي تاجىريبەسىنە نەگىزدەلۋىن كوزدەگەن.
ءال-فارابي ءوزىنىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» جايىنداعى ەڭبەگىندە قوعامدا ءومىر سۇرەتىن ادامدار قۇرىلاتىن توپتاردى سيپاتتاپ ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، قۇندىلىقتارىن كورسەتۋگە تىرىسادى. حالىقتى باقىتتى بولۋعا جەتەلەيتىن قوعامدى ىزگى قوعام، ال حالقىن ىزگى حالىق دەپ اتايدى.
ءال-فارابي ءعىلىم-بىلىم تۋرالى اقىل كەڭەستەرىندە، ادامنىڭ اقىل-ويى، ەرىك جىگەرى تەك شىندىققا نەگىزدەلۋى كەرەك ەكەنىنە ۇيرەتتى. ونىڭ پىكىرىنشە وقۋ ءبىلىم، عىلىم ادامى بولۋ ادامگەرشىلىك جانە تاربيە ماسەلەلەرىمەن تىعىز بايلانىستى.
ءال-فارابي تاربيە تۋرالى ايتا كەلىپ، وعان مىناداي عىلىمي انىقتاما بەرەدى: «تاربيەلەۋ دەگەنىمىز حالىقتىڭ بويىنا بىلىمگە نەگىزدەلگەن ەتيكالىق ىزگىلىكتەر مەن ونەردى دارىتۋ دەگەن ءسوز»؛
«تاربيەلەۋ كەزىندە حالىقتار مەن قالا تۇرعىندارىنا بىلىمگە نەگىزدەلگەن قاسيەتتەردەن تۇراتىن ىس-ارەكەتتەر داعدىسى سىڭىرىلەدى»؛
«مورالدىق ىزگىلىكتەردى - ءبىلىم، تاربيە ارقىلى دارىتۋ كەرەك، سول ارقىلى ادام يگىلىكتى ىستەرگە تالپىنادى.
شىعىس مۇسىلمان مادەنيەتىنىڭ تاعى ءبىر باستاۋى قوجا احمەت ياسساۋي شىعارماشىلىعىندا جاتىر. قوجا احمەت ياسساۋي جازعان نەگىزگى شىعارما «ديۋاني حيكمەتتە» دۇنيەنىڭ تىرەگى ادام مەن ماحاببات دەپ اتايدى.
74-حيكمەت:
كوزگە ءتۇسىپ، نۇرىمەنەن اقىلى اسقان،
اللا دەۋمەن كوڭىلىن جايلاپ تورگە باسقان
ماحابباتتىڭ وتىمەنەن قايناپ تاسقان،
مەن دە اللا دەۋمەن بارعىم كەلەر.
ياسساۋي دۇنيەتانىمىن بىلدىرەتىن ۇعىمدار: قاناعات، عارىپتىك، ماحاببات، شايتان، پاقىر، حاق، ءناپسى، زىكىر، قاسىرەت، سەبەپ، تاۋبە، قۇل، تاعات، شاراپ، نەسىبە، جاننات، ماقام، كەرەمەت، كۇنا، ازاپ، عايىپ، ىرزىق، عاشىق سيپات، ديدار، مەدەت، پەندە، جان، يمان، سابىر، سىر، ىقىلاس، ريزىق، شاپاعات، عالام ءتاڭىرى، تاۋەكەل، مەيىر، ۇيات، عالامات زامانا، پەيىل، كەرەمەت ت.ب. وسى سوپىلىق دۇنيەتانىمدا ءجيى قولدانىلاتىن ۇعىمدار تىلىمىزدە كەڭىنەن قولدانىلۋدا.
ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» اتتى شىعارماسىندا ادام - اقىل مەن سابىر، ادالدىق پەن ادامگەرشىلىكتىڭ بەينەسى رەتىندە بەرىلەدى. اقىل پاراساتتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزى، تاربيە ماسەلەسى حالىق تالىمىندە، دانالىعىندا جاتقانىن كورسەتەدى.
ءجۇسىپ بالاساعۇن ايرىقشا اتاعان ادامدىق قاسيەتتەردىڭ ءبىرى - ۇيرەنۋ. ول «جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماندىقتان جيرەنۋ» ارقىلى عانا ادامشىلىقتان ازباۋعا بولاتىندىعىن ايتادى.
«ەكى كىسى – كىسى اتانار قىسقاسى. ءبىرى - شاكىرت، ەكىنشىسى ۇستازى» - دەيدى. ۇستاز بولا ءبىلىپ بار جاقسىعا ۇيرەتۋ، شاكىرت بولا ءبىلىپ ۇيرەنۋ – كەلەشەگى بار ەلدىڭ قاسيەتى. سوندا ناداندىقتىڭ اۋىلى بىزدەن الىس بولادى. سەبەبى ناداندىق حات تانىماعاندىقتان ەمەس، ادامدىق قاسيەتتەردىڭ جەتىلمەۋىنەن بولادى دەگەنگە سايادى.
ادامنىڭ ادامشىلىق قاسيەتىن قالاي ساقتاۋ جونىندە ءجۇسىپ بالاساعۇن ساقتاندىرعان بەس ءمىن:
ءجۇرسىن بەكتەر بەس نارسەدەن الىستاپ،
جاقسى اتىمەن داق تيگىزبەي نامىسقا.
ۇشقالاقتىق - ءبىرى، ەكىنشى - ساراڭدىق،
ءۇشىنشى - اشۋ، ەگىز وعان ناداندىق.
قىرسىعىڭ - سور، بەتتى جەر عىپ جۇرگىزەر،
بەسىنشى - وتىرىك، جەرگە ءتىرى كىرگىزەر.
ەڭ قورلىعى - وزىمشىلدىك، زالىمدىق
وزىمشىلدىك – تورلانعانى باعىڭنىڭ!
«قۇتتى بىلىك» - ادامشىلىق ءداستۇرى. «قۇتتى بىلىكتىڭ» مۇراتى دا بيىك. ول ەركىندىك، جاراتىلىس پەن جان الەمىنىڭ سۇلۋ جاراستىعىنا نەگىزدەلگەن ادام باقىتى، ادامنىڭ قۇتتى تىرلىگى، باقىتتى قوعام، باقىتتى ەل بولۋ.
تۇجىرىمداي كەلگەندە، ءبىزدىڭ رۋحانياتىمىز بەن ەلدىگىمىزدىڭ وزەگىندە تەرەڭ تاربيە قۇندىلىعى جاتۋى ءتيىس. مۇنى ءبىز ۇلتتىق كود رەتىندە ساقتاپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرۋىمىز قاجەت. دەمەك، ءار كەزەڭدە رۋحاني جاڭعىرىپ، جاڭارىپ وتىرۋعا مۇقتاجبىز دەسەك، قازىرگى كەزەڭدە بۇل مىندەتكە اينالىپ وتىر.
تىشحان كەڭشىلىك،
ءدىنتانۋشى
پىكىر قالدىرۋ