«ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتى» اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ باسقارما ءتوراعاسى، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، پروفەسسور دارحان ءقىدىرالى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى جەتەكشىسى ءبىلال قۋانىشقا سۇحبات بەردى.

– دارحان مىرزا، ەل گازەتى «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» تىزگىنىن ۇستاعانىڭىزعا ءبىر جىلدان استى. اتقارىلعان جۇمىستىڭ ەسەبىن بەرىپ، ناتيجەلەرگە شولۋ جاساۋ ءۇشىن بۇل از ۋاقىت ەمەس. الايدا ءسىز وسىعان دەيىن باسىلىم باسشىسى رەتىندە اۋقىمدى سۇقبات بەرمەگەن ەكەنسىز. ورايى ەندى عانا كەلگەن سەكىلدى...

– كۇندەلىكتى شىعاتىن گازەت بولعاندىقتان، باسىلىم ومىرىندەگى جاڭالىقتاردىڭ ءبارى وقىرمانعا ءمالىم دەگەن ويمەن ارنايى سۇقبات بەرۋدى قاجەت دەپ تاپپاعان ەدىك. ءبىراق بۇگىن سۇراقتارىڭىزعا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك.

– ءسىز باسشىلىققا كەلگەلى گازەتتە ايتارلىقتاي وزگەرىستەر جاسالىپ، باستامالارىڭىزدىڭ باسىم بولىگى كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. دەگەنمەن،  ءار سالانىڭ قىزىعى مەن قيىندىعى قاتار جۇرەدى ەمەس پە؟! ەندەشە ءبىر جىلدا نە وزگەردى؟ قازىرگى گازەتتىڭ قارقىنى قالاي؟ ەلىمىزدىڭ باس باسىلىمىنا باسشى بولۋ قانشالىقتى قيىن؟ تارقاتىپ ايتىپ وتسەڭىز.

–  «ەگەمەن قازاقستان» ءجۇز جىلعا جۋىق تاريحى بار، وتاندىق اقپارات كەڭىستىگىندەگى ورنى ەرەكشە باسىلىم. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىن شىعارعان بۇل گازەتتىڭ وزىندىك ءداستۇرى مەن مول تاجىريبەسى قالىپتاسقان. وسى سەبەپتى، جاڭارتۋ جۇمىستارىن گازەتتىڭ كلاسسيكالىق كەلبەتىن ساقتاي وتىرىپ جۇرگىزۋگە تىرىستىق. باسىلىم جاڭارعان سايىن ونىڭ عۇمىرى دا ۇزاراتىنى بەلگىلى. جاڭارۋداعى باستى قاعيدامىز – وقىرماننىڭ تالعامى مەن تالابىن ەسكەرە وتىرىپ، گازەتتىڭ سىرتقى كوركەمدىلىگىن ارتتىرىپ، ىشكى مازمۇنىن بايىتۋ. 

وقۋعا ىڭعايلى، قولدا ۇستاۋعا قولايلى ەتۋ ءۇشىن بۇرىنعى A2 فورماتىنا قاراعاندا ىقشامدىراق D2 ەۋرو فورماتىنا كوشتىك. سوعان سايكەس، ماتەريالداردىڭ كولەمى دە قىسقارىپ، ساپا مەن مازمۇنعا كوبىرەك كوڭىل بولىنەتىن بولدى. بۇگىنگى اقپاراتقا تولى زاماندا وقىرماننىڭ شاعىن كولەمدى ماقالاعا اۋەستىگى بايقالادى. ۇزىن-سونار ماتىندەر وقىماي جاتىپ جالىقتىراتىندىقتان، سوڭىنا دەيىن وقىلا بەرمەيدى. وسى سەبەپتى، بۇرىنعىداي تۇتاس بەتتى الاتىن ماقالالاردى ازايتىپ، جاريالاناتىن دۇنيەلەردى مەيلىنشە ىقشامداپ بەرۋگە دەن قويدىق. بۇل قادامداردىڭ دۇرىس بولعاندىعىن وقىرماندارىمىز دا بايقاپ، جاقسى لەبىزدەرىن كوپتەپ جولدادى، گازەتتىڭ قازىرگى ءپىشىمى ۇشاق نەمەسە اۆتوبۋستا وتىرىپ وقۋعا دا ىڭعايلى بولعانىن ايتىپ جاتىر. 

سونىمەن قاتار، گازەتتىڭ تانىمالدىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن اتاۋىن جاڭاشا جازىپ، لوگوتيپىن جاساۋ ارقىلى رەبرەندينگ جۇرگىزدىك. زاماناۋي برەندتەۋ تالاپتارى بويىنشا ءونىمنىڭ بەلگىسى مەن اتاۋى قابىلداۋعا جەڭىل، ەستە ساقتاۋعا وڭاي، سويتە تۇرا بەلگىلى ءبىر ماعىناعا يە بولۋى شارت. گازەتتى جاڭعىرتۋ جۇمىستارى كەزىندە ءبىز وسى تالاپتاردى ءاردايىم ويدا ۇستادىق. ناتيجەسىن بۇكىل وقىرمان كورىپ، ءوز باعاسىن بەرىپ ۇلگەردى. قازىرگى گازەت اتاۋىن قابىلداۋ جەڭىلىرەك، قاي قىرىنان قاراساڭىز دا، بىرنەشە مەترلىك قاشىقتان كورسەڭىز دە گازەتتىڭ «ەگەمەن قازاقستان» ەكەنىن وپ-وڭاي بىلەسىز. لوگوتيپىمىزدىڭ ەرەكشەلىگىنە كەلەر بولساق، قاراپايىم كورىنگەنىمەن، كوزى قىراعى وقىرمان بۇل بەلگىدەن گازەتىمىزدىڭ بۇگىنگى جانە كەشەگى اتاۋلارىن كورە الادى. جاڭا لوگوتيپتەن «ەگەمەن قازاقستاننان» بولەك «ۇشقىن»، «ەڭبەكشىل قازاق»، «سوسياليستىك قازاقستان» سەكىلدى بۇرىنعى اتاۋلارمەن بايلانىس بارىن بايقاۋعا بولادى.

اۋديتوريامىزدى كەڭەيتۋ ءۇشىن جىلدىڭ باسىندا سايتىمىزدىڭ ورىس تىلىندەگى  نۇسقاسىن، كۇنى كەشە اعىلشىن تىلىندەگى نۇسقاسىن قوستىق. وسىلايشا، قازىرگى تاڭدا «ەگەمەن قازاقستان» ءۇش تىلدە اقپارات تاراتىپ وتىر.

قازاق تىلىندەگى جاڭالىقتارىمىز شەتەلدەگى قانداس باۋىرلارىمىزعا ارنالىپ، لاتىن قارپىندە جانە توتە جازۋمەن جارىق كورۋدە. سوڭعى ءبىر جىل ىشىندە سايتىمىزعا فرانسيادان، قىتايدان، اقش-تان، تۇركيادان، موڭعوليادان مىڭداعان ادام كىرگەن جانە ولاردىڭ قاتارى تۇراقتى تۇردە ارتىپ كەلەدى. بايقاساڭىزدار وسى ەلدەردىڭ بارىندە قازاق دياسپورالارى بار. ولاردىڭ ءبارى بىردەي كيريلل ءقارپىن تانىمايدى، سول سەبەپتى ءبىز ولارعا دا تاريحي وتانىنىڭ جاڭالىقتارىن وزدەرى وقي الاتىن الىپبيدە جەتكىزۋىمىز قاجەت. مەملەكەتتىك ساياساتتى تاراتاتىن باس باسىلىم بولعاندىقتان، بۇل ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.

قازىرگى تاڭدا جۇڭگو قازاقتارى ءبىزدىڭ توتە جازۋداعى نۇسقامىزدى بەلسەندى وقيدى. ودان وزگە ەلدەردەگى باۋىرلارىمىز لاتىن قارپىندەگى نۇسقامىزعا سۇيەنەدى. سوندىقتان شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى التىن قازىق اتامەكەنىمەن اقپاراتتىق تۇرعىدان بايلانىستىرۋ «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرمەك.

تاعى ءبىر ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەتىن ءجايت، ەگەر ءبىز جاساعان جاڭالىقتار مەن وزگەرىستەر وقىرماندارىمىزدىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ جاتسا، وندا مۇنىڭ ارتىندا بىرلىگى جاراسقان ۇلكەن ۇجىمنىڭ قاجىرلى ەڭبەگى جاتىر دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.

– گازەت سايتىنىڭ ءۇش تىلدە قىزمەت ەتۋى نەگىزگى جۇمىسقا دەگەن زەيىننىڭ جوعالۋىنا اكەلمەي مە؟ ورىس جانە اعىلشىن ءتىلدى نۇسقالارىنىڭ قوسىمشا اۋديتوريا بولۋدان باسقا ارتىقشىلىقتارى قانداي؟

– تىلدىك نۇسقالار گازەت جۇمىسىنا ەشقانداي سالماق ءتۇسىرىپ وتىرعان جوق. ال ارتىقشىلىقتارىنا كەلەر بولساق، بىرنەشە دايەك كەلتىرۋگە بولادى.

ءوزىمىز 18 ميلليون بولساق، قازاقتار ونىڭ تەك 70 پايىزىن قۇرايدى. سول قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ بارلىعى قازاقشا وقىپ، سويلەمەيتىنىن بىلەسىز. وعان قوسا، ناعىز قازاقى ورتا سانالاتىن اۋىل-ايماقتاردا ينتەرنەتكە قولجەتىمدىك وتە تومەن ەكەنى بەلگىلى. Zero.kz سەكىلدى نەشە ءتۇرلى رەيتينگتەردە ءورىستىلدى رەسۋرستاردىڭ ىلعي جوعارعى ورىنداردا جۇرەتىنى دە سودان. وسى سەبەپتى، ءبىز گازەتىمىزدى ورىسشا سويلەتكىمىز كەلدى. بۇل اۋديتوريامىزدىڭ ۇلعايۋىنا، سول ارقىلى گازەت ساتىلىمىنىڭ جانە جارنامالىق تاپسىرىستىڭ ارتۋىنا اكەلەدى. 

وكىنىشكە قاراي، بىزدە ءقازاقتىلدى ورتا مەن مەن ءورىستىلدى ورتانى الاڭداتاتىن ماسەلەلەر، قۇندىلىقتار ءاردايىم بىردەي بولا بەرمەيدى. وسى رەتتە سايتىمىزدىڭ ورىستىلدىك نۇسقاسىن دامىتۋ ارقىلى وسى ەكى ورتانىڭ بايلانىسىن نىعايتقىمىز كەلەدى. ەگەمەننىڭ ءورىستىلدى نۇسقاسىندا ونسىز دا ورىسشا جازاتىن سايتتاردا مولىنان كەزدەسەتىن جاڭالىقتاردان گورى، قازاقشا ويلاپ، قازاقشا تولعاناتىن اۆتورلارىمىزدىڭ، جازۋشىلاردىڭ ماقالالارى، باعاندارى كوپتەپ جارىق كورەدى. بۇل قازاق فيلوسوفياسىنىڭ، قۇندىلىقتارىنىڭ كەڭ ەتەك جايۋىنا ىقپال ەتەدى دەپ سەنەمىز.

اعىلشىن تىلىندەگى نۇسقانى قازاق جاڭالىقتارىن الەم تىلىندە سويلەتۋ ءۇشىن قولعا الدىق دەسەك بولادى. ول بىزگە نە بەرەدى؟ بىرىنشىدەن، بۇل – اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. ءبىز ءقازىر قازاقستاندى الەمگە تانىتۋ تۇرعىسىنان كوپ جۇمىستار اتقارىپ ءجۇرمىز. تانىمالدىقپەن بىرگە وڭ ءيميدجدىڭ بولۋى دا ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ وتكىمىز كەلەدى. ەل جاڭالىقتارىن اعىلشىن تىلىندە ءوزىمىز جازباساق، ءبىز ءۇشىن ونى ەشكىم جازبايدى. الەمدىك قاۋىمداستىققا ءوز داۋىسىمىزدى ەستىرتپەسەك، ەشكىم ءبىزدىڭ ويىمىزدى، ءبىزدىڭ ماسەلەمىزدى بىلمەيتىن بولادى.  ەكىنشىدەن، قازاقستان جاڭالىقتارىنا قىزىعۋشىلىعى بار، ءبىراق قازاق جانە ورىس تىلدەرىن بىلمەيتىن ازاماتتارعا قىزمەت ەتۋ. ماسەلەن، شەتەلدىك ساراپشىلار كەيدە قازاقستان جاڭالىقتارىن قىرعىزستاننىڭ مەديا قۇرالدارىنان الادى ەكەن، سەبەبى كورشىمىزدە اعىلشىن تىلىندە اقپار تاراتۋ جولعا قويىلعان. جالعىز قىرعىزستان ەمەس، ازەربايجان، گرۋزيا، موڭعوليا سەكىلدى بىزگە كورشى وزگە ەلدەردە دە اعىلشىن تىلىندە جاڭالىق بەرۋ جاقسى دامىعان. ءوز الەۋەتىمىزدى دۇرىس پايدالانساق، ءبىز بۇل ەلدەردەن وزىپ تا كەتە الامىز.

تاعى ءبىر دايەك كەلتىرەيىن. قازاقستاندا وزگە مەملەكەتتەردىڭ ەلشىلىكتەرى، كونسۋلدىقتارى جانە وكىلدىكتەرى بار. سونىمەن قاتار، ەلىمىزگە ينۆەستيسيا سالىپ، كاسىبىن جۇرگىزىپ جاتقان وزگە دە شەتەل ازاماتتارى بار. وسىلاردىڭ ءبارى ءوزى تۇرىپ جاتقان ەلدىڭ جاڭالىعىن بىلگىسى كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ەلىمىزدە اعىلشىن ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەندەر قاتارى ۇلعايىپ كەلەدى. بۇل دەگەنىڭىز اعىلشىن تىلىندەگى سايتىمىزدىڭ وقىرماندارى اراسىندا ءوزىمىزدىڭ قارادومالاقتار دا بار ەكەندىگىن بىلدىرەدى. 

ەڭ باستىسى، ءبىز وسى ارقىلى تاجىريبە قالىپتاستىرعىمىز كەلەدى. قانداي تاجىريبە دەيسىز عوي؟ قازاقتىڭ ويىن، قازاقتىڭ ءسوزىن اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋ وڭاي ەمەس جانە تاجىريبەنىڭ جوقتىعىنان اركىم اركەلكى اۋدارادى. اعىلشىن تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارۋ ءىسى قالىپتاسقان دا، قازاق تىلىنەن كەرى اۋدارۋ قالىپتاسپاعان. ماسەلەن، اكىم ءسوزىن بىرەۋ «akim»، بىرەۋ «mayor» دەپ جازادى. سونداي-اق اعىلشىن تىلىندە جاڭالىق تاراتۋ مەكتەبىن قالىپتاستىرعىمىز كەلەدى.

وسىلايشا، «ەگەمەن قازاقستان» ۇجىمى ەلباسىنىڭ «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتىن ىس-جۇزىندە جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. وسى ارقىلى رەسپۋبليكالىق قانا ەمەس، حالىقارالىق گازەت اتانۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىز.

– ماقالالار لەگى باسىلىم بەتىندە جارىق كورگەنشە بىرنەشە سۇزگىدەن وتەتىنى بەلگىلى. جالپى كونتەنت ساپاسىنا قانشالىقتى ءمان بەرەسىز؟

– بۇگىندە ەلەكتروندى باسىلىمنىڭ ارتىقشىلىعىن ايتۋ ترەندكە اينالىپ كەتتى عوي. مەن ءباسپاسوزدىڭ ارتىقشىلىعىن ايتايىن. ءداستۇرلى گازەت-جۋرنالدىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن كونتەنت ساپاسىنا كوپ كوڭىل بولەتىنى بەلگىلى. قازاق باسىلىمىنىڭ قاراشاڭىراعى بولعاندىقتان، ءار ءنومىرىمىز 200 مىڭعا جۋىق تيراجبەن شىعاتىندىقتان، ءبىز ءۇشىن ماقالا ساپاسى ءبىرىنشى ورىندا.

بۇل رەتتە، سۇزگى دەگەندى سەنزۋرا دەپ قابىلداماۋ كەرەكتىگىن ەسكە سالعىم كەلەدى. مۇنداعى باستى ماقسات – ماتەريالدىڭ ايتار ويىنىڭ ۇعىنىقتى بولۋىن جانە دەرەكتەرىنىڭ دالدىگىن قاداعالاۋ. وقىرمانعا ۇزىن-سونار سىلدىر ءسوز ەمەس، ماڭىزدى اقپارات پەن ساراپتاما قاجەت.

– «ماss مەdia-نىڭ» قارقىندى دامۋى ءداستۇرلى مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ وقىرماندارىن ازايتىپ، ولاردىڭ تارالىمىن كەمىتكەندىگى جاسىرىن ەمەس. قالاي ويلايسىز، قاعاز گازەتتەردىڭ ورنىن ەلەكتروندى گازەتتەر باسا ما؟

 – جۇرتشىلىق تەلەديدار پايدا بولعاندا گازەت ولەدى دەپ ويلادى. ءبىراق ۋاقىت كورسەتكەندەي، تەلەديدار گازەت ومىرىنە قاتتى اسەر ەتە المادى. جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ەنۋىمەن گازەتتەر دە ءبىر ورنىندا تۇرماي دامىپ وتىردى. بۇگىن دە ونلاين مەديانىڭ قارقىن الۋىنا بايلانىستى قاعازعا باسىلاتىن گازەت مۇلدەم جويىلادى دەپ ايتىلۋدا. قازاقستانداعى ەڭ ۇلكەن باسىلىمدا جۇرگەن سوڭ بۇل ماسەلە ءبىزدى دە قاتتى الاڭداتتى. سول سەبەپتى باسىلىمنىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنىنە جانە بولاشاعىنا قاتىستى عىلىمي ماقالالاردان باستاپ، ءتۇرلى ەكسپەرتتىك كىتاپتارعا دەيىن زەردەلەپ شىقتىق. ءوزىمىز شاعىن زەرتتەۋ جاسادىق دەسەك تە بولادى. سول زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىنەن تۋعان پايىمىمىزبەن بولىسەيىك. 

ونلاين مەديانىڭ مەرزىمدى باسپاسوزگە دەگەن سۇرانىسقا تيگىزەر اسەرىن جوققا شىعارا المايمىز. ويتكەنى، جاڭالىقتىڭ گازەت بەتىنە شىعۋى ءۇشىن ءبىر كۇن كەتسە، سايتقا جارتى ساعات نەمەسە 10-15 مينۋت تا جەتكىلىكتى. وعان سايتتىڭ مۋلتيمەديالىق مۇمكىندىكتەرىن قوسىڭىز. وندا ءسىز جاڭالىقتىڭ ماتىنىمەن بىرگە ۆيدەوسىن دا كورەسىز، سىلتەمەلەر ارقىلى تاقىرىپقا قاتىستى الدىڭعى ماتەريالدارمەن تانىسىپ، استىنا ءوز پىكىرىڭىزدى قالدىرا الاسىز. ماقالانىڭ كولەمى مەن سانى بويىنشا ەشقانداي شەكتەۋ جوق. ال گازەتتىڭ مۇنداي مۇمكىندىكتەرى جوق ەكەنى بەلگىلى. دەگەنمەن، ءباسپاسوزدىڭ دە ءوز ارتىقشىلىقتارى بار. اقپارات راستالعان، تەكسەرىلگەن، گرامماتيكالىق قاتە جوق. ينتەرنەتتەگىدەي ءسىزدى قوسىمشا نارسە الاڭداتپايدى. ءبىر ماقالانى باستاپ، ودان الەۋمەتتىك جەلىگە، ودان باسقا سايتقا ءوتىپ، اقىرىندا الگى ماقالا اياعىنا دەيىن وقىلماي قالۋى مۇمكىن. ال گازەت-جۋرنالدا جالعىز ماقالا ەمەس، سول كۇنى شىققان بارلىق ماتەريال وقىلادى.

ءبىراق گازەت-جۋرنالدار ءدال بۇگىنگى كونسەپسيامەن ءومىر سۇرە بەرسە، كۇندەردىڭ كۇنىندە ونلاين مەدياعا تۇتاستاي جول بەرەرى انىق. تارتىمدى بولۋدىڭ جالعىز جولى – ترانسفورماسيا. بالكىم گازەتتىڭ اقپارات تاراتۋشىدان ساراپتامالىق سيپاتى باسىم اعارتۋ قۇرالىنا اينالعانى دۇرىس شىعار؟ گازەت تۇرماق، تەلەديداردىڭ ءوزى دە اقپارات بەرۋشى ستاتۋسىنان ايىرىلىپ جاتىر. ادامدار ءقازىر جاڭالىقتى تەلەديداردان كورە بەرمەيدى. وقيعانى ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ، ونى وڭدەپ، وعان ءسوز جازىپ بەرەم دەگەنشە ونلاين پايدالانۋشىلار ول وقيعانى تىكەلەي ەفيردە تاراتىپ جاتادى.

ءباسپاسوزدىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتىنە ورالۋىنا تاعى ءبىر سەبەپ بار. بۇگىندە اقپارات اعىمىنىڭ تىم كوپ بولۋىنا جانە ۋاقىت تاپشىلىعىنا بايلانىستى كىتاپ وقۋ دەڭگەيى تومەندەپ كەلەدى. بۇرىنعىداي 300-400 بەتتىك كىتاپتاردى ەكىنىڭ ءبىرى وقي بەرمەيدى. 

ءبىز وسىنى ەسكەرىپ، بەت سانىن كوبەيتە وتىرىپ، بارلىق تاقىرىپتى قامتۋعا بەل بۋدىق. ماقالالارىمىز جاڭالىقتىق سيپاتىنان گورى تانىمدىق، ساراپتامالىق سيپاتقا يە بولماق. بايقاساڭىزدار، سوڭعى ەكەۋى ۋاقىتقا اسا بايلاۋلى ەمەس.

ونىڭ ۇستىنە، ونلاين مەدياداعى ترەندكە قاراساڭىز، بىر-ەكى سويلەمدىك جاڭالىققا اۋەستىكتى بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن، ءبىر ءىس-شارانىڭ وزىنەن ونلاين سايتتار 20 جاڭالىق شىعارۋى مۇمكىن. ءبىر ساعاتتىق وقيعادان وسىنشا حابارلاما شىقسا، جىلدارعا سوزىلاتىن وقيعادان قانشا جاڭالىق شىعاتىنىن ەلەستەتە بەرىڭىز. ءبىر قىزىعى حابارلامانىڭ جەڭىل ءارى تىم كوپ بولعانى سونشا، ادامدار جاڭالىقتى تۇسىنۋدەن قالدى. ماسەلەن، قارجىلىق داعدارىس كەزىندە ونلاين پورتالدار مۇناي باعاسى مەن ۆاليۋتا باعامى كۇنىنە نەشە رەت وزگەرسە، سونشا رەت جاڭالىق بەرەدى. ول وزگەرىستەردىڭ وقىرمان ءۇشىن ەشقانداي ماڭىزى دا بولماۋى مۇمكىن. حالىقارالىق تاقىرىپتاردا دا سولاي. سيرياداعى سوعىس تۋرالى كۇندە جاڭالىق شىعادى، ءبىراق ول جاڭالىقتار وقىرماننىڭ تۇسىنىگى مەن ءبىلىمىن ارتتىرۋدان گورى، شاتاستىرۋعا نەمەسە نەمقۇرايلىققا اكەلىپ جاتادى. مىنە، باسپا ءسوز وسى كەمشىلىكتى جويىپ، كۇندە بولىپ جاتقان وقيعانى سول مەزەتتە بەرە الماسا دا، اسىقپاي ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن اشىپ، وقىعان ادام وقيعانىڭ ءمانىن بىردەن تۇسىنەتىندەي جاعداي جاساي الادى. سونىمەن قاتار گازەتتەر تۇڭعيىق تەرەڭ كىتاپتارداعى ءبىلىمدى دە ىقشامداپ بەرىپ وتىراتىن بولادى. وسىلايشا، گازەت-جۋرنالدار مازمۇندىق تۇرعىدا وزگەرىپ، جاڭا سيپاتقا يە بولۋ ارقىلى ءومىر ءسۇرۋىن جالعاستىرا بەرمەك.

ءباسپاسوزدىڭ بولاشاعىنا قاتىستى وپتيميستىك بولجامىمىزدى بۇكىل الەمگە تانىمال نيۋ-يورك تايمس باسىلىمىنىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسى دا قۋاتتايدى. باسىلىمنىڭ «2020 بايانداماسى» دەپ اتالاتىن قۇجاتىندا ونلاين مەديانىڭ الەۋەتىن ءتيىمدى پايدالانۋمەن قاتار، ءداستۇرلى ءباسپاسوزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قانداي رەفورمالار قاجەت ەكەندىگى ايتىلادى. ول ءۇشىن امەريكالىق باسىلىم ءداستۇرلى ءباسپاسوزدىڭ باسقارۋ جانە كونتەنتتىك ساياساتىنا تولىقتاي وزگەرىس ەنگىزىپ، باسەكەگە قابىلەتتى، بىرەگەي اقپارات تاراتۋعا باسىمدىق بەرمەك.

قاعاز بەن سيفرلى تەحنولوگيالاردىڭ تالاسىنا كەلەتىن بولساق. عالىمدار ادامنىڭ اقپاراتتى قابىلداۋىنا قاتىستى زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن ەكەن. ناتيجەسىندە قولمەن ۇستاپ كورۋدىڭ اقپارات قابىلداۋعا اسەرى مول ەكەنى انىقتالعان. ياعني بىردەي اقپاراتتى كومپيۋتەردەن كورۋ مەن قاعازدان وقۋ ەكى ءتۇرلى اسەر بەرەتىن بولىپ شىققان. وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن ەلەكتروندى سيا (E ink) تەحنولوگياسىنا نەگىزدەلگەن Kindle قۇرىلعىسى پايدا بولعاندا، كوپتەگەن تەحنوگيكتەر قاعازعا باسىلاتىن كىتاپ پەن مەرزىمدى باسپا باسىلىمدارىنىڭ جانازاسىن شىعارىپ تاستاعان ەدى. بەرىرەكتە شىققان iPad سەكىلدى قۇرىلعىلار تەحنوگيكتەردىڭ بولجامدارىن قۋاتتاعانداي اسەر قالدىردى.  الايدا ۋاقىت وتە كەلە ءبىراز بولجامنىڭ اسىعىس جاسالعانى انىق بولدى. وعان مىسال – ەلەكتروندىق كوممەرسيا سالاسىنداعى الپاۋىت سانالاتىن Amazon كومپانياسىنىڭ ءوزى بيىل ناقتى دۇكەن اشقانى. زەرتتەۋ كورسەتكەندەي، ءتىپتى سيفرلى ۇرپاق دەپ اتالىپ جۇرگەن بۇلدىرشىندەر مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ وزدەرى ەلەكتروندى قۇرىلعىلاردان گورى قاعازعا باسىلعان دۇنيەلەرگە بۇيرەگى كوبىرەك بۇرادى ەكەن. وتكەندە The Guardian گازەتىنەن قاعاز كىتاپتاردىڭ ساتىلىمى ارتقانىن وقىعان ەدىم. وسى جانە وزگە دە زەرتتەۋلەرگە سۇيەنە كەلە، وركەنيەتىمىزدى دامىتۋعا قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان قاعاز ءالى ءبىراز ۋاقىت ءبىزدىڭ پايدامىزعا جارايتىن بولادى دەپ ءتۇيدىم.

وسىنىڭ ارقاسىندا بولسا كەرەك، ءداستۇرلى ءباسپاسوزدىڭ جارناماسىنا سالىنعان ينۆەستيسيانىڭ قايتارىمى سيفرلى مەدياعا قاراعاندا جوعارى. بۇل ءبىر جاعىنان تۇسىنىكتى دە. سايتقا كىرسەڭىز، جارنامادان اياق الىپ جۇرە المايسىز. جابىسقاق جارنامادان قۇتىلۋ ءۇشىن جۇرت ونى  مۇلدەم ەلەمەۋدى يگەرىپ العان. قالعاندارى AdBlock سەكىلدى باعدارلامانى پايدالانىپ، كەز كەلگەن جارناماعا توسقاۋىل قويىپ وتىرادى. ال گازەتتەگى جارناما سونشالىقتى مازانى المايدى جانە ءسىز ونى ءجيى كورەسىز. 

ارينە، ادامزات بالاسى ءقازىر بەينە ءبىر ءولارا كەزەڭدە تۇر دەسە بولادى. ارامىزدا جاڭا تەحنولوگيالارعا ەسەيگەن كەزدە قولى جەتكەن اعا ۇرپاق پەن كوز اشقالى زاماناۋي قۇرىلعىلارمەن جاقسى تانىس جاڭا ۇرپاق بار. ءتىپتى ينتەرنەت پەن جاڭا تەحنولوگيالار ءالى جەتىپ ۇلگەرمەگەن ادامدار دا بار. سول سەبەپتى، بۇل تالاستا كىمنىڭ جەڭەتىنىن، كىمنىڭ جەڭىلەتىنىن ايتۋ ەرتەرەك دەپ ويلايمىن. بۇل سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋدىڭ ءوزى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بوس اۋرەشىلىك. كونتەنت جاساۋ مەن تۇتىنۋداعى تالعام ترەندتەرىن باقىلاۋ جانە سوعان ساي بەيىمدەلىپ وتىرۋ ماڭىزدىراق دەپ بىلەمىز. سول باعىتتا شامامىز كەلگەنشە ىزدەنەمىز. ول قانشالىق قولىمىزدان كەلگەن-كەلمەگەنىن وقىرمانىمىز ايتا جاتار.

– قازىرگى تاڭدا جالاڭ جانە جالعان اقپارات بەرۋ (راستالماعان) ب ا ق اراسىندا ءجيى كەزدەسەدى. ال سىزدەر بۇل ماسەلەگە قارسى قالاي كۇرەسەسىزدەر؟

 – وتە وزەكتى سۇراق. ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىلەر ءاربىر ادامدى اقپارات تاراتۋشىعا اينالدىردى. بىرەۋلەر بۇل مۇمكىندىكتى ورىندى پايدالانىپ، ادامدارعا دۇرىس اقپارات بەرۋگە تالپىنىپ جۇرسە، وزگەلەر جاڭالىقتى ويدان قۇراستىرىپ، ايتپاعاندى ايتتى دەپ نەشە ءتۇرلى سەنساسيالىق جالعان اقپارات تاراتىپ ءجۇر.  مۇنداعى ماقسات – ترافيك جيناپ، جارنامادان اقشا تابۋ نەمەسە بىرەۋدىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرۋ. مۇنى قاساقانا جالعان اقپارات تاراتۋ دەيمىز. جالعان اقپار تاراتۋدىڭ بۇل ءتۇرى اقش سەكىلدى باتىستىڭ دامىعان ەلدەرىندە قاتتى ءورشىپ تۇر. جالعان جاڭالىقتار ءتىپتى بىلتىرعى اقش پرەزيدەنتىنىڭ سايلاۋىنا اسەر ەتكەن نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرىلدى.

قاساقانا وتىرىك اقپارات تاراتۋ بىزدە دە ءجيى كەزدەسەدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن Whatsapp ءموبيلدى قوسىمشاسى ارقىلى ەلىمىزدەگى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ ءبىرى بانكروت بولادى ەكەن، دەپوزيتتەگى اقشالارىڭىزدى ءقازىر الماساڭىزدار، ايىرىلاسىزدار دەگەندەي اقپارات تاراپ، ەلدىڭ ءبارى دۇرلىگىپ كەتتى. بانك بولىمشەلەرىندە ۇلكەن كەزەك بولىپ، ادامدار جاپپاي دەپوزيتتەگى اقشالارىن كەرى قايتارىپ جاتتى. شىن مانىسىندە، ول بانكتىڭ بانكروت بولۋىنا ەشقانداي العىشارت جوق-تۇعىن. ءبىراق ءقاۋىپتىسى، الگى اقپارات شىنىمەن دە سول بانكتى بانكروت ەتۋى مۇمكىن ەدى. باعىنا وراي بانك جابىلۋدان امان قالدى.

ادەيىلەپ وتىرىك مالىمەت شىعارۋدان كەيبىر باق-تار دا كەندە ەمەس. لاۋازىمدى كىسىلەردى، بەلگىلى كاسىپكەرلەردى بوپسالاۋ، سولار تۋرالى نەگىزسىز ايىپتاۋلار جاريالاۋ، بولماعاندى بولدى دەپ كورسەتۋ ءبىر كەزدەرى قالىپتى جاعداي بولىپ كەتتى.

قازاقستانداعى جالعان مالىمەت تاراتۋدىڭ كەڭىرەك سيپات العان ءتۇرى – ابايسىزدا، اڭقاۋلىقپەن نەمەسە بىلىمسىزدىكتەن ەستىگەن نەمەسە كورگەن نارسەنى وزگەلەرگە جەتكىزۋ. قاتارداعى ازاماتتارىمىز كوبىنە وسى اڭعالدىقتىڭ سالدارىنان بىرەۋدىڭ تۇزاعىنا ءتۇسىپ، جاۋاپقا تارتىلىپ جاتادى. ءتىپتى، كەيدە بەلدى باسىلىمنىڭ تىلشىلەرى دە جاڭالىقتى راس-وتىرىگىن تەكسەرمەي تاراتىپ جاتاتىن كورەمىز.

وسى جانە وزگە ماسەلەلەردىڭ ءبارى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى جاڭا زاڭ جوباسىندا شەشىمىن تابادى دەگەن ءۇمىتىمىز مول.

ال ەندى «ەگەمەن قازاقستان» اقپاراتتى قالاي تەكسەرەدى دەگەنگە كەلەيىك.

ءبىزدىڭ بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا مەنشىكتى تىلشىلەرىمىز بار. قازاقستاننىڭ قاي وڭىرىندە بولماسىن كەز كەلگەن اقپاراتتى تەكسەرۋگە قاۋقارىمىز جەتەدى. شەتەلدەگى جاڭالىقتار بويىنشا كەلىسىم-شارت نەگىزىندە جۇمىس ىستەيتىن ارىپتەستەرىمىزگە نە بولماسا الەمنىڭ بەلدى مەديا رەسۋرستارىنا جۇگىنەمىز. 

قانداي دا ءبىر ماسەلەنى قوزعاپ، ساراپتامالىق ماقالا جازار بولساق، قۇزىرلى مەكەمەلەرگە حابارلاسىپ، دەرەكتەردى راستاپ الامىز. ەگەر دە وقيعا ورنىنا ءوزىمىزدىڭ ءتىلشىمىز بارا الماي قالسا، مەملەكەتتىك اقپارات اگەنتتىكتەرىنە سىلتەمە جاسايمىز.

– بايقاعانىمىز، باس گازەتتىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسى قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەلىمىزدىڭ ينتەرنەت كەڭىستىگىندە كوش باستاۋشى سايتتاردىڭ بىرىنە اينالدى.  الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارى دا ەلەكتروندى «ەگەمەن قازاقستان» تۋرالى جاقسى پىكىرلەر ايتا باستادى. از ۋاقىت ىشىندە جاڭا مەديا كەڭىستىكتە مىقتى باسەكەلەسكە اينالۋدىڭ سىرى نەدە؟

– «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسى Zero.kz رەيتينگىسىندە العاشقى وتىزدىققا كىرىپ، ءقازىر ەڭ ءجيى قارالاتىن ەلۋ سايتتىڭ ىشىندە تۇراقتادى. بۇل جەردە ەشقانداي قۇپيا امال جوق، ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن دۇنيەلەر جاسادىق دەپ ايتا المايمىز. دەگەنمەن، ءبىر سوزبەن باعا بەرەر بولساق، ءبىز بار بولعانى «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» الەۋەتىن انىقتاپ، سونى دۇرىس پايدالاندىق.

ەڭ اۋەلى، گازەتىمىزدە IT مامانداردىڭ باسىن قوسىپ، سايتقا تولىقتاي SWOT-تالداۋ جاسادىق. ول تالداۋدا سايتىمىزدىڭ كۇشتى جانە ءالسىز جاقتارىن، سونداي-اق مۇمكىندىكتەرى مەن قاۋىپتەرىن قاراستىردىق. سودان سوڭ، ءالسىز جاعىن كۇشتىگە اينالدىرىپ، ءقاۋىپتىڭ الدىن الۋدى ويلاستىردىق.

گازەت اپتاسىنا بەس رەت شىعادى جانە ونىڭ ءاربىر نومىرىندە وتىزعا جۋىق ماقالا بار. وعان تەك سايتىمىزعا عانا شىعاتىن جاڭالىقتاردى قوسىڭىز. ەندى وسىنىڭ ءبارىن، سايتىمىز 2006 جىلدان بەرى ىستەپ كەلە جاتقاندىقتان، 11 جىلعا كوبەيتىڭىز. وتە كولەمدى كونتەنت شىعادى. ول كونتەنتتىڭ كولەمىنەن بولەك مازمۇنى مەن سيپاتى دا ەرەكشە. ەتنوگرافيا، مادەنيەت، ءتىل، ءبىلىم سەكىلدى ولمەيتىن تاقىرىپتارداعى اۆتورلىق ماقالالارىمىز جاڭالىقتار سەكىلدى بىر-ەكى كۇن قارالۋمەن شەكتەلمەي، جىل ون ەكى اي وقىرماننىڭ نازارىندا بولادى.

ونىڭ ۇستىنە، ەلىمىزدىڭ باستى ءقازاقتىلدى رەسمي باسىلىمى بولعاندىقتان، ەلباسىنىڭ جولداۋلارى مەن ماقالالارى، نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ وزگەرىستەرى مەن تولىقتىرۋلارى، مەملەكەتتىك ءبىلىم گرانتى يەگەرلەرىنىڭ ءتىزىمى سەكىلدى رەسمي قۇجاتتاردى حالىق بىزدەن ىزدەيدى.

وسى تۇستا، مەملەكەت باسشىسى ن.نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتا باعدارلامالىق ماقالاسى ەڭ ءبىرىنشى «ەگەمەن قازاقستاندا» جاريالانعانىن اتاپ وتكىمىز كەلەدى. بۇكىل الەم وسى ماقالاعا بايلانىستى «ەگەمەنگە» سىلتەمە جاساپ، «ەگەمەننەن» اۋدارىپ وتىردى. وسىلايشا ەلباسى ءوزىنىڭ ماقالاسى ارقىلى قازاق ەلىمەن قاتار «ەگەمەن قازاقستانعا» دا سىلكىنىس اكەلدى. رۋحاني جاڭعىرۋ سايتىمىزداعى ءجيى ىزدەلەتىن تاقىرىپتاردىڭ كوشىن باستادى.

ىزدەۋ دەمەكشى، قانشا جەردەن بىرەگەي ماقالا جازساڭىز دا سايتتىڭ ىزدەۋ جۇيەسى جولعا قويىلماسا، وقىرمان سانىن كوبەيتۋ قيىن. ءبىز سول سەبەپتى Sەو-وڭتايلاندىرۋ جۇمىستارىنا دا كوپ كوڭىل بولدىك. ماقالانىڭ اتىن دۇرىس قويۋ، ءماتىندى ىزدەۋ جۇيەلەرىنە بەيىمدەۋ سەكىلدى تالاپتاردى ورىنداپ كەلەمىز.

سونىمەن قاتار، ءبىز الەۋمەتتىك جەلىدەگى بەلسەندىلىگىمىزدى دە ارتتىردىق. ماسەلەن، فەيسبۋكتەگى پاراقشامىزدىڭ تۇراقتى 13 مىڭنان استام وقىرمانى بار.

جوعارىدا ايتىلعاننىڭ ءبارى تەحنيكالىق جۇمىستار. گازەتىمىزدەگى ساپالىق وزگەرىستەر دە سايتقا وڭ اسەرىن بەرىپ جاتىر دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

– ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ: «قاي ۇلتتىڭ ءباسپاسوزى مىقتى بولسا، سول ۇلتتىڭ ءوزى دە مىقتى»، - دەگەن ءسوزى بار. ءسىز ءۇشىن XXI عاسىر ءجۋرناليسى قانداي قاسيەتتەرگە يە بولۋ كەرەك؟

 – XXI عاسىردا قويىلاتىن تالابى وزگەرمەگەن ماماندىق جوق. دەگەنمەن، جاڭا عاسىردىڭ، جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ مەديا سالاسىنا اسەرى بىرنەشە ەسە جوعارى ەكەنىن اتاپ وتكىمىز كەلەدى. سيفرلى تەحنولوگيالاردىڭ كەڭ قولدانىسقا ەنۋىنە دەيىن جۋرناليستەر اقپارات تاراتىپ، قوعامنىڭ پىكىرىن قالىپتاستىرۋدا مونوپوليا بولعانى بەلگىلى. بۇگىندە جاعداي مۇلدەم بولەك. جوعارى ساپالى كامەرا ورناتىلعان سمارتفون، 4G ينتەرنەت بايلانىسى جانە الەۋمەتتىك جەلىلەر ءاربىر ادامدى اقپارات تاراتۋشىعا جانە وي قالىپتاستىرۋشىعا اينالدىردى. وسىدان ساناۋلى عانا جىلدار بۇرىن ادامدار وقيعانى ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ، سوسىن ونى جۇكتەپ جاتۋشى ەدى، ءقازىر ينتەرنەت جىلدامدىعىنىڭ ارتۋىمەن تىكەلەي ەفيرگە شىعۋشىلار سانى كوبەيىپ كەتتى. مۇنىڭ ءبارى ءداستۇرلى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا دەگەن قىسىمدى كۇشەيتەدى. ەندى گازەت-جۋرنالدار، راديو، تەلەارنالار وقىرمان مەن كورەرمەن ءۇشىن ءوزارا عانا ەمەس، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى بەلسەندى پايدالانۋشىلارمەن باسەكەگە ءتۇسۋى ءتيىس.

كەيبىر مەديا جوبالار وسى ماسەلەنى شەشۋدىڭ وڭاي جولىن تاۋىپ العانداي. الەۋمەتتىك جەلىدە بەلسەندىلىگى جوعارى اداماردى جۇمىسقا تارتىپ، سول ارقىلى قارالىم سانىن ارتتىرۋعا تىرىسىپ جاتقان جاعدايلاردى اراكىدىك بايقاپ جاتامىز. بۇل ارينە قۇپتارلىق امال، دەگەنمەن وسىلاي جاسايمىن دەپ كەيدە ساپالىق جاعى اقساپ جاتادى.

مەنىڭ ويىمشا، XXI عاسىر ءجۋرناليسى كاسىبىنە ادال، جاڭا مەديادان حابارى بار، بىرنەشە ءتىلدى بىلەتىن، كونۆەرگەنتتى جۋرناليستيكانى مەڭگەرگەن،بولۋى ءتيىس. كەيدە جۋرناليستەردىڭ وزدەرى ىزدەنۋدىڭ ورنىنا بىرەۋدىڭ دايىن ەڭبەگىن قولدانا  سالاتىنىن بايقايمىز. جۇرتقا جاقسى بولىپ كورىنۋ ءۇشىن قوسىمشا تابىس ءۇشىن كەي ازاماتتار اۆتورلىق قۇقىقتى بۇزىپ، پلاگياتقا جول بەرىپ جاتادى. جۋرناليست بۇل مىنەزدەن ادا بولعانى ابزال. ءبىز «ەگەمەننىڭ» تىلشىلەرىنەن وسىنىڭ ءبارىن تالاپ ەتەمىز. تەك تالاپ ەتىپ قويماي، وسى قاسيەتتەردى بويلارىنا سىڭىرۋىنە جاعداي جاساۋعا تىرىسامىز.

جاڭا قىزمەتكەرلەردى جۇمىسقا العاندا دا وسى كريتەرييلەردى ۇستانامىز. وسىنىڭ ارقاسىندا بولسا كەرەك، سوڭعى جۇمىسقا العان جۋرناليستەردىڭ ۇشەۋى «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى شەتەلدە ءبىلىم العان، كەمى ءۇش ءتىلدى ەركىن قولدانادى.  

– مازمۇندى سۇحباتىڭىز ءۇشىن راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن ءبىلال قۋانىش