ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان بابامىز كۇردەلى تاعدىر يەسى. ونى وزىمىزدەن بۇرىن وزگەلەر تانىپ، باعا بەرگەن. وعان امەريكالىق عالىم م.ب.ولكوتتىڭ “اسا مىقتى تۇلعا، رەسەيلىك زەرتتەۋشىلەر ا.ي.ليەۆشين، ا.دوبرومىسلوۆتىڭ “اتاقتى ادام” دەپ سيپاتتاۋى انىق دالەل. ال شەرنياز اقىن بولسا بايماعامبەت سۇلتانعا بەرگەن جاۋابىندا:

ار جاقتا دۇمبىرلەگەن ارىنعازى جايلاعان ارعىن، نايمان، وتەنسازى... بايەكە، تانىماساڭ، تانىتايىن مەن ەدىم يساتايدىڭ شەرنيازى، – دەيدى.

سونىمەن، ارىنعازى كىم؟ ول قانداي ىستەرىمەن تاريحتا قالدى؟ ونىڭ ومىرىنەن الىنار تاعىلىم نەدە؟ ارىنعازىنىڭ زامانداستارى – 1820 جىلعى بۇحاراعا بارعان ا.ف.نەگري باسقارعان ورىس ەلشىلىگى قۇرامىندا بولعان كاپيتان ە.ك.مەيەندورف: “سۇلتاننىڭ بەت-الپەتى ادەمى، ۇلكەن، سۇلۋ، قارا كوزدى، ءسىرت-پىشىنى كەلبەتتى جانە ساليقالى كورىنەدى. بىزگە ول كەڭ تۇردە پايىمداي بىلەتىن ادام رەتىندە اسەر قالدىردى”، دەپ كەلتىرەدى. 1820 جىلى 21 قاراشادا ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى ۆ.ف.تيمكوۆسكييگە جازعان تاعى ءبىر حاتىندا جوعارىداعى جولداردىڭ يەسى: “ول (ارىنعازى – ءا.م.، ۇ.ت.) قاتال شەشىم قابىلداي الاتىن، جىگەرلى، مەنىڭ بايقاۋىمشا، مىنەزى مازاڭ سياقتى. سەبەبى، ءبىزدىڭ اكىمشىلىكتى ءوزىنىڭ سان قىرلى قيالىمەن جالىقتىرعان. مەن ونىڭ قاتالدىعى مەن ادىلدىگى جونىندە ايتقانمىن. ال ونىڭ ادالدىعىنا كەلسەك، مەن وعان سەنبەس ەدىم. سەبەبى، مەنىڭ ويىمشا، ول ءارقاشان دا تەك ءوز پايداسى ءۇشىن قيمىلدايدى”، – دەيدى. ال سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ اۋدارماشىسى يا.و.يارسيەۆ 1821 جىلى 24 قاراشادا ازيا دەپارتامەنتى ديرەكتورى ك.ك.رودوفينيكينگە: “ارىنعازى 35 جاس شاماسىندا. ونىڭ سىرتقى ءپىشىنى: ۇزىن بويلى، سىمباتتى. كەڭ جاۋىرىندى، ءجۇرىسى پاڭ، سۇلۋ ءجۇزدى، قالىڭ قارا، شاعىن ساقالدى، ويناقشىعان قارا كوزدى، ىس-ارەكەتى جيناقى. ول — قىزۋقاندى. اشۋلانعان كەزدە ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، كوزى قانعا تولىپ، قولى دىرىلدەيدى. ال قۋانىشىن جاسىرا المايدى. ونىڭ رۋحىنىڭ ۇلىلىعى مەن شيراقتىعى قازىرگى جاعدايدا — ونەگەلى. ول ەشۋاقىتتا وزگەنىڭ كوزىنشە ءوزىنىڭ جابىققانىن، مۇڭايعانىن سەزدىرمەيدى. سونىمەن قاتار، ىس-ارەكەتتەرىندە جانە بارلىق جاعدايدا دا قاۋىپتەنگەنىن، قورىققانىن سەزدىرتپەي، اينالاسىنداعىلارعا جاۋ-جۇرەكتىلىگىمەن، قاتاڭدىعىمەن ۇلگى كورسەتە الادى. ول شىعىس ۇلگىسىندە ءبىلىم العان. ونىڭ ءبىلىمى ارابشا وقۋدان ءارى اسپايدى. دەگەنمەن، ونىڭ اقىلى كەڭ، ويلاۋ قابىلەتى جوعارى. ونىڭ ءسوزى جاعىمدى، سەنىمدى جانە ءارقاشان دا پاڭدانا سويلەيدى. ول قاشان دا قايىرىمدى، قولى اشىق جانە ءاردايىم كىم-كىمگە دە كومەكتەسۋگە دايار تۇرادى”، دەيدى ارىنعازىعا ل.مەيەردىڭ دە بەرگەن باعاسى قىزىق! ول: “سۇلتاندار اراسىنان شىققان قازاقتىڭ جالعىز، ادال پاتريوتى”، دەپ ءوز ويىن اشىق ايتقان. ارىنعازى سىر بويى قازاقتارىن بيلەگەن ءابىلعازى سۇلتاننىڭ شاڭىراعىندا 1786 جىلى دۇنيەگە كەلدى. اتا شەجىرەسىنە توقتالار بولساق، جانىبەك حاننىڭ جادىك سۇلتاننان تارايتىنىن اتاپ وتسەك جەتكىلىكتى. ونىڭ ارعى اتالارى — تۇتاستاي قازاق­تى بيلەگەن شىعاي، ەسىم، قايىپ حاندار. بەرگى اتالارى — كىشى ءجۇزدىڭ وڭتۇستىگىندە وزىندىك ورنى بار باتىر قايىپ ۇلى، حيۋانى بيلەگەن قايىپ حان. ونىڭ قوعامدىق-ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋى سىرىم دات ۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ سوڭعى جىلدارىنا، كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ۇزاق جىلدار بويى كۇرەسىنىڭ ناتيجەسىندە جايىق-ەدىل ارالىعىنىڭ قازاقتارعا قايتارىلۋى تۇسىندا، وڭتۇستىكتە حيۋا حاندارى­نىڭ باتىس قازاقستان وڭىرىنە قايتا-قايتا باسقىنشىلىق ارەكەتتەرى كۇشەيگەن كەزەڭدە باستالدى. مۇراعاتقا ارقا سۇيەسەك، ارىنعازى سۇلتان ەسىمى 1811 جىلى بوكەي سۇلتاندى حان تاعىنا وتىرعىزۋشىلار قاتارىندا اتالىپ، جازبا دەرەكتە العاش رەت كەزدەسەدى. پاتشا ۇكىمەتى ءابىلقايىر مەن باتىر حانداردان تارايتىن ۇرپاقتاردى ءوزارا قاراما-قارسى قويعانىمەن، ءحىح عاسىردىڭ باسىندا ولاردىڭ قازاققا ورتاق ماسەلەدە بىرلەسە قيمىلداعانى انىق بايقالادى. ارىنعازىنىڭ اكەسى ءابىلعازى حان دا اتا ءداستۇرى بويىنشا بوكەي حانمەن ۇنەمى بايلانىستا بولدى. مىنە، وسى كەزەڭدە ارىنعازى كورشىلەس تۇركىمەن حانى نۇرالى ۇلى ءپىرالىنىڭ قىزى جاقسىعا ۇيلەنگەن-دى. كەيىن جاقسى حانىمنىڭ بەدەلى وزىمىزگە بەلگىلى ءابىلقايىر حاننىڭ زايىبى بوپاي حانىمنان، نۇرالى حاننىڭ قىزى تويقارادان، كەنەسارى حاننىڭ قارىنداسى بوپايدان كەم ەمەس دەڭگەيدە بولدى. جالپى، قاي كەزەڭدە دە كىشى ءجۇزدى بيلەگەن ءابىلقايىر، باتىر ۇرپاقتارى ءوز جەرلەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋعا بار كۇشىن سالدى. وعان ەلدىڭ وڭتۇستىگىندەگى حيۋا حاندىعىمەن، تۇركىمەندەرمەن بولعان ءتۇرلى قارىم-قاتىناستار دالەل بولا الادى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە حيۋا حانى مۇحاممەد ءراحيمنىڭ قازاقتارعا قارسى اشىق جاۋلاۋشىلىق ارەكەتى سيپات الدى. ورىس تىڭشىلارىنىڭ ماعلۇماتىنا سەنسەك، حيۋا حانىندا 35 مىڭعا دەيىن اتتى اسكەر بولسا، ونىڭ 5 مىڭى مىلتىقپەن قارۋلانعان ەكەن. تۇراقتى اسكەردى قالىپتاستىرعان مۇحاممەد راحيم ولارعا تۇراقتى جالاقى بەرۋدى دە ۇيىمداستىرعان. 1812 جىلى قاڭتار ايىندا حيۋا حانى وزبەك، تۇركىمەن، قاراقالپاقتاردى قوسىپ، سىر بويى قازاقتارىنا شابۋىلداپ، 100 مىڭ قوي، 40 مىڭ تۇيە، ونىسىمەن قويماي، 500 قىز-كەلىنشەكتى ەلىنە ايداپ كەتتى. مۇنداي جويقىن شابۋىل 1815 جىلدىڭ قىسىندا تاعى دا قايتالاندى. وسى جورىقتا مۇحاممەد راحيم ءابىلعازى بيلەگەن شەكتى رۋىن باعىندىرۋدى كوزدەدى. 5 مىڭ مۇزداي قارۋلانعان حيۋالىقتار شابۋىلىنان ءابىل­عازى حان، شەكتى جانازار باستاعان ەل سىرداريانىڭ ارعى بەتىنە وتۋگە ءماجبۇر بولدى. كوپ ۇزاماي ءابىلعازى حان دۇنيە سالدى. قالىپتاسقان ىشكى جانە سىرتقى جاعدايدى قاتاڭ ەسكەرگەن شەكتى رۋباسىلارى ارىنعازى سۇلتانعا سەنىم ءبىلدىرىپ، 1815 جىلى سىرداريا وزەنىنىڭ سول جاق جاعالاۋىندا، جانكەنت قالاسى ماڭىندا ونى وزدەرىنە حان كوتەردى. ارىنعازى سۇلتاننىڭ حان سايلانۋى ءحىح عاسىر باسىنداعى قازاق دالاسى ءۇشىن ۇلكەن تاريحي بەتبۇرىستىڭ باستاماسى بولدى. ويتكەنى، حVءىىى عاسىردا قازاقتىڭ ىشكى ماسە­لەلەرىنە ارالاسۋدى باتىل قولعا العان ورىس ساياساتكەرلەرى ءابىلقايىر، باتىر ۇرپاقتارى اراسىندا بەلگىلى دارەجەدە تالاس-تارتىستى قىزدىرىپ، قازاق سۇلتاندارىن ۇنەمى بىر-بىرىنە ايداپ سالىپ وتىراتىن. پاتشا ۇكىمەتىمەن بايلانىسقا شىققان قازاق سۇلتاندارىنىڭ ورىنبور گۋبەرناتورىمەن جازىسقان حاتتارىندا ونىڭ العاشقى بەلگىلەرى بايقالىپ تا قالىپ جاتتى. وسىنى ەسكەرگەن ارىنعازى ءابىلقايىر حان ۇرپاقتارى – نۇرالى، ەرالى، ءپىرالى حاندارمەن، ءوز باۋىرلارى — كىشى جۇزدەگى قاراباي، شەرعازى سۇلتاندارمەن، ورتا جۇزدەگى باتىر حان ۇرپاقتارى — جانتورە جيھانگەر ۇلى، جۇما قۇدايمەڭدى ۇلى، بابا قايىپۇلدارىمەن، سىرىم باتىر ۇرپاقتارىمەن، بۇحاراداعى مۇسىلمان ءدىني وكىلدەرىمەن كەلىسىمگە كەلىپ، ەلدى بىرىكتىرۋ جۇمىسىن باستاپ كەتتى. ءسويتىپ، ول ءحىح عاسىر باسىندا مۇنداعى رۋلار اراسىنداعى تارتىستى ءوزىنىڭ باتىلدىعىمەن توقتاتا ءبىلدى. بۇل باعىتتا حان ادەت-عۇرىپ جانە شاريعات زاڭدارىنا سۇيەنىپ، ارازدىقتى تۋدىرۋشى كىنالىلەردى كوپشىلىك الدىندا ءولىم جازاسىنا كەسۋگە دەيىن باردى. ەل اۋزىندا سول ۋاقىتتا جايىق بويىنداعى كىشى جۇزدەن ارىنعازى دەگەن حان شىعىپتى، ءوزى قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل ەكەن دەيدى دەگەن اڭگىمەلەر تارادى. ونى ەستىگەن ورتا ءجۇزدىڭ تورعاي ەلىندەگى ارعىن رۋلارى دا ادىلدىك ىزدەپ كەلىپ تۇرعان. ارىنعازى جانىنان ارعىن رۋى بيلەۋشىلەرى – جۇما قۇدايمەڭدى ۇلى، مۇسا باتىر، قىپشاق رۋىنان – قۇسىراۋ سۇلتان تابىلا ءبىلدى. تاريحشى ە.بەكماحانوۆ ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە كەنەسارىنىڭ سوت-قۇقىقتىق رەفورماسى­نىڭ نەگىزى ارىنعازى تاجىريبەسىنەن الىنعاندىعىن اتاپ وتەدى. عالىم ودان ءارى سۇلتاننىڭ وسى سالاداعى جاڭاشىلدىعى تۋرالى “ونىڭ رەفورماتورلىق قىزمەتى تاۋكە حانعا قاراعاندا، باسقاشا سيپاتتالاتىن. سوعان قاراماستان، ارىنعازىنىڭ سوت ءىسىن قۇرۋ قىزمەتى حان بيلىگىن نىعايتۋعا ارنالعان ەدى. ونىڭ بىرىكتىرۋشى ساياساتى فەودالدىق نەگىزدە قۇرىلدى. ارىنعازى رۋ-شونجارلار بيلەرىنىڭ سوت قۇقىعىن شەكتەدى. رۋلار اراسىنداعى داۋ-جانجال ول تاعايىنداعان قازىلار ارقىلى شەشىلەتىن بولدى. ارىنعازىنىڭ زاڭ شىعارۋشىلىق قىزمەتىندەگى ءبىر جاڭالىق – ول سوت ءىسىن قازاقتاردىڭ ادەتتەگى قۇقىعى بويىنشا ەمەس، شاريات ءداستۇرى بويىنشا جۇرگىزۋ، بۇل ءسوزسىز تۇردە وڭ قادام جانە قازاقتاردىڭ قۇقىقتىق قاتىناستاردىڭ دامۋىنداعى بەلگىلى ءبىر كەزەڭ بولدى”، – دەپ كورسەتەدى. 1816 جىلعى 20-25 مامىردا ور وزەنىنىڭ ماڭىندا كىشى، ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ارىنعازى ۇيىمداستىرعان حالىق كەڭەسى ءوتتى. وعان اتاقتى كوتىبار بي، ارىستان باتىر، باستاعان كىشى ءجۇزدىڭ كوپتەگەن سۇلتاندارى مەن رۋباسىلارى جانە ورتا جۇزدەن 7 مىڭعا جۋىق ادام قاتىسقان. كەزدەسۋ قورىتىندىسىندا حان ورتا ءجۇز رۋلارى مەن جاپپاس، جاعالبايلى رۋلارىنىڭ اراسىنداعى تارتىس ماسەلەلەرىن ادەتتىلىكپەن شەشكەن. مۇنى ەستىگەن پاتشا ۇكىمەتى وزدەرى تاعايىنداعان كىشى ءجۇز حانى شەرعازى ايشۋاق ۇلىنىڭ بەدەلىنە كۇمان كەلتىرە باستادى. ورىنبور گۋبەرناتورى گ.س.ۆولكونسكيي ارىنعازىمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋعا كىرىستى. حاننىڭ ەل ىشىندەگى بىرىكتىرۋ ساياساتى مەن ورىس ۇكىمەتىنىڭ وعان دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتۋى تاعى دا حيۋاداعى مۇحاممەد ءراحيمنىڭ قازاقتارعا قارسى شابۋىلىنا اكەلدى. 1816 جىلى قاراشا ايىندا ءسۇيىن بي باستاعان حيۋالىقتار 10 مىڭ قولمەن 11 كۇن بويى جانكەنت قالاسىن، ونىڭ ماڭىنداعى 100 قازاق اۋىلىن اياۋسىز تونادى. جورىق كەزىندە قازاقتار 2 مىڭ ادامىنان ايىرىلدى. وڭتۇستىكتە قالىپتاسقان ساياسي جاعدايدان شىعۋدىڭ بىردەن-بىر جولى كىشى جۇزدەگى شەرعازى حان، قاراتاي سۇلتانمەن ءوزارا بىرلەسۋ قاجەتتىگىن تۇسىنگەن ارىنعازى ورىس اكىمشىلىگى ۇيىمداستىرعان 1817 جىلعى 29 تامىزداعى ورىنبور ساۋدا ۇيىندەگى كەزدەسۋدى قابىل الدى. قازاقتار اراسىنداعى بەلگىلى ءۇش تۇلعانىڭ كەزدەسۋى ناتيجەسىندە حيۋا، بۇحارا باعىتىنداعى ماسەلەلەر شەشىلگەندەي كورىندى. بۇحارا جاعىنا ارىنعازى، حيۋا باعىتىنا قاراتاي جاۋاپكەرشىلىگى كەلىسىلدى. رەسەي باعىتىن انىقتاعان ارىنعازى حيۋامەن دە قاتىناستى رەتتەۋگە ۇمتىلدى. 1817 جىلى قاراشا ايىنىڭ اياعىندا ول ۇرگەنىش قالاسىنا حيۋا حانىمەن كەزدەسۋگە اعاسى شەرعازى قايىپۇلىن جىبەردى. وسى ساپاردا تۇتقىندار الماسىلدى. ءبىراق، حيۋا حانى ارىنعازىنىڭ كىشى جۇزدە عانا ەمەس، رەسەي ساياساتكەرلەرى الدىندا دا زور بەدەلگە يە بولىپ، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ماسەلەلەرىمەن دەربەس شۇعىلدانا باستاۋىنان سەكەم الىپ، قايتكەندە دە ونى ءوزىنىڭ قۇلاق-كەستى ق ۇلى ەتۋگە تىرىستى. سول كۇننەن باستاپ حيۋا حانى سىرداريا قازاقتارىنىڭ حانى دەگەن اتاققا ءوزى تاڭداعان سۇلتانداردى كوتەرە باستادى. ەلشىلىك ساپارىنان سوڭ شەرعازى قايىپ ۇلى دا حيۋا تاعايىنداعان سىر بويى قازاقتارىنىڭ حانى بولىپ شىعا كەلدى. 1818 جىلى قازان ايىندا ارىنعازى حيۋاعا تاعى دا ءوز ءىنىسى اردۋ سۇلتان باستاعان قازاق ەلشىلىگىن اتتاندىردى. مۇحام­مەد راحيم ەش كەلىسپەستەن بىردەن اردۋ سۇلتاندى تۇتقىنعا الدى. مۇنى ەستىگەن ارىنعازى ورىنبور اكىمشىلىگىنەن قولداۋ سۇرادى. كوپ ۇزاماي پ.ك.ەسسەن حيۋاعا باشقۇرت ستارشىنى ابۋباكىروۆتى جىبەردى. ورىنبور گۋبەرناتورىنا مۇحاممەد راحيمنەن قايتارىلعان جاۋاپ حاتتان ونىڭ ارىنعازىنى “قازاقتاردان شىققان قاراقشى جانە بۇلىكشى” دەپ سيپاتتاپ، “ول كەرۋەندەردى تونادى” جانە “مۇسىلمان دىنىنە ادال ادامداردى جازالادى” دەگەن كىنا تاعىلعانى بەلگىلى بولدى. حيۋا ەندى ارىنعازىنىڭ ۇستىنەن ورىس اكىمشىلىگىنە ارىز ايتىپ، قايتكەندە دە ونى وزىنە باس ءيدىرۋدى كوزدەدى. مۇنداي ساياساتپەن رەسەي ساياساتكەرلەرى دە ابدەن ۋلانعان-دى. ءسويتىپ، ارىنعازى ءۇشىن سولتۇستىكتەگى ايۋ مەن وڭتۇستىكتەگى ءىلبىستىڭ تالاسى باستالدى. حيۋا حانىنا قارسى ارىنعازىنىڭ ساياساتىن پايدالانۋدى كوزدەگەن پ.ك.ەسسەن 1818 جىلى كىشى ءجۇز حانى شەرعازىنى حان كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىنە تاعايىندادى. ارىنعازىنىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندە ۇلكەن تاريحي وقيعالار باستالدى. ءبىرىن­شىدەن، پاتشا ۇكىمەتى سوناۋ ءابىلقايىر زامانىنان بەرى باتىر حان ۇرپاقتارىن مۇنداي ۇلكەن قىزمەتكە تاعايىنداپ كورگەن ەمەس ەدى. ەكىنشىدەن، ارىنعازى كىشى ءجۇزدىڭ تولىقتاي حاندىعىنا قولىن سوزىپ، وعان ورتا ءجۇزدىڭ بەدەلدى باسشىلارىن ءوز ساياساتىنا جاقىنداتۋعا مۇمكىندىك الدى. ۇشىنشىدەن، ۇنەمى حيۋا باسقىنشىلىعىنا ۇشىراپ وتىرعان سىر بويى قازاقتارىن قايتادان كىشى ءجۇز حاندىعىنا قوسىپ، كۇش بىرىكتىرۋ ارەكەتتەرى جانداندى. تورتىنشىدەن، سوڭعى جىلدارى ابدەن شايقالا باستاعان حاندىق باسقارۋدى كۇشەيتۋگە، وزگە رۋباسىلارىن ءبىر ورتاق باسشىلىققا جيناۋ ويى جۇزەگە اسا باستادى. 1819 جىلى شىلدە ايىندا ارىنعازىنىڭ ەل اراسىنداعى بەدەلى مەن باسقارۋشىلىق قابىلەتىنىڭ قانشالىقتى ەكەندىگى ايقىندالدى. كىشى ءجۇز قازاقتارى، سونىڭ ىشىندە ءالىم ۇلدارىنان – شەكتى، ءتورتقارا، شومەكەي، قاراكەسەك رۋلارى، 12 اتا بايۇلىنان – شەركەش، اداي، بەرىش، بايباقتى، تاز، تانا، الاشا، ماسقار، قىزىلقۇرت، ىسىق، جاپ­پاس رۋلارى، جەتىرۋ بىرلەستىگىنەن – تابىن، تاما، كەتە، كەردەرى رۋلارى، ورتا جۇزدەن — قىپشاق، ارعىن، ۇلى جۇزدەن – ءۇيسىن رۋلارىنىڭ وكىلدەرى – بارلىعى 380 ەل يگىلەرى ورىس اكىمشىلىگىنە ارىنعازىنى كىشى ءجۇز حاندىعىنا ۇسىندى. پ.ك.ەسسەن سۇلتاننىڭ اتا-تەگىن تۇگەل تارقاتىپ، پاتشا ۇكىمەتىنە، ونىڭ اتاسى قايىپتىڭ بۇحارا مەن ۇرگەنىشتى باسقارعاندىعىن، قىتايمەن وداقتاسقانىن، سۇلتاننىڭ قازىرگى باۋىرى ءۋالي حاننىڭ ورتا ءجۇزدى، بيلەيتىندىگىن العا تارتىپ، قولداۋ قاجەت دەپ تاپتى. ارىنعازىنىڭ مۇنداي كۇش الۋىنا، ارينە، الدىمەن حيۋا حانى قارسى بولدى. ول شەرعازى حاندى سۇلتانعا قارسى ايداپ سالدى. 1819 جىلى قىركۇيەك ايىندا حيۋا حانىنىڭ سىر بويىنا شابۋىلعا دايىندالىپ جاتقاندىعى انىقتالدى. ونىڭ الدىن-الۋ ءۇشىن ارىنعازى 14 قىركۇيەكتە ورىنبور گۋبەرناتورىنا حابارلاپ، اسكەري كومەك سۇرادى. گۋبەرناتور “سىرداريادان ءارى وتۋگە بولمايدى، وعان ءوز كەلىسى­ءمىمدى بەرە المايمىن” دەپ ورىس اسكەرىنىڭ كومەككە كەلمەيتىندىگىن، ءتىپتى قارۋ-جاراق بەرمەيتىندىگىن دە سەزدىردى. مۇنى بىلگەن ارىنعازى بۇحارا حانىمەن كەلىسىپ، ورتا ءجۇز سۇلتانى جۇما قۇدايمەڭدىۇلىنا، مۇسا باتىرعا، ستارشىن ەسمۇرات بالتاۇلىنا حابار سالدى. ناتيجەسىندە 1819 جىلى 9 قىركۇيەكتە كىشى، ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ كەڭەسى ءوتىپ، ۇرگەنىشكە قارسى اتتانۋعا شەشىم قابىلداندى. ءبىراق بۇحارادان كەلەتىن اسكەردەن حابار بولمادى. ونىڭ سەبەبىن زەرتتەۋشى ا.ف.ريازانوۆ قاراقالپاقتاردىڭ جاڭاداريا وزەنىندەگى بوگەتتى اشىپ جىبەرۋىنەن ىزدەدى. قازاق قولدارى جاۋعا قارسى جالعىز قالدى. وسىنى پايدالانعان مۇحاممەد راحيم 12 مىڭ جاساقپەن 1820 جىلى 25 اقپاندا سىر بويىنا تاعى دا سوققى بەردى. حيۋاعا 802 قىز-كەلىنشەك، 410 تۇيە، 7085 جىلقى، 1138 ءىرى قارا، 45675 قوي اكەتىلدى. شايقاستا ارىنعازى حاننىڭ اناسى، باۋىرى نۇرىم سۇلتان، ونىڭ ايەلى، ۇلى، 33 تۋعان-تۋىسقانى تۇتقىنعا تۇسكەن. قاندى وقيعانىڭ ەڭ قاسىرەتتى جەرى – حيۋا اسكەرىنە ارىنعازىنىڭ نەمەرە اعاسى شەرعازى قايىپ ۇلىنىڭ بالاسى جاقاش سۇلتاننىڭ جول باستاۋى ەدى. ورىنبوردىڭ وزىنە كومەك بەرۋ ماسەلەسىن شەشە المايتىندىعىن تۇسىنگەن ارىنعازى پاتشامەن ارنايى كەزدەسۋگە بەل بۋىپ، ونىڭ جولدارىن ىزدەستىرە باستادى. ورىس تىڭشىلارىنىڭ 1820 جىلعى اقپارىنا سەنسەك، كىشى جۇزدەگى 100 مىڭ اۋىل ارىنعازىعا، 4 مىڭ اۋىل شەرعازى حانعا باعىنعان ەكەن. ەل ىشىندەگى ەڭ بەدەلدى دەگەن ادامدار ءتىزىمى ارىنعازى سۇلتان، تەمىر ەرالى ۇلى، قاراتاي نۇرالى ۇلى دەلىنىپ، ارىنعازىنىڭ تۇراقتى مەكەنى رەتىندە 1820 جىلدىڭ كۇزىندە ەلەك وزەنى كورسەتىلگەن. سونىمەن، 1820 جىلى شىلدە ايىندا 1819 جىلدىڭ اياعىندا رەسەيگە كەتكەن كىشى ءجۇز حانى شەرعازى ايشۋاق ۇلى ەلگە ورالدى. ونىڭ ۋفادا، سانكت-پەتەربۋرگتە ورىس ساياساتكەرلەرىمەن كەزدەسۋلەرى حيۋا باعىتىنداعى ارىنعازىنىڭ ىس-ارەكەتتەرىن جوققا شىعاردى. ارىنعازى ەندىگى جاعدايدا رەسەي مەن حيۋا اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا كەسىرىن تيگىزۋشى بولىپ شىعا كەلدى. مىنە، سوندىقتان دا رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى وزدەرىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ءبىرقالىپتى ءجۇرىپ، ونى قازاق دالاسىندا ىس-جۇزىنە اسىرۋشى شەرعازى حاننىڭ جوسپارىن قولداپ، ارىنعازى سانكت-پەتەربۋرگكە جەدەل تۇردە كەزدەسۋگە شاقىرىلدى. بۇل شەشىم 1821 جىلعى 6 مامىرداعى ازيا دەپارتامەنتىندەگى ءماجىلىس قورىتىندىسىمەن زاڭداستىرىلدى. وڭتۇستىكتەگى ەلىنىڭ اماناتىن، قازاق بىرلىگىن ارقالاعان ارىنعازى رەسەي استاناسىنا بارۋ تاۋەكەلىنە بەل بۋدى. ءسويتىپ، ول جانىنا بەدەلدى، وزىنە سەنىمدى ادامدار: مۇرات جادىگەرۇلىن، ەلجان ءابىلعازىۇلىن، يسمايىل دانيارۇلىن، قوجا شۇكىرالى المۇحامەدۇلىن، قاراجىگىت مولدا بەكتاۋۇلىن، اتاقتى سىرىم باتىردىڭ ۇلى ءجۇسىپتى، قازىم سارىشوقايۇلىن، ساناماس سات ۇلى مەن ساناماس سەردالىۇلىن، بارماق بوپاشۇلىن ەرتىپ، الدىمەن ورىنبورعا كەلىپ، سول جىلعى 9 شىلدەدە سانكت-پەتەربۋرگكە اتتاندى. عالىم ن.ا.حالفين وسى ساتتەگى ورىس ۇكىمەتىنىڭ الدىن-الا شەشىپ قويعانىنداي، “مۇحاممەد ءراحيمنىڭ ورىس ساۋداسىنىڭ دامۋىنا كەلتىرىپ وتىرعان زيانىنا جانە قازاقتارعا دەگەن شاپقىنشىلىق ساياساتىنا كوز جۇما قاراپ، ورىس ساۋداسىنىڭ تابىس كوزىنىڭ كىلت تومەندەۋ سەبەبىنە كىنالى جان ىزدەلدى. ول ارىنعازى ءابىلعازى ۇلى دەپ تابىلدى” دەگەن جولدارمەن انىقتادى. رەسەي پاتشاسى ءى الەكساندرعا ارىنعازى جونىندەگى تولىق اقپاراتتى جەتكىزگەن سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ك.ۆ.نەسسەلرودە ەدى. ول بيلەۋشىگە 1820 جىلعى بۇحارا باعىتىنداعى ورىس ەلشىلىگىنىڭ باسشىسى ا.ف.نەگري مەن ونىڭ قاراۋىنداعى اسكەري باس شتاب كاپيتانى ە.ك.مەيەندورفتىڭ كىشى ءجۇزدىڭ وڭتۇستىگىندەگى حيۋا ساياساتىنا ارىنعازىنى كىنالاعان حاتتاردى بەردى. ازيا كوميتەتى ك.نەسسەلرودە اكىمشىلىگى شىعارعان قورىتىندى بويىنشا 1822 جىلى 24 اقپاندا ۆ.پ.كوچۋبەي، گ.س.ۆولكونسكيي، م.م.سپەرانسكييدىڭ قاتىسۋىمەن ارىنعازىنى كالۋگا قالاسىنا جەر اۋدارۋعا شەشىم شىعارىپ، الدىمەن ونى سانكت-پەتەربۋرگتە ۇستاي تۇرۋ قاجەت دەپ شەشتى. كوپ كەشىكپەي حانعا ەرىپ كەلگەن ەلشىلەردەن م.جادىگەر ۇلى، ي.دانيار ۇلى، س.سات ۇلى، ق.مۇسىلمانبي ۇلى ەلگە قايتارىلدى. جاعدايدىڭ اۋىرلاعانىن سەزگەن ارىنعازى دوستارىنىڭ ءبارىنىڭ دە وتباسى وشاق قاسىنا امان جەتۋىنە بەيىل ەدى. سوندىقتان دا ول سانكت-پەتەربۋرگتە قالعان قانداستارىنان شۇكىر­ءالىنى، قاراجىگىتتى جانە بارماقتى قىرعا قايتارۋ ماسەلەسىن كوتەردى. قاراجىگىت بەكتاۋ ۇلى باستاعان بۇل ەكىنشى توپ ەلگە 1922 جىلعى قازان ايىندا جەتتى. كوپ ۇزاماي بۇكىل قىردا ارىنعازىنى ورىس تۇتقىنىنان بوساتۋ ءۇشىن ارەكەتتەر باستالدى. ەلەك جاعالاۋىن قازاقتارعا قايتارۋ ءۇشىن كۇرەسكەن تابىن جولامان تىلەنشى ۇلى دا “رەسەي ارىنعازىنى ەلگە قايتارماسا، ورىس شەكاراسىنا سوققى بەرەتىندىگىن جەتكىزدى”. قازاقتار بۇحارا، حيۋا باعىتىنداعى ورىس كەرۋەندەرىن توقتاتۋعا كوشتى. وڭتۇستىك قازاقتارى ماسەلەنى رەتتەۋگە كەلگەن شەرعازى حاننىڭ ەلشىلىگىن حيۋا باعىتىنا وتكىزبەي قويدى. 1822 جىلى جەلتوقسان ايىندا جاعالبايلى رۋىنىڭ قازاقتارى بارماق بوپاش ۇلىنىڭ باستاۋىمەن ەكى سويلەگەن شەرعازى حاننان كەك الۋ ماقساتىندا ونىڭ ۇلى ەسقازىنى ءولتىردى. ال تابىن، كەتە رۋلارى بولسا ارىنعازى مەن ءجۇسىپ سىرىمۇلىن ەلگە قايتارۋدى تالاپ ەتكەن حاتتارىن پ.ك.ەسسەنگە جەتكىزدى. 1822 جىلى 29 جەلتوقساندا بۇحارا كوپەستەرى ك.ۆ.نەس­سەلرودەگە “1820-1822 جىلداردا بۇحاراعا 4 مىڭ تۇيەلىك تاۋار جىبەرگەنىمىزبەن جەتپەدى، ونىڭ نەگىزگى سەبەبى، ەلدە ءتارتىپ ورناتاتىن ارىنعازىنىڭ جوقتىعى” دەپ حابارلادى. وزبەك ساۋداگەرلەرى 1823 جىلعى ناۋرىز ايىندا وسى ماسەلەنى ەكىنشى رەت قايتا كوتەردى. رەسەي تاريحشىسى ۆ.گ.سەمەنوۆ: “ورىس ۇكىمەتىنىڭ دۇرىس ويلانباستان جاساعان قيمىلىنىڭ سالدارىنان ارىنعازىنىڭ ۇستالۋى تۋرالى حابار قازاق دالاسىنا جەتكەن كەزدە، ەلدە تىنىشتىق بۇزىلدى”،– دەپ اشىق جازدى. اسىل ازاماتى ەلگە قايتارۋعا كىشى ءجۇزدىڭ دە، ورتا ءجۇزدىڭ دە بەلدى ادامدارى وتە قاتتى ارالاستى. سوعان قاراماستان ارىنعازى، باۋىرى ەلجان سۇلتان، ءجۇسىپ سىرىم­ۇلى 1823 جىلعى 14 مامىردا كالۋگاعا جەر اۋدارىلدى. ونىڭ ءوزى قاتاڭ قۇپيا جاعدايدا جۇزەگە استى. ويتكەنى 1823 جىلعى 3 قىركۇيەكتەگى جولامان تىلەنشى ۇلىنىڭ، اساۋ باراق ۇلىنىڭ، جانالى يكباي ۇلىنىڭ، كوتىباس تولەباي ۇلىنىڭ پ.ك.ەسسەنگە جازعان حاتىندا ارىنعازىنىڭ ءقازىر قاي جەردە ەكەندىگى سۇرالعان. كەپىل يەلەرىن ۇرلاپ اكەتۋدەن قورىققان پ.ك.ەسسەن حاندى سانكت-پەتەربۋرگتە دەپ الداۋسىراتىپ جاۋاپ بەرگەن. 1826 جىلى 8 قىركۇيەكتە ازيا دەپارتامەنتى ارىنعازىنى قىرعا قايتارۋ ماسەلەسىن تالقىلاپ، سول كەزدەگى پارسى-تۇرىك ەلىندەگى جاعداي قالىپقا كەلگەنشە، كەيىنگە قالدىرۋ قاجەت دەپ شەشتى. ءبىراق ونى كالۋگادان ماسكەۋگە كوشىرۋگە كەلىسكەندەي بولدى. وكىنىشكە قاراي، موسكۆادا حيۋا مەن بۇحارا كوپەستەرىنەن باسقا قازاقتاردىڭ دا جۇرەتىندىگىن ەسكەرگەن ازيا دەپارتامەنتى 1828 جىلى 20 اقپاندا حاندى وندا كوشىرۋ ءقاۋىپتى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. دەپارتامەنت جۋرنالىندا: “كىشى ءجۇزدى باسقارۋ جونىندەگى قازىرگى ەنگىزىلىپ جاتقان شارالار (حاندىقتى جويۋ – ءا.م.، ۇ.ت.) تولىق جۇزەگە اسپايىنشا، ارىنعازىنى كالۋگادا ۇستاعان ءتيىمدى. سەبەبى، ول مۇندا كەلسە، جەرگىلىكتى تاتارلار ارقىلى كىشى جۇزدەگى ءوز جاقتاستارىمەن بايلانىسقا شىعادى”،– دەپ جازىلعان. 1829 جىلى 19 اقپاندا ارىنعازىنىڭ سەنىمدى سەرىگى ءجۇسىپ سىرىم ۇلى ەلگە قايتۋعا رۇقسات الدى. سودان باستاپ حاننىڭ جانىندا تەك قانا ەلجان ءابىلعازى ۇلى عانا قالدى. سول جىلدارى قىرداعى (نۇرالى حاننىڭ نەمەرەسى جاقسى حانىم قايتادان ارىنعازى جانىنا بارۋعا رۇقسات سۇراعان-دى. الايدا، وعان دا ناقتى جاۋاپ بەرىلمەي، ەسىل ەر ەلدەن شەتتەتىلە بەردى. 1830 جىلى اقپاندا ورىنبور گۋبەرناتورى بولىپ تاعايىندالعان پ.پ.سۋحتەلەن ولكە جايىمەن تانىسقان سوڭ-اق: “ارىنعازى سۇلتاننىڭ ەلگە جىبەرىلۋى ازىرشە ءبىزدىڭ ىڭعايعا قۇرىلىپ بولماعان ورداعا كەسەلىن تيگىزەدى”، دەگەن شەشىم شىعاردى. بۇل ءسوز سۇلتاننىڭ ەلگە قايتۋ ارمانىنا ءبىرجولاتا بالتا شاپتى. ارىنعازىنىڭ 1831 جىلى قاراشا ايىندا ورىس پاتشاسى ءى نيكولايعا، جەلتوقسان ايىندا ك.ك.رودوفينيكينگە جازعان حاتتارىندا: “ەلىمە قايتارىڭىز، ەڭ بولماعاندا، ماسكەۋگە كوشىرىڭىز”، دەگەن وتىنىشتەرى ءتىپتى نازارعا الىنبادى. سوڭعى جىلداردا حاننىڭ جانىندا ەلجانمەن بىرگە ونىمەن 1829 جىلى قوسىلعان تاتار قىزى ءمادينا حاسانوۆا عانا قالدى. ءمادينا 1833 جىلعى مامىر ايىنداعى ازيا دەپارتامەنتىنە جازعان حاتىندا ارىنعازىنىڭ ەلگە دەگەن ساعىنىشتان اۋرۋ بولعاندىعىن حابارلادى. وسى ايەلدىڭ قاجىرلى تالپىنىسىمەن ورىس اكىمشىلىگى 1833 جىلى 21 تامىزدا كەپىل يەلەرىن ماسكەۋگە كوشۋگە بۇيرىق شىعاردى. ءبىراق ارادا 2 كۇن وتكەننەن كەيىن ارىنعازى دۇنيە سالدى. ونى جەرلەۋ ءۇشىن ماسكەۋدەن ارنايى مولدا شاقىرىلىپ، 28 تامىزدا دەنەسى كالۋگا جەرىنە بەرىلدى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتىنىڭ سۇيەگى يمپەريالىق پيعىلمەن ۋلانعان ساياساتتىڭ قۇربانى بولىپ، وتانىنان تىسقارى جەردە ماڭگىلىككە قالدى. 1835 جىلى 25 ناۋرىزدا ورىنبورعا تاعايىندالعان جاڭا گۋبەرناتور ۆ.ا.پەروۆسكييگە جاقسى حانىم: “مەن 14 جىل بويىنا ارىنعازىمەن كەزدەسە المادىم. ەندى ەگەر زاڭعا قايشى بولماسا، ونىڭ سۇيەگىن ەلگە اكەلىپ جەرلەپ، پارىزىمىزدى ورىنداپ، ءوزىمىزدى اقتاساق” دەپ حات جولدادى. گۋبەرناتور ورىس زاڭدارىندا ءبىر جەرلەنگەن ادامنىڭ ارۋاعىن مازالامايدى دەگەن سىلتاۋمەن وعان رۇقسات بەرمەدى. كەزىندە ءابىلقايىر ۇرپاقتارى دا ۋفادا قالعان نۇرالى حاندى قايتا قازاق جەرىنە جەرلەۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن-دى. مۇنىڭ ارتىندا قاي ۋاقىتتا دا ورىس ۇكىمەتىنىڭ بولاشاق ۇرپاقتى وزىنە ماجبۇرلەۋ ساياساتى جاتقاندىعى بۇگىندە انىق. ارىنعازى شەت جەردە قالسا دا، ونىڭ وتباسىن ۇستاپ قالعان جاقسى حانىم ۇلتۋعان، توپىق، ءمادينا اتتى ايەلدەرى مەن ۇلدارى مۇحاممەدقازى، ايتمۇحاممەد، قىزى فاتيماعا قورعان بولا ءبىلدى. ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسى 1847 جىلى 22 قاڭتاردا كالۋگادا ارىنعازىدان قالعان دۇنيە-مۇلىكتى ءبولۋدى ۇيىمداستىردى. وعان ءوز وتباسى اتىنان جاقسى حانىم ايتمۇحاممەد پەن فاتيمانى جىبەردى. “ورنىندا بار – وڭالار” دەگەن. قانداي زامان، قانداي جاعداي بولماسىن، ەسىل ەردەن قالعان تۇياقتار باباسىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەدى. ءبىر ۇرپاعى كەشەگى كەڭەستىك زاماندا ادال ەڭبەك ەتىپ، وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا كوزگە ءتۇستى. بۇگىندە سۇلتاننىڭ شوپشەكتەرى ۇرپاقتارى اقتوبە وبلىسىندا تۇرادى. قورىتا كەلگەندە، ارىنعازى حان تاعدىرى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋىمىزبەن قايتادان ورتامىزعا ورالدى. ەندىگى ماقسات – ونىڭ تاريحى ارقىلى ۇلى بابالارىمىزدىڭ داڭقتى جولدارىن ۇرپاققا ۇلگى ەتۋ.

ابىلسەيىت مۇحتار، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ۇلجان احمەتوۆا، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.