لەكسيا جوسپارى. 1. كاسىپورىن دامۋىنداعى قاقتىعىستار. 2. انتيكريزيستىك باسقارۋداعى داۋ-جانجال سەبەپتەرى جانە ولاردىڭ ءرولى. 3. تارتىستاردى انتيكريزيستىك باسقارۋ.

1. كاسىپورىن دامۋىنداعى قاقتىعىستار. ۇيىمنىڭ جۇمىستىق ورتادا ءومىر ءسۇرۋى، قيمىلدىلىعىمەن، ءبىرقالىپتى ەمەستىلىگىمەن جانە بولجامسىزدىعىمەن سيپاتتالادى. سول سەبەپتەن، ۇيىمنىڭ ءومىر ءسۇرۋ جانە دامۋىنىڭ ەڭ باستى شارتى ول – قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلۋ جانە سول ورتاداعى وزگەرىستەرگە قالىپتاسۋى بولىپ سانالادى. ۇيىم نەعۇرلىم كۇردەلىرەك جانە سىرتقى ورتا نەعۇرلىم جىلدامدىراق بولسا، سول سەبەپتى قارىم – قاتىناسى مەن تاۋەلدىلىگى كۇردەلىرەك جانە باسقارۋى قيمىلدى جانە يكەمدى بولۋى ءتيىس. انتيكريزيستىك باسقارۋدىڭ وسىنداي شارتتاردا قالىپتاسۋى مەنەدجەردىڭ ۇيىمدىق پروسەستەردى قاجەتتى تۇراقتىلىقپەن قامتاماسىز ەتۋى ەلەۋلى ورىن الادى. كەز – كەلگەن ۇيىمنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن دامۋىندا قاراما – قايشىلىقتاردىڭ تۋىنداۋى مەن ولاردى شەشۋىمەن جانە قانداي دا ءبىر ىشكى جانە سىرتقى كۇرەستەرىمەن سيپاتتالىنادى. كەيبىر كەزدە قاراما – قايشىلىقتار سونشالىقتى وتكىر، قاراما- قارسى باعىتتارىندا، ماقساتتارىندا قىزىعۋشىلىق جانە ەكى نەمەسە ودان دا كوپ ادامداردىڭ كوز - قاراستارىندا قاقتىعىس سوقتىعىسىنا اكەلۋى مۇمكىن. بۇنداي جاعدايلاردا، قاقتىعىس – قارسى كۇرەس، قورعانۋشىلىق بولىپ سيپاتتالادى نەمەسە سونداي بەينەدە بولادى. سوندىقتان دا، مۇنداي جاعدايلاردى دەر كەزىندە توقتاتۋ جانە مۇمكىندىگىنشە الىستاتۋ قاجەت، سەبەبى مۇنداي جاعداي كاسىپورىن تۇراقتىلىعى ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى. الايدا، قاقتىعىس بولۋىنىڭ باسقا دا كوز – قاراسى بار، سوعان بايلانىستى قاقتىعىستىڭ دامۋ پروسەسىنىڭ قارىم – قاتىناسى بولا الادى. بۇل كوز – قاراسقا سۇيەنەتىندەر تارتىستى ۇستاپ تۇرۋ ونىڭ دامۋىنا قاراعاندا الدەقايدا جامان جانە كۇردەلى دەپ ويلايدى، ال تارتىستىڭ ءوزى كاسىپورىن دامۋىندا ءبىرقاتار ارتىقشىلىقتارعى يە. وسىلايشا، ماماندار ۇيىمدى باسقارۋدا كەيبىر كەزدە قاقتىعىستاردىڭ تيىمدىلىگىن مويىندايدى، ياعني قاقتىعىستار بولۋى مۇمكىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قاجەتتى، سەبەبى، ءارتۇرلى كوز – قاراستاردى ەستۋگە، كوپتەگەن ماسەلەلەردى جانە ولاردى شەشۋ نۇسقالارىن، تاعى باسقانى كورۋگە كومەك بەرەدى. ماسەلەن، بىرگە ەڭبەك ەتۋدە ەمەس، ياعني باسشى مەن جۇمىسشىلار اراسىنداعى ءوز كوز – قاراستارىن ايتۋ جانە ءتيىمدى شەشىم قابىلداۋ مۇمكىندىگىندە. مۇنداي تۇجىرىمدامالاردىڭ سوقتىعىسى داۋ – جانجال بولىپ تابىلادى، ءبىراق ول قيراتۋشى ەمەس (دەسترۋكتيۆتى) كەرىسىنشە ورنىقتىرۋشى (كونسترۋكتيۆتى) بولىپ كەلەدى. داۋ – جانجالدىڭ كونسترۋكتيۆتى جانە دەسترۋكتيۆتى تۇرلەرىن ءدال انىقتاۋ قيىندىق تۋعىزادى. ول پوزيتيۆ جانە نەگاتيۆ فۋنكسيالارىن اتقارۋى مۇمكىن، سونىمەن قاتار ول تەرىس جانە وڭ جاعداي سالدارىمەن بايلانىستى، باسشىلىقتىڭ داۋ – جانجالعا قانشالىقتى زەيىن سالىپ كوڭىل بولەۋى جانە ولاردى قانشالىقتى ىسكەرلىكپەن باسقارۋىندا. 13.1 كەستەسىندە داۋ – جانجالدىڭ تەرىس سالدارى كورسەتىلگەن، ولار ۇيىم جاعدايىن الداعى كەزدە وتە كۇردەلى تۇردە اۋىرلاتۋى مۇمكىن جانە دە كەرىسىنشە داۋ – جانجالدىڭ وڭ سالدارى، ياعني كاسىپورىننىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋىنە كومەك بەرەدى. سونىمەن قاتار، ۇيىم توپتارىندا قاجەتتى قاقتىعىس دەڭگەيى بولادى، ولار الەۋمەتتىك تونۋستى ۇستاپ تۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. تارتىستار سونىمەن بىرگە، بولەك تۇلعانىڭ دامۋىنا وڭ اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن، سەبەبى ول جۇمىسشىلاردىڭ بەيىمدىلىگىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قاقتىعىستىڭ وڭ فۋنكسياسى ۇيىمداعى جاماندىقتى ەسكەرتەدى. داۋ – جانجالدىڭ كەرى اسەر ەتۋ فۋنكسياسى داۋ – جانجالدىڭ وڭ اسەر ەتۋ فۋنكسياسى ماتەريالدىق شىعىنداردىڭ قوسىمشا پايدا بولۋى جانە ولاردى جوعالتۋى: جۇمىسشىلاردى نەگىزگى جۇمىستان الاڭداتۋ، كوڭىلىن ءبولۋ ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ ازايۋى رەنجىگەندەردىڭ جۇمىستان شىعارىلۋى قارسىلىق توپتاردىڭ ۇيىمداسۋى. كوللەكتيۆتە الەۋمەتتىك – پسيحولوگيالىق كليماتتىڭ ناشارلاۋى. جۇمىسشىلار اراسىنداعى جۇمىس قاتىناستارىنىڭ ازايۋى. ۇلكەن كولەمدەگى ەموسيونالدى جانە سترەسس شىعىندارى، ياعني ولاردىڭ جۇمىس ىستەۋ قابىلەتتىلىگىن ازايتۋى. ۇيىمنىڭ جانە بولەك جۇمىسشىلاردىڭ وزگەرىستەرگە جانە دامۋعا ستيمۋلى. وپپونەنتترەدىڭ ينتەللەكتۋالدى كۇشتەرىنىڭ اكتيۆيزاسياسى. داۋ – جانجالدى، قاقتىعىستىق جاقتاردىڭ جينالىپ قالعان كەرنەۋلىكتى باسەڭدەتۋ، سونىڭ ىشىندە: جۇمىسشىلاردىڭ ايتىلعان ويلارىنىڭ نازار اۋدارىلعانىنا قاناعاتتاندىرىلۋى؛ الداعى كەزدە قىزمەتتەسۋگە بەيىمدىلىك؛ جۇمىسشىلاردىڭ مورالدىق جاعدايىنىڭ جاقسارۋى مەن جۇمىس موتيۆاسياسىنىڭ كۇشەيۋى. توپتاعى جاڭا ەرەجەلەر مەن قارىم-قاتىناستاردىڭ پايدا بولۋى جانە ولاردى تۇراقتاندىرۋ.

داۋ – جانجالداردىڭ ءبىرقاتار ءقاۋىپتى نەگاتيۆتى سالدارىنىڭ بولۋى، ونىڭ سوزىلۋى جانە وسىنداي ۇيىمداعى قارىم – قاتىناستاردىڭ پايدا بولۋى باسقا فاكتورلارمەن ۇيلەسۋىندە (ەكونوميكالىق، ساياسي جانە تاعى باسقا) كريزيستىك جاعدايعا اكەلۋى نەمەسە كريزيستىك جاعدايدى تۋعىزۋى مۇمكىن. ۇيىمدا داۋ – جانجالدىڭ بولۋى ونىڭ كريزيستىك جاعدايىن كۋالاندىرمايدى، سەبەبى داۋ – جانجالدان كەتۋ مۇمكىن ەمەس، ال كەيبىر جاعدايلاردا باسشىنىڭ دۇرىس شەشىم قابىلداۋى پايدا اكەلۋى مۇمكىن. ەگەر داۋ جانجالدار وتە ءجيى تۋىنداسا، ال ولاردى شەشۋ جولدارى كەرىسىنشە ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلسا، بۇل ۇيىمدا كۇردەلى ماسەلە بار ەكەندىگىن بىلدىرەدى، ولاردى تەز ارادا تەكسەرىپ، شەشۋ قاجەت. بولماسا ۇيىم دامۋىنان قالادى نەمەسە كريزيس جاعدايىنا كىرەدى. داۋ – جانجالدار ۇيىمنىڭ قۇلدىراۋىنا اكەلمەس ءۇشىن، باسشىلار ولارعا ءتيىستى نازارلارىن اۋدارۋى قاجەت. قاقتىعىستاردى باسقارۋ – ۇيىمداعى الەۋمەتتىك - وندىرىستىك پروسەسستەردى رەتتەۋدەگى قۇراما بولىگى. بۇل انتيكريزيستىك باسقارۋدىڭ ءبىر شارتى، ولاردى ءوندىرۋ ءۇشىن قاجەتتى بولىپ سانالادى: مەنەدجەرلەردىڭ قاقتىعىس جاعدايىنىڭ تۋىنداۋ سەبەبى؛ قاقتىعىس پروسەسىنىڭ دامۋ مەحانيزمىن ءتۇسىنۋى؛ قاقتيىعىستاردى شەشۋ ادىستەرىن پراكتيكادا قولدانا جانە باسقارا ءبىلۋ.

2.انتيكريزيستىك باسقارۋداعى داۋ-جانجال سەبەپتەرى جانە ولاردىڭ ءرولى. قاقتىعىس تەندەنسيالارىن ءتۇسىنۋ جانە مويىنداۋ مەنەدجەردەن ولاردىڭ تۋىنداۋىن جانە تۋىنداۋ سەبەبىن ءتۇسىنۋدى تالاپ ەتەدى. قاقتىعىستار ەڭبەك پروسەسسى اياسىندا تۋىنداۋى مۇمكىن، مىسالعا، ۇيىمداعى جۇمىستىڭ ناشار بولۋى جانە ۇيىم باسقارۋىنىڭ اياقتالماعاندىعىن، ۇيىمنىڭ الەۋمەتتىك قارىم – قاتىناستارىنىڭ جامان بولۋى نەمەسە ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى. قاقتىعىس سەبەپتەرىن جاقىنىراق قاراستىرايىق. 1. ەڭبەك پروسەسىنەن تۋىنداعان داۋ – جانجال سەبەپتەرى. جۇمىس بارىسى جۇمىسشىلاردىڭ قارىم – قاتىناسىن كوزدەيدى، ياعني بيلىككە جانە قول استىندا، ەڭبەكتىك قارىم-قاتىناستا بولۋ. بارلىق وسى پروسەسستەر ۇيىم جانە ونىڭ ورىندالۋى كوز-قاراسىنان كۇردەلى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. الدىن الا ولاردىڭ اراسىندا قاتىساتىن سۋبەكتىلەردىڭ قاراما – قايشىلىقتارى ورىن الادى، ياعني جۇمىسشىلار، جۇمىس گرۋپپالارىن جانە ۇيىمنىڭ بولىمشەلەرى. داۋ – جانجالدار مىناداي جاعدايلاردا تۋىندايدى: ماقساتتاردى العا قويۋ جانە ولاردى شەشۋ؛ جۇمىس ارىسىنداعى جۇمىستار مەن شارتتاردى ورنالاستىرۋ مەن ورىنداۋ؛ رەسۋرستاردى ورنالاستىرۋ؛ كوممۋنيكاسيالاردى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتتارعا جەتۋ مەن ولاردىڭ ارتۇرلىلىگى قاراما-قايشىلىقتار، كەلىسپەۋشىلىكتەر جانە تارتىس تۋعىزۋى مۇمكىن، سەبەبى جۇمىسشىلار ماقساتقا جەتۋ جولىنداعى كوز – قاراستارى مەن تيىمدىلىكتەرى ءار ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن. مىسالى، شەشىمدەردىڭ قايسىسى ءتيىمدى ەكەندىگىندەگى ءار ءتۇرلى كورىنىستە بولۋى مۇمكىن، كەيدە ول وي-پىكىر قاقتىعىستارىنا اكەلۋى مۇمكىن. قىزمەتتىك شارا مەن شارتتاردى ورنالاستىرۋ پروسەسسىندە قاقتىعىستاردىڭ تۋىنداۋى مىنالارعا بايلانىستى بولادى: شارتتاردىڭ تاۋەلدىلىگى: ءبىر جۇمىسشى نەمەسە ءبىر تولىق توپ باسقالاردىڭ شارالاردى ورىنداۋىندا تاۋەلدى بولادى – مىسال ءۇشىن، كونۆەيەردە جانە باسقا دا ءوندىرىس پروسەسستەرىندەگى جۇمىستا، ونداي جەرلەردە كوپتەگەن جۇمىسشىلاردىڭ ءىس-قيمىل ارەكەتتەرى. ماسەلەلەردى الماستىرۋ، ياعني ولاردىڭ شەشىلۋى تىگىنەن كولدەنەڭ دەڭگەيدەگى قارىم-قاتىناستاردىڭ جىلجۋىنا. مىسالى، جۇمىسشىلاردى قاجەتتى قۇرالدارمەن قامتاماسىز ەتۋدە جەتكىزۋشىلەرمەن نەمەسە قاتارلىق جۇمىسشىلار اراسىندا قاقتىعىسقا اكەلەدى، بۇل ماسەلەلەردى شەشۋ ءبولىم باسشىلارىنىڭ شارتى. «باسشىلىق جانە قول استىنداعى جۇمىسشىلار» سيستەماسىنداعى فۋنكسيالاردىڭ ورىندالماۋىنداعى مىندەتتەرى. داۋ – جانجالداردىڭ ەڭ تارالعان سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – رەسۋرستاردى بولۋدەگى قاجەتتىلىكتەر، كوپ جاعدايدا ولار شەكتەۋلى بولادى. 2. ۇيىمنىڭ ناشار جۇمىسىنان تۋىنداعان تارتىستاردىڭ سەبەپتەرى. بۇل توپتىڭ سەبەپتەرىنە جاتقىزۋعا بولادى: ادامداردى باسقارۋداعى ءبىرتۇتاستىق ءپرينسيپىنىڭ بۇزىلۋى؛ جۇمىستاعى تەحنولوگيالىق جانە پروسەدۋرالىق بەلگىسىزدىك؛ جۇمىستىڭ دۇرىس بولىنبەۋى، ياعني باسقارۋ، قۇقىق، جاۋاپكەرشىلىك جانە تاعى باسقا. انتيكريزيستىك باسقارۋدا قاقتىعىستاردىڭ سەبەپتەرى ۇيىمنىڭ جۇمىسىنىڭ جامان بولۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن ەسكەرۋ قاجەت. 3. ۇجىمنىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ورناعان قاقتىعىستار سەبەبى. بۇل توپ سەبەپتەرىنە جاتادى: جۇمىسشىلاردىڭ ءستيلى جانە مانەراسىنىڭ ارتۇرلىلىگى؛ ەموسيا جانە سەزىمدەردىڭ ارتۇرلىلىگى؛ جۇمىسشىلاردىڭ جەكە باسىنىڭ نەگاتيۆى: باسقا ادامداردىڭ قاجەتتىلىگىنە نازار اۋدارماۋشىلىق، قاتالدىلىق جانە تاعى باسقا 13.2 كەستەسىندە تارتىستاردىڭ تۋىنداۋ سەبەپتەرى جانە ولاردى جويۋداعى نەمەسە ازايتۋداعى جالپى ۇسىنىس بەرىلگەن.

№ سەبەپتەر وبەكتيۆتى بولۋىنىڭ مىنەزدەمەسى انتيكريزيستىك باسقارۋداعى مەنەدجەردىڭ ارەكەتى 1 ەڭبەك پروسەسسى بارىسىندا تۋىنداعان كوپ جاعدايلاردا ءسوزسىز جۇمىسشىلارعا اقپاراتتى جەدەل جەتكىزۋ، قاتاڭ باقىلاۋ 2 ۇيىمنىڭ ناشار جۇمىسىنان تۋىنداۋى بولماۋى ءتيىس ۇيىمنىڭ ەڭبەك جانە باسقارۋىن جەتىلدىرۋ 3 ۇيىمنىڭ ناشار الەۋمەتتىك قارىم – قاتىناسىنان تۋىنداعان باسشىنىڭ ماسەلەگە زەيىنسىز قاراۋى شارتتى تۇردە ۇيىم مادەنيەتىن قۇرۋ، جۇمىسشىلار اراسىندا ۇيىمداستىرۋشىلىق پەن الەۋمەتتىك قاتىناس 4 جەكە باس مىنەزى ومىردە بولادى، ءبىراق ولاردى توقتاتۋعا بولادى ۇجىمداعى قاتىناستار نورماسىن قۇرۋ

3.تارتىستاردى انتيكريزيستىك باسقارۋ. جۇمىس سيتۋاسيالارىندا قاقتىعىستاردىڭ تەورياسى مەن پراكتيكادا 2 ستراتەگياسى بەلگىلى: 1. قاقتىعىستاردىن الدىن الۋ؛ 2. قاقتىعىستاردى شەشۋ قاقتىعىستاردى باسقارۋدا كەلەسىلەر جاتادى: 1.«قاقتىعىستاردان قاشۋ»، بۇل ادامنىڭ داۋ-جانجالدان الىس بولۋى، ياعني سترەسسكە ۇشىراماۋ ءۇشىن. 2.قارسى كۇرەس، كونكۋرەنسيا – بۇل ءوز كوز-قاراسىندى قانداي دا بولسىن باعامەن قابىلداۋ باسقا قاتىسۋشىلاردىڭ پىكىرىن سىنعا الماۋ 3.داۋ-جانجالدى ازايتۋ، بۇل جاعدايدا باسشى قاقتىعىستى ەسكەرمەيدى، ۇجىمداعى جاقسى قارىم-قاتىناستى قولداۋعا تىرىسادى. ول قاقتىعىستارعا قارسى تۇرۋعا كەلەسى ەسكەرتپەلەرمەن شاقىرادى: «ءبىز بارلىعىمىز ءبىر توپپىز»، «بۇل ۇلكەن ماسەلە ەمەس» جانە تاعى باسقا. 4.قاقتىعىستى كەلىسىم ارقىلى شەشۋ، بۇل شەشىم قابىلداۋشى ءار جاققا ۇتىمدى بولادى. كەلىسىمگە (كومپروميسسكە) قابىلەتتىلىك - بۇل وتە قۇندى قاسيەت، قاقتىعىستىڭ تەز شەشىلۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىراق، كەلىسىمدىك وتە تەز جانە جاي شىقسا، بۇل قابىلدانىپ وتىرعان شەشىم ساپاسىنا اسەر ەتەدى جانە اريفمەتيكالىق مىندەت نەمەسە ەسەپ بولىپ شەشىلەدى: ءبىر زاتتى بىردەي ءبولۋ، «ادىلەتتىلىكپەن». 5.داۋ – جانجال سەبەپتەرىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاقتىعىستى ەڭبەكتەستىكپەن شەشۋ، ياعني كوز – قاراستاعى ەرەكشەلىكتەر مەن وزگەشەلىكتەردى مويىنداۋ جانە وزگە دە كوز – قاراستارمەن تانىسۋعا دايىندىلىق، بارلىق جاقتارعا ءتيىمدى شەشىم قابىلداۋ. قاقتىعىستاردى شەشۋ ءۇشىن – كەز كەلگەن ادىستەردى قولدانۋعا بولادى. باسشى مەن وزگە جۇمىسشىلار توبىنىڭ ناقتى جاعدايعا تاۋەلدى بولۋ كەرەك، اشىپ ايتقاندا سەبەپتەرى، قاقتىعىس نارسەسى، قاتىسۋشىلاردىڭ جەكە باس وزگەشەلىكتەرى. قاقتىعىستاردى شەشۋ ءار جاعدايدا ىسكە جەكە قارالادى.

ءوزىن - ءوزى تەكسەرۋگە ارنالعان سۇراقتار: 1. ۇيىمدا قاقتىعىستار قانداي فۋنكسيا اتقارادى؟ 2. قاقتىعىستار قانداي سەبەپ تۋعىزۋى مۇمكىن؟ 3. تارتىستاردىڭ دامۋ پروسەسسى قانداي؟ 4. تارتىستاردى شەشۋ ادىستەرى قانداي؟ 5. جۇمىسشىلار اراسىندا قارىم – قاتىناستى رەتتەۋ تاسىلدەرىن اتاڭىز.