ءاوج 373.371.83
«الپامىس باتىر» جىرىن وقىتۋ ارقىلى تاربيە جۇمىستارىنىڭ قۇزىرەتتىلىگىن ارتتىرۋ
ز.د. كوشىمبەتوۆا ق.ا. ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى تاراز ينستيتۋتى، تاراز ق.
«الپامىس باتىر» جىرى قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىنە جاتادى جانە جىردىڭ قازاقشا بىرنەشە نۇسقالارى بار. م. عابدۋلين «الپامىس باتىر» جىرىنىڭ جينالۋى مەن زەرتتەلۋى تۋراى بىلاي دەپ جازادى: «…«الپامىس» قازاق ەلىنە، اسىرەسە وڭتۇستىك قازاقتارىنا، ەرتەدەن تانىس، كوپ زامان بويىنا اۋىزشا ايتۋ ارقىلى تاراعان كونە جىردىڭ ءبىرى بولا تۇرسا دا، تەك وتكەن عاسىردىڭ اياق كەزىندە عانا حاتقا ءتۇسىپ، باسپا جۇزىنە شىقتى. جىردىڭ ءبىر ۆاريانتىن العاش رەت جۇسىپبەك قوجا شەيح ۇلى يسلاموۆ دەگەن كىسى 1899 - جىلى قازان قالاسىندا باستىرىپ شىعاردى. سودان كەيىن جىردىڭ وسى ۆاريانتى وزگەرىسسىز 1901، 1905، 1907، 1910، 1912، 1914، 1916 جىلدارى قايتا باسىلدى. جىردىڭ بۇل ۆاريانتىندا ايتىلاتىن نەگىزگى اڭگىمەلەر الپامىستىڭ گۇلبارشىنعا ۇيلەنۋى، تايشىق حانعا اتتانۋى. ۇلتاندى جەڭۋى جايىندا بولاتىن…» (م.عابدۋللين،«قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى»، الماتى، «مەكتەپ» باسپاسى، 1974- جىل، 169 -170 بەتتەر). الپامىس باتىردىڭ قالماقتارمەن سوعىسقان ءساتى جىردا بىلاي سۋرەتتەلەدى: … استىندا شۇبار سەكىردى، جازىم بولىپ كەتەر دەپ، ۇستىندە بالا بەكىندى، شىنجىر ارقان،تەمىر تور، ءجۇن- ءجۇن بولعان سەكىلدى. تاعى شۇبار بۇلقىندى، ۇستىندە بالا جۇلقىندى، قامالاپ تۇرعان قالماققا، جالعىز بالا ۇمتىلدى. ەندى قالماق ساسادى، قاقپانىڭ اۋزىن اشادى. بىرىنە ءبىرى قاراماي، قاقپاعا قۇلىپ سالا الماي، بەت بەتىمەن قاشادى. الدىڭعى جاعىن قالماقتىڭ ارت جاعى كەلىپ باسادى… …كوك وردانىڭ باسىندا، كوك وزەننىڭ قاسىندا، تايشىق حانداي حانىنا الپامىس بەرەن ايقاستى. قارسىلاسىپ قالىستى، تايىنباي نايزا سالىستى. بىرىنە ءبىرى ىلاعىپ، ەكى نايزا قاعىستى. وسى مەنەن ەكەۋى ءبىراز جەرگە بارىستى. نايزالارىن تاستاسىپ، قىلىشپەنەن سالىستى. ات ۇستىنەن جۇگىرتىپ، ءبىرىن ءبىرى شابىستى… («الپامىس باتىر»، «قازاق ادەبيەتى» (حرەستوماتيا)، قۇراستىرۋشىلار: ت.اقشولاقوۆ، ءا.قانافين، م. حاسەنوۆ، الماتى، «مەكتەپ» باسپاسى، 2001 -جىل، 89 بەت). جاسوسپىرىمدەردى ەرلىككە، باتىرلىققا، وتاندى سۇيۋگە تاربيەلەۋدە «الپامىس باتىر» جىرىنىڭ ماڭىزى زور. الپامىس تۋعان ەلىن شەت ەل باسقىنشىلارىنان قورعاۋدا ەرەن ەرلىگىمەن حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن تۇلعا. الپامىستىڭ باۋىرلارىنا دەگەن ىستىق ىقىلاسى جىردىڭ ءون بويىندا ءوربىپ، ءورىلىپ وتىرادى. باۋىرلارىنا دەگەن ماحاباتى دا وتانىن شەكسىز سۇيەتىنىن دالەلدەپ تۇر. الپامىس باتىردىڭ بويىنداعى پاتريوتتىق سەزىم بىلاي ورىلەدى: «قارسى ۇمتىلدى الپامىس، اق تۇيعىنداي قۇنتيىپ. اۋادان قۇيعان تۇيعىنداي، ءبىر ۇرىپ كەتتى سىپىرىپ. ۇشىپ كەتىپ كاللاسى، دەنەسى قالدى وتىرىپ… («الپامىس باتىر»، «قازاق ادەبيەتى»، (حرەستوماتيا)، قۇراستىرۋشىلار: ت. اقشولاقوۆ، ءا.قانافين، م. حاسەنوۆ، الماتى، «مەكتەپ» باسپاسى، 2001- جىل، 87 بەت). الپامىستىڭ جاۋىنا دەگەن ىمىراسىزدىعى قالماقتىڭ تايماس دەگەن باتىرىن جەكپە-جەكتە ولتىرۋىنەن انىق بايقالادى. تايماستىڭ جەڭىلۋى : «ۇشىپ كەتتى كاللاسى، دەنەسى قالدى وتىرىپ…» – دەپ سۋرەتتەلەدى. م. عابدۋلين: «… ءا.ديۆايەۆ «الپامىستىڭ ءبىر ۆاريانتىن جيەنمۇرات بەكمۇحامەدوۆتان جازىپ الىپ، «بۇرىنعى وتكەن زاماندا جيدەلى-بايسىن دەگەن جەردە وتكەن الپامىس باتىردىڭ حيكاياسى دەگەن اتپەن 1901-جىلى باستىرىپ شىعاردى. جىردىڭ بۇل ۆاريانتى (نۇسقاسى، 3. ك) الپامىستىڭ گۇلبارشىنعا ۇيلەنۋىمەن اياقتالادى…»-دەپ جازدى ( م.عابدۋلين، « قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى»، الماتى، «مەكتەپ» باسپاسى، 1974-جىل، 170-بەت). بەلگىلى فولكلورشى اۋباكىر ديۆايەۆتىڭ جەتىسۋ جەرىنە كەلىپ قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىن جيناعانى بەلگىلى. ونىڭ «تارتۋ» اتتى جيناعى قازاق فولكلورىنىڭ بىرىنە جاتادى. قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى س. مۇحانوۆ تا قازاق فولكلورىن جيناپ، كىتاپ ەتىپ باستىرۋدا كوپ ەڭبەكتەندى. كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلعاننان سوڭ قازاق باتىرلار جىرىن جيناق ەتىپ شىعارۋ قولعا الىندى. بۇل يگى ىستە س. مۇحانوۆ از ەڭبەكتەنگەن جوق بۇل جونىندە م. عابدۋللين بىلاي دەپ جازدى: «… 1922-جىلى ءا. ديۆايەۆ «الپامىس» جىرىن قايتا باستىرىپ شىعاردى. ال 1939- جىلى «باتىرلار» اتتى جيناق شىقتى. ونىڭ رەداكسياسىن باسقارعان، ءسوز باسىن جازعان س. مۇحانوۆ ەدى. ول «الپمىس» جىرىن جاڭا جيناققا ەنگىزگەندە، جىردىڭ ەلاراسىندا ايتىلىپ كەلگەن جانە بۇرىن باسپا جۇزىندە شىققان نۇسقالارىن شەبەر بىرىكتىردى دە، تۇتاس ءبىر جىرعا اينالدىردى…» (م. عابدۋللين، قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى»، الماتى، «مەكتەپ» باسپاسى، 1974-جىل، 169-170 بەتتەر). «الپامىس باتىر» جىرىندا الپامىس پەن تايشىق حاننىڭ ايناسى تەبىرەنە جىرلانادى. الپامىستىڭ ءون بويىندا جاۋىنا دەگەن ىزا-كەك قاينايدى. جىردى وقۋشى نەمەسە تىڭداۋشى الپامىس بويىنداعى پاتريوتيزمگە قايران قالادى: … ولار مايدان ىشىندە، تۇزەتتى بۇلار ۇىستى. ويىن ەكەن بۇرىنعى، ىرىلەتتى جۇمىستى. وردان بالا شىققالى، العان جوق ءالى تىنىستى. ەكەۋى دە بولدىرىپ، اتىنىڭ باسىن بۇرىستى… الپامىستىڭ ءارۋاعى، تايشىقتىڭ ءۇستىن باسادى. مۇنى ءبىلىپ تايشىق حان قالاعا قاراي قاشادى. قاقپانىڭ جەتىپ اۋزىندا، تايشىق حاندى شانشادى… («الپامىس باتىر»، «قازاق ادەبيەتى»، (حرەستوماتيا)، قۇراستىرعاندار: ت. اقشولاقوۆ، ءا.قانافين، م. حاسەنوۆ، الماتى، «مەكتەپ» باسپاسى، 2001- جىل، 89 - بەت). قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ «الپامىس باتىر» جىرى جاستاردىڭ رۋحاني بايلىعىن ارتتىرۋدا ۇلكەن ءرول وينايتىنى بەلگىلى. الپامىس—باتىر. ول ءوز حالقىنىڭ جوعالىپ كەتكەن ءبىر بولىگىن ىزدەپ تاۋىپ، ءوز ەلىنە قوسۋ ءۇشىن شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ اتتانادى. جىردىڭ كوتەرگەن ءبىر يدەياسى—ەلدىك پەن بىرلىك. بۇل جونىندە م. عابدۋلين بىلاي دەپ جازادى: «… الپامىستىڭ باتىرلىق ىسكە بەل بايلاعان ساپارى گۇلبارشىندى ىزدەپ شىعۋىنان باستالادى. وزىنە- جار- جولداس- قالىڭدىق ىزدەپ شىعۋ، بۇل جولدا ءار ءتۇرلى ەرلىك ىستەر جاساپ، باتىرلىق سىننان ءوتۋ- دۇنيە جۇزىندەگى ەپوستىق شىعارمالاردىڭ كوبىندە كەزدەسەتىن جاي. ونداعى باتىرلاردىڭ الپامىستان ۇلكەن ءبىر ايىرماشىلىعى بار: الپامىس باتىردىڭ ىسكە تەك گۇلبارشىن ءۇشىن عانا اتتانبايدى. ول ءبىر كەزدە بايبورىگە وكپەلەپ بولىنە كوشكەن، قالماق ەلىنە كەتكەن قوڭىرات رۋىنىڭ ءبىر بولىگىن ىزدەپ تە شىعادى. وزىنە تۋىس بولعان رۋدىڭ ءبىر بولىگى جات جۇرتقا كوشىپ كەتۋى، قالماق حانىنا قوڭسى بولۋى، ونىڭ زورلىق- زومبىلىعىن كورۋى، الپامىسقا قاتتى باتاتىن سياقتى…» ( م. عابدۋلين، «قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى»، الماتى، «مەكتەپ» باسپاسى، 1974-جىل، 172-173-بەتتەر). جىردا الپامىس ءوز حالقىنىڭ جاناشىرى، قامقترشىسى. ەل بىرلىگىن ساقتاۋشى باتىر. ونىڭ ويى مەن ماقساتى بولىنگەن ەلدى بىرىكتىرۋ. «بولىنگەندى ءبورى جەر» دەگەن ۇلاعاتتى سوزدەن قورىتىندى شىعارۋ. «تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى» دەگەن اتالى ءسوزدىڭ ءقادىر – قاسيەتىن ۇعىنۋ. وسى تۇرعىدان قاراعاندا الپامىس باتىر عانا ەمەس، ءىرى قايراتكەر، كوسەم. سوندىقتان م. عابدۋلين: «…ول وكپەلەپ كوشىپ كەتكەن ەل-جۇرتىنىڭ ءبىر بولەگىن قايتارۋ، ونى قوڭىراتتارعا قايتا تابىستىرۋ، تاتۋلاستىرۋ ماقساتىن كوزدەيدى، رۋ بىرلىگىن قاراستىرادى. جىر رۋ اراسىندا بىرلىك بولسا، ەلدىك بار ەكەندىگىن اڭعارتادى. بايسارىنىڭ قالماق حانىنا كوشىپ كەتۋىن، ول جەردە جات جۇرتتان قورلىق كورۋىن سۋرەتتەۋ ارقىلى جىر ءبىرسىپىرا جايدى ەلەستەتكەندەي بولادى. رۋ بىرلىگىن بۇزىپ بولىنە كوشكەن ادامدار وسىنداي وكىنىشتى كۇيگە ۇشىرايدى، سوندىقتان بىرلىك ساقتاۋ كەرەك دەگەن قورىتىندى جاسايدى. وسى رەتتە رۋ بىرلىگەن قورعاۋشى باتىر بولۋى كەرەك دەپ تانيدى. باتىر رۋ بىرلىگىن قورعاۋشى عانا ەمەس، ول سونىمەن قاتار، باتىرى بولماعان رۋ بىتىراپ، توزىپ كەتەدى دەپ كورسەتەدى…--دەپ جازدى. ( م. عابدۋلين، «قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى»، الماتى، «مەكتەپ» باسپاسى، 1974-جىل 173 بەت). اتا – بابالارىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن ءداستۇر – جەردى شەت ەل باسقىنشىلارىنان قورعاۋ بولسا، سول جەردى قورعاۋشى حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ۇستاۋ يدەياسىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرعان. وسى ەلدى بىرىكتىرۋ يدەياسى «الپامىس باتىر» جىرىن بيىككە كوتەرىپ تۇر. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى دا وسى ەلدى بىرىكتىرۋ، قاسيەتتى جەردى قورعاۋ. ەل قورعاۋ دەگەنىمىز- ۇلت بىرلىگىن ساقتاۋ. «الپامىس باتىر» جىرى ەلدىگىمىز بەن ەرلىگىمىزدى بۇكىل الەمگە بىلدىرەتىن اسا كورنەكى، حالقىمىزدىڭ سالت –ءداستۇرى ساقتاعان جىر. جىردى وقىتۋ ارقىلى مەكتەپ وقۋشىلارىن پاتريوتيزمگە تاربيەلەۋ- قازىرگى تاڭداعى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە.
پىكىر قالدىرۋ